ءور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي
(ەسسە-ەلەگيا)
سوعىستىڭ سۇراپىل كۇندەرى ەلدى تيتىقتاتىپ جاتقان كەز. 1943-جىل. جاز ايى.
بۇكىل التاي توڭىرەگىن گاسترولدىك ساپارمەن ارالاپ قايتقان جامال وماروۆانىڭ كوڭىلىندە جان دۇنيەسىن تولقىتقان، وي، ءبىر شۋاقتى اسەرلەر بار… اسەرلەر. ول سوعان ءماز. التايدا نەنى كوردى، نەگە ءسۇيىندى، ونىڭ بار-ءبارىن ءوزىنىڭ كوڭىلدەستەرى مەن ارىپتەستەرىنە اڭقىلداعان اشىق مىنەزىمەن جارقىلداتا اقتارىپ سالعان-دى. ول ساپاردى جاي عانا سوزبەن بەينەلەپ جەتكىزۋ ەش مۇمكىن ەمەس ەدى. ءوزىن كوككە كوتەرە قارسى العان وبلىس، اۋدان باسشىلارىنا، دۋىلداسا قۇشاق جايعان ەل-جۇرتقا، كوشەلى ازاماتتارعا ءدان ريزا. ءار كەزدەسۋى، ءار كونتسەرتى… وتىرىستارى كوز الدىنان كەتەر ەمەس. عۇمىرىندا جان-جۇرەگىن التايداي تەربەگەن سۇلۋ جەردى كورمەگەن سياقتى. ونىڭ التىن شۇعىلالى تاڭى، جالقىندانىپ باتار قوڭىر كەشى، سالقىن سامالدى ايلى تۇندەرى… حوش ءيىستى لالا گۇلدەرى، سىلدىر قاققان تاس بۇلاق ءۇنى، كوز جاۋىن العان الۋان ءتۇستى لاعىل تاستارى… وسىنىڭ ءبارىن ماقتانىش ەتە سويلەگەن جانداردىڭ “التايداي جەر قايدا-اي!” دەپ جەلپىنە اندەتكەنىن قالاي ۇمىتسىن. مۇندا وزى بىلمەيتىن، ءومىرى ەستىمەگەن حالىق اندەرىنە كەزىكتى. ەسكىلىكتى انشىلەردى كوپ تىڭدادى. التاي - تۇنىپ جاتقان ءان قازىناسى. ەرتەگى دۇنيەسىندەي كوركەم جەردە مولدىر دە سىرلى، مۇڭدى دا ساعىنىشتى اندەردىڭ بولماۋى دا ەش مۇمكىن ەمەس. سونداي اندەردىڭ ءبىرى - ء“جاميلا” دەيتىن ءان جامالدىڭ سىرلى جۇرەگىن جىبەك سامالداي جەلپىدى. (وسى جولداردىڭ اۆتورى جامالدى تاڭ-تاماشا قالدىرعان سول ء“جاميلا” ءانىن 1978-جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاق راديوسىنىڭ فولكلورلىق ەكسپەديتسياسى ساپارىمەن ءجۇرىپ، كۇرشىم اۋدانى “قالعۇتتى” سوۆحوزىندا ورتا جاستان اسقان ءبىر ەسەپشى كىسىدەن ماگنيتوفونعا جازىپ العان-دى. ول ونەرپازدار كونتسەرتى بۇگىندە قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى تۇر.) قۇمارلىق وتى مازداعان ءبىر شىرىن اۋەز. ەسىڭدى العان ىڭكارلىك. تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى… تىڭداي بەرگىڭ. وتىز بىرگە ەندى تولعان تولىقسىعان جامال بۇل ءاندى سول كۇرشىمدە العاش تىڭداعان ساتتە-اق بىردەن قاعىپ الدى. و، بۇل تاۋلى ولكەنىڭ جۇمباق سىرى كوپ قويناۋ-قويناۋىندا ىقىلىم زاماننان بەرى قانشاما ءان تۋىندادى دەيسىز. تالاي اندەر ءوز ورىنداۋشىلارىمەن بىرگە ءىز-تۇزسىز كەتتى. بىردەن بىرگە جالعاسقانى عانا وشە قويماعان. جامال ءوزىن قولپاشتاعان قوناقجاي جۇرتتىڭ ورتاسىندا ول اندەردىڭ بارىنە زەردەلى كوڭىلمەن زەيىن سالدى. تاريحتىڭ اۋمالى-توكپەلى تايعاق كەشۋلى ءبىر الاساپىران قيىن كەزەڭدەرىندە سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ەل اۋىق-اۋىق التايدان اسىپ، شىعىس تۇركىستان ولكەسىنە اۋعاندا، نە بولماسا شىڭعىستاي شاتقالىن ورلەپ، جان باسپاعان جولدارمەن جان ساۋعالاپ، بايان - ولگي ايماعىنا جىلىستاعاندا ءبىر-بىرىنەن اجىراپ قالعان كوگەنكوز جۇرت التايعا وكسىكتى كوڭىلمەن جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ، “ەندى سەنى كورەم بە، التىن التاي!” دەپ كۇرسىنە ەگىلگەندە ەتەكتەرى جاسقا تولادى ەكەن. جامال ونداي اڭساۋلى، شەرلى اندەرگە تالاي رەت جانارىنان جاس دومالاتتى. مۇندا كوركەم تابيعات اياسىندا تۋعان ويناقى، جايساڭ اندەر دە جەتىپ ارتىلادى.سول اندەرمەن كوڭىلىن كوتەردى. بۇل ەل وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە يسا اقىننىڭ:
ەي، التايدىڭ كەن شىعاردىم سالاسىنان،
بيىك قۇز، تەرەڭ جار تاس اراسىنان” دەپ اسەت اۋەزىنە جازعان جاڭا ءسوزىن ماناربەك ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا راديودان ەستىپ، ۇيرەنىپ الىپتى. سول شىرايلى ءان جۇرتتىڭ اۋزىندا ءجۇر. جەرگىلىكتى انشىلەر ونى اۋەلەتىپ سونداي بيىك شىرقايدى. جامال سوعان تاڭعالۋمەن بولدى. سول كەربەز التاي… جامال ونى ويشا ەلەستەتىپ، جانى جاي تاپپاي، تولقىدى دا ءجۇردى.
ءيا، جامال التايدى ءبىر اي بويى ارالادى. كۇرشىم، زايسان، تارباعاتاي، مارقاكول… اسان قايعى ەمىرەنگەن جاننات ءوڭىر. قاراڭىز ەندى، جامال ءدال وسى جەرلەردە تۋىپ، وسى جەرلەردە ءوسىپ، وسى جەرلەرسىز ءومىر سۇرە المايتىن جانداي ونى ءتاتتى سەزىممەن ەلەستەتە بەردى. جامالدىڭ جۇرەگى “التاي… التاي!” دەپ سوقتى.
“التاي، دەپ ءان شىرقاڭىز.” “ كەۋدەڭىز پاڭ كەرىلگەن كەڭ دالا عوي. سول سەبەپتى اندەرىڭىز دە دارقان. ءۇنىڭىز دە بىزدىڭ التايداي تىم اسقاق. سونى تومەندەتە كورمەڭىزشى! تەك ورلەتە بەرىڭىز… التايدىڭ اسىل تاستارىنداي جارقىلداتا بەرىڭىز!” “التىن التايعا جولىڭىز تالاي تۇسەدى، ءالى، سول ساپارىڭىزدا “التاي” دەپ ءان شىرقاي كەلىڭىز! بۇل سىزگە - امانات! توسىڭىزگە جارقىراتىپ، التايدىڭ التىن القاسىن تاعامىز!” و، مۇنداي ماداق ءسوزدى ول كوپ ەستىدى. ۇلكەننەن دە، كىشىدەن دە. وسى سوزدەر جادىنان شىعار ەمەس. جامالدىڭ قيالى شارتاراپقا سامعادى. “امانات ارقالاپ قايتىپپىن. ءان كەرەك، التىن التايدى ارداقتايتىن… ءان!” جامالدىڭ جۇرەگىندە وسىنداي ءبىر تىلەك… ءۇمىت وتى جىلتىلدادى.
جامال تولعانىسقا ءتۇستى. مۇنداي بەيمازا قوبالجۋدى ول تالاي رەت باستان كەشكەن-ءدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ جيىرما جىلدىق تويى قارساڭىندا لاتيف ءحاميديدىڭ “قازاقستان”، “وتان” دەگەن ەكى ءانى بايتاق دالانى حور ۇنىمەن جاڭعىرتىپ، زور قۋاتپەن ايتىلا باستاعاندا جامال وسى ەكى انگە قاتتى قىزىقتى. قىز-كەلىنشەك انشىلەردىڭ بىردە-ءبىرى بۇل اندەرگە باتپادى. تەك جامال عانا “ بۇل اندەر-مەنىڭ ءانىم!” دەدى. جامال وسى ەكى ءاننىڭ كلاۆيرىن ءحاميديدىڭ وزىنەن سۇرادى. ول نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سىرعىتپالاپ، بۇل تىلەگىن اياقسىز قالدىردى. وسىعان قورىنعان ءور مىنەز جامال “لاتەكە، مەنىڭ برۋسيلوۆسكيىم بار!” دەپ قىر كورسەتتى. وسى كەزدە ول ەۆگەني گريگورەۆيچ برۋسيلوۆسكيگە ء“حاميديدىڭ ەكى انىنەن كەم سوقپايتىن، ءتىپتى، ودان اسىپ تۇسەتىن ءان كەرەك ماعان!” دەپ تۇلداندى. ولاي ەتەتىن ءجونى دە بار ەدى، انا ءبىر جىلدارى برۋسيلوۆسكي ەكەۋى ءبىراز كونتسەرت بەردى. برۋسيلوۆسكي ون ساۋساعى ويناعان كەرەمەت پيانيست. جامالدىڭ كەز- كەلگەن ءانىن جايناتادى دا جىبەرەدى. ءانسامبلدىڭ دە، وركەستردىڭ دە قاجەتى جوق. احمەت جۇبانوۆ ەكەۋىنىڭ بۇل وداعىن “جامالدىڭ فيلارمونياسى” دەيدى. ءانشىنىڭ ءانشىسىن تاڭدايتىن برۋسيلوۆسكي جامالدىڭ قۋاتتى ۇنىنە ىنتىق. ەشبىر ءانشى جامالداي ريتمگە مىقتى ەمەس. برۋسيلوۆسكي ونىڭ وسى ارتىقشىلىعىنا ءتانتى. ءتىپتى، ءبىر جولى “ەر تارعىن” وپەراسىندا اقجۇنىس پارتياسىن كۇلاشپەن رەپەتيتسيا جاساپ وتىرىپ، شارشاعان ءبىر ساتىندە “كۇلەكە، ريتمگە ەندى عانا ءتۇستىڭىز. و، جامالوچكانىڭ ريتمىندەي بولدى” دەپ ەكى الاقانىن شاپاقتاي قۋانعان-دى. سول جامالوچكاسى… جامال ورىندايتىن حالىق اندەرىنىڭ كوبىن فورتەپيانوعا وڭدەگەن وسى برۋسيلوۆسكي ەدى. “بيپىل”، ۇكىلى ىبىرايدىڭ “قاراتورعايى”، “قاماجاي” اندەرىن ەكەۋى قالاي قۇيقىلجىتتى دەيسىز. جامال برۋسيلوۆسكيگە تىم ەتەنە، ەركىن. وعان كۇمانسىز سەنەدى. رەتتى جەرىندە وكپەسى دە، نازى دا، تاتۋلىگى دە وتەدى. ءوزىمسىنىپ، وكتەمدىك تە جاسايدى. برۋسيلوۆسكي ونىڭ “مۋجيكوۆاتىي” مىنەزىنە كۇلەدى دە كونەدى. ءيا، بۇلاردىڭ اراسى سولاي دا سولاي. جامال رۋحى زور ءبىر كەرەمەت ءاندى ەلەستەتىپ، ىشتەي ۇمسىنا زارىقتى. سونداي ءبىر ءان وزگە انشىلەردەن جۇلدىزىن ەرەكشە بيىكتەتىپ، جارقىراتسا، شىركىن! جامال برۋسيلوۆسكيمەن ءبىر وتىرىستا وسى ويىن جەرىنە جەتكىزە اقتارىپ سالدى. ول ونى ىجداعاتپەن تىڭدادى دا. “كورەيىك، جامالوچكا” دەدى جاي عانا. جامال تاعاتسىز ادام. اۋىق- اۋىق تەلەفون سوعادى. برۋسيلوۆسكي “بىردەڭەلەردى تۇرتە باستادىم، جامالوچكا” دەپ دامەلى ءسوز ايتادى. جامال امالسىز كۇتەدى. برۋسيلوۆسكي كوپ بوگەلدى. كوپ ويلاندى. جامالدىڭ شىدامى تاۋسىلدى. “جازا الماسا نەگە جازا المادىم، دەپ ايتپايدى. تۇلكى بۇلاڭعا سالۋىن!” جامال كۇيىپ-ءپىستى. برۋسيلوۆسكي ۋاقىتقا زار. تىم جۇمىسباستى ادام. ول وپەرا تەاترىنىڭ باس كوركەمدىك جەتەكشىسى. جاڭا ۇيىمداسقان كومپوزيتورلار وداعىنىڭ باستىعى. شىعارماشىلىق جۇمىسى تاعى بار. ء“بىر سوتكەدە جيىرما ءتورت ساعات بولسا، برۋسيلوۆسكي سونىڭ ءتورت-اق ساعاتىن ۇيقىعا بولەدى” بۇل –گۋلەگەن جۇرتتىڭ ءسوزى. ونىسى راس تا. برۋسيلوۆسكيدىڭ ءوزى بولسا “ەكى مىڭ جىلداي وتانسىز ساندالعان ەۆرەيدىڭ ءبىرىمىن مەن. مەن وزگە تۇگىل وزىمە-ءوزىم سەنبەيمىن.مەنىڭ بىلەتىنىم-تىنىمسىز تىربانا بەر… تىربانا بەر. سورلى ەۆرەي سوندا عانا ولمەيسىڭ!” دەپ اشىق ايتاتىنى بار. احمەت جۇبانوۆ ونىڭ وسى ءسوزىن ءدايىم ۇلگى عىپ سويلەيدى. جامال برۋسيلوۆسكيدىڭ جاي-كۇيىن، كۇندەلىكتى تىرلىك رەجىمىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. ءبارىن تۇسىنەدى. جامالدىڭ كوكسەپ جۇرگەنى ان. برۋسيلوۆسكيگە مازا بەرمەدى. جوق جەردە تەلەفون سوعىپ، نە قاپيادا كەزدەسە قالىپ، دەگبىرىن قاشىردى. ابدەن ىعىر بولعان برۋسيلوۆسكي “مەن- ەۆرەيمىن، مەنەن قازاق ءانى شىعا ما، جامالوچكا؟” دەپ ءسوزىن قىلجاققا اينالدىرىپ تا كوردى. جامال دا ونىڭ ار جاعىنان وراعىتىپ، “قازاقتىڭ “قىز جىبەك”، “ەر تارعىنداي” وپەراسىن جازعان ەۆرەي كومپوزيتورعا قازاقتىڭ ءبىر ءانىن جازۋ ءسوز بە ەكەن، ءتايىرى! ودان دا ءسىز ءدال قازىر ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭىز. ءوزىڭىز سۇيەتىن وزىبەكتىڭ شاشپا پالاۋى بۋى بۇرقىراپ دايىن تۇر. وزىبەكتىڭ كوك شايىن ءىشىپ گاپلەسەمىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ. كۇتەمىن.” دەپ ۇيىنە شاقىردى ءبىر كۇنى. برۋسيلوۆسكيدىڭ وسال جەرىن ءدوپ باستى. ول تاماقساۋ ادام. پالاۋدى، قۋىرىلعان تاۋىقتى جاقسى كورەدى. “پالاۋ” دەپ ەدى، ايتقان ساتىندە جامالدىڭ ۇيىنە ەلپىلدەپ جەتىپ كەلدى. پورتفەلىندە ارميان كونياگى. جامال ەكەۋى ريۋمكە سوعىستىرىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ، مىسالى، موسكۆادا ءبىرىنشى ونكۇندىكتە تەمىر جولشىلار كلۋبىندا بولعان ءبىر كونتسەرتتە “بيپىلدى” ويناي باستاعاندا برۋسيلوۆسكيدىڭ يىعىنا لامپا ءۇزىلىپ تۇسكەن-ءدى. ەكەۋى سوعان شەگى قاتا كۇلدى. برۋسيلوۆسكي “و، بەيشارا ەۆرەي، ءسويتىپ ءبىر امان قالدىڭ” دەپ ءوپ-وتىرىك ءمۇساپىرسىدى. ەندى بىردە ەكەۋى قوعاداي ىرعالىپ، انگە دە باستى. برۋسيلوۆسكي پيانينودا سول “بيپىل” ءانىن لىپىلداتىپ قايتا-قايتا وينادى. وعان قولما-قول ۆارياتسيا جاساپ، ويدا جوقتا، وي، شالقىدى-اي ءبىر. كەنەت ول كىلت توقتاپ، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي “بيپىلعا” ۇقساس ءبىر ويناقى ىرعاقتاردى جەلدىرتىپ الا جونەلدى. كلاۆيش بويىندا ون ساۋساعى سۋماڭ قاعىپ، تىپ-تىنىق ايدىندا جەل جۇگىرتكەن بالا تولقىنداي ءبىر جارقىن اۋەز جال-جۇلت ەتتى. ءدال وسى ساتتە ول جامالعا جالت ەتە ىم قاعىپ، “ستوپ، برۋسيلوۆسكي!” دەدى.
جامالدىڭ دا جۇرەگى ءلۇپ ەتە ءتۇستى. جاڭا ءاننىڭ كەلگەنىن انىق سەزدى. ءتىلى بايلانىپ، ء“ارى… ءارى قاراي!” دەپ ىمداپ، تۇتىقتى دا قالدى. برۋسيلوۆسكي كەكەشتەنە كۇلىپ، “و… وما-ا-ر جامالوۆنا، مەن كەتتىم!” دەپ اسىعىس-ۇسىگىس تايىپ وتىردى. جامال دا ساسقالاقتاپ، نە دەرىن بىلمەدى، اڭ-تاڭ. ارادا ءبىر-ەكى ساعات وتكەندە برۋسيلوۆسكي جامالعا تەلەفون سوعىپ: “جامالوچكا، ءان دايىن” دەدى. جامال “تىڭداتىڭىز!” دەدى، ءۇنى دىرىلدەپ. سودان ءبىر اپتا بويى برۋسيلوۆسكي حابارسىز كەتتى. جامال جەر-كوككە سىيمادى. جامال تىپىرشىپ ءجۇرىپ، برۋسيلوۆسكيدى تاپتى اقىرى: “ەۆگەني گريگورەۆيچ، پالاۋىڭىز دايىن!” دەپ تاعى تەلەفون سوقتى. برۋسيلوۆسكي “جامالوچكا، قازىر جەتەم!” دەدى. سول ءان… برۋسيلوۆسكي شاي ۇستىندە ءاندى پيانينودا ەكىنشى رەت ويناعاندا جامال وعان ەمىن-ەركىن قوسىلا بەردى. داۋىسى قانداي ساڭقىلدادى جانە. ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە ءان ءسوزىن وزدەرىنىڭ دوسى، اقىن نىعىمەت بايمۇحامەدوۆكە جازدىردى. جامال سالدەن كەيىن بۇل ءاندى:
تۋىپ وسكەن وتانىم قازاقستان،
كۇلىمدەپ گۇل جايناعان كۇن شىعىستان،- دەپ راديودا شالقىتا شىرقادى.
سودان بەرى جامال ءۇشىن سول “گۇلدەنگەن قازاقستان” ءبىر توبە، باسقا اندەرى ءبىر توبە. وسى اننەن كەيىن ول حاميديگە شەكەسىنەن قارايتىن بولدى. جامالدىڭ كوزىنە برۋسيلوۆسكيدەن باسقا ەش كومپوزيتور كورىنبەدى. تەك برۋسيلوۆسكي عانا. جانە جاڭاعى ءاننىڭ ءسوزىن جازعان نىعىمەت بايمۇحامەدوۆتەن باسقا اقىندى ويلامادى دا.
جامال ەش تولقىماي برۋسيلوۆسكي مەن بايمۇحامەدوۆكە توقتادى. وسى ويمەن ول بايمۇحامەدوۆكە تەلەفون سوعىپ: -نىقا، التاي وڭىرىنە جاساعان گاسترولدىك ساپارىمدى بىلەسىز. جۇرگەن جەرىمدە انگە قارىزدار بولىپ قايتاتىن ادەتىم. كوكەيىمدە – “التاي” اتتى ءان… ءسوزىن ءوزىڭىز جازساڭىز. تەزدەتىپ، - دەدى،-ون ءبىر بۋىنمەن جازىپ كورىڭىزشى. قايىرماسى جول-جونەكەي شىعا جاتار. ول جاقتاعى جۇرت ءدايىم ء“ور التاي” دەيدى. “التىن التاي” دەيدى. ء“بىزدىڭ التاي، وتاننىڭ التىن القاسى” دەيدى. وسى سوزدەردى ۇمىتپاڭىزشى. جارقىلداتىپ، جايناتىپ، ۇستەمەلەتە ورلەتىپ، اسقاقتاتا جازىڭىز.
نىعمەت جامالدىڭ اقىنشا توگىلگەن كوڭىل ءدىتىن بىردەن ءتۇسىندى. ءسوزىن جازۋعا كەلىستى.
سول ءبىر كەزدەردە كومپوزيتورلاردىڭ كوبى نىعمەتتىڭ ولەڭدەرىنە ءان، رومانس، ەلەگيا، اريالار جازاتىن. جامال ونىڭ ولەڭدەرىن ۇناتاتىن-دى. قاراپايىم بولسا دا جۇرەك قىلىن شەرتەتىن سىرشىلدىعى بار ەدى.نىعمەت تە وز جۇرەگىنەن تۋعان سوزدەردى جامالدىڭ اسەم ءۇنى قۇلپىرتقاندا ونى وزگەشە ءبىر جان ءلاززاتىنداي كورىپ، بار جانىمەن بەرىلە تىڭدايتىن-دى. تىڭداي ءجۇرىپ ولەڭىندەگى كەيبىر ولپى-سولپى جەرلەرىن وزگەرتىپ، وڭدەپ، ارلەپ بەرەتىن. وعان ول كونبىس ەدى. سول قاسيەتىمەن مۋزىكا دۇنيەسىنە ەركىندەپ ەنگەن ەدى. (قاپاپايىم عازيز جان عۇمىر بويى ءوزىن اقىنمىن، دەپ ايتپاي ءوتتى دۇنيەدەن.)
بايمۇحامەدوۆ جامالدىڭ دەگبىرسىزدىگىن جاقسى بىلەدى. سويلەسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ول جامالدىڭ ۇيىنە كەلدى. جامال قۋانا قارسى الىپ، لىپىلداي جۇگىرىپ، شاي قويدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا بايمۇحامەدوۆ توس قالتاسىنان ەكى بۇكتەلگەن قاعازدى الىپ، ونى جىميا كۇلىمسىرەپ جامالعا ۇسىندى. جامال ونى وقىدى دا قاباعى شىتىلىپ، تەرەزەگە بۇرىلىپ، ءلام-ميم دەمەدى. بايمۇحامەدوۆ ىشتەي مازاسىزداندى. بىردەمە دەپ ءتىل قاتۋى مۇڭ. جامال كوزى ويعا تۇنىپ، سەلقوس تۇنجىرادى. بايمۇحامەدوۆ ىشىنەن “ۇنامادى” دەدى. سۇلۋشا كەلگەن اققۇبا ءجۇزى قانى قاشىپ، ءاب-ساتتە سولعىن تارتتى. جامال قولىنداعى قاعازدى ونىڭ الدىنا كوڭىلسىز عانا سىرعىتا قويدى. الدەن سوڭ جەڭىل كۇرسىنىپ: -نىعمەت، ايتشى سەن، سول التايدى بۇرىن كورىپ پە ەدىڭ؟ كورگەن دە شىعارسىڭ. كومپوزيتورلارمەن تالاي جەردى شارلادىڭ عوي. مەن ءۇشىن جەر جاھاندا التايدان اسقان جاننات دۇنيەسى جوق. التايدى ەلەستەتشى… كوز جىبەرشى كوككە قاراپ، قانداي ءور، ول! شىڭدارىنا قارا، قۇس قاناتى جەتپەيدى، نەتكەن اسقاق!- دەپ ورەپكي سويلەدى.
جامالدىڭ بۇل ءسوزى بايمۇحامەدوۆتى تەز تۇزەدى. ول كۇلىمسىرەپ، جامالعا ىنتىعا قارادى. جامال دا شابىت قىسقان جانشا قوزعالاقتاپ، ءتىل ۇشىنا ءبىر كوركەم سوزدەر ىلىككەندەي بوپ، سەزىم وتىنا كۇيدى. كوزىنەن ساۋلە ۇشقىنى شاشىرادى: -اتتەڭ، اقىن ەمەسپىن، كوكەيىمدە ءبارى… ءبارى سايراپ تۇر. ءبار-ءبارى كوز الدىمدا!
-تاعى، تاعى، جامال… بىردەڭە دەشى… تاعى… وھو، ءور التاي، اسقار التاي… ەندى ونى اسقان التاي دەپ ۇستەمەلەپ جىبەرسەم قايتەدى، ا، جامال؟ – دەپ بايمۇحامەدوۆ جامالعا ۇزدىگە ءسۇزىلدى.
- ءاب، بارەكەلدى! مەن ەندى ساعان “نىقا” دەپ يىلە سويلەيمىن. ءور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي! كە-رە-مەت، نىقا! ەكىنشى جولىن داۋرىقتىرا كورمە. جىپ-جىلى سەزىممەن باۋرا.
بايمۇحامەدوۆ الدىندا جاتقان قاعازدىڭ ەكىنشى بەتىنە:
ءور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي!-دەپ تەز-تەز جازا سالدى.
سونان سوڭ جامال ەكەۋى مىرس ەتىپ ءبىر-بىرىنە ءۇنسىز كوز ءتۇيىستىردى. جامال “بول! ەندى قاشان؟” دەگەندەي قىسىق كوزى سىعىرايىپ، وڭمەنىنەن ءوتتى. بايمۇحامەدوۆ قاعازعا ۇڭىلە شۇيىلىپ: “انامداي الپەشتەگەن جاستان التاي” دەپ ءبىر توقتادى. جامال مىنا ەكىنشى جولدى وقىدى دا كوزى شاراسىنان شىعا كۇلىمدەپ، باس بارماعىن كورسەتتى. بايمۇحامەدوۆ جاي عانا ەزۋ تارتتى. جامال ورنىنان تۇردى دا سەرۆانتتان كونياك، ۆينو الدى. بايمۇحامەدوۆ كوزىن جۇما باسىن شايقادى. جامال “ماقۇل” دەگەندەي ۇندەمەدى. بايمۇحامەدوۆ ءبىراز ءشۇڭيىپ وتىردى دا، جامالعا تاعى دا كوزىن قاداپ، “سۋى بال، كودەسى ماي، جەرى مايسا،” دەي بەرىپ ەدى، جامال الاقانىن شاپاقتادى. ءسويتتى دە ول سۇق ساۋساعىمەن قاعازدى نۇسقاپ “جاز!” دەدى. بايمۇحامەدوۆ قاعازدان باس كوتەرمەگەن كۇيى كۇبىر-كۇبىر ەتىپ: “اعىزعان سارى التىندى تاستان التاي!” دەپ مولدىرەتىپ تۇرىپ بيپازداپ جازدى. جامالدىڭ ەكى كوزى قاعازدى تەسىپ جىبەرە جازداپ:
ءور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي،
انامداي الپەشتەگەن جاستان التاي.
سۋى بال، كودەسى ماي، جەرى مايسا،
اعىزعان سارى التىندى تاستان التاي،-دەگەن سوزدەردى وقىدى. جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. اسىرەسە، ء“ور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي!” دەگەن جول سونداي لەپتى. جامالدىڭ كوكسەگەن ءسوزى! جامال ماساتتاندى. ورنىنان جايلاپ تۇردى دا ەركەلى نازبەن بيلەي باسىپ كەلىپ بايمۇحامەدوۆتىڭ تۋ سىرتىنان قۇشاقتادى: - ەندى كەشەگى ءتۇسىمدى ايتايىن، نىقا. يلياس وماروۆتى جاقسى بىلەسىڭ. شىعىس قازاقستاندا وبكوم حاتشىسى. قانىش اعا سياقتى ءبىر كەمەنگەر جان. ءبىر اتانىڭ عانا بالاسى ەمەس، حالىقتىڭ ۇلى. كوكىرەگى كۇمبىرلەگەن سىرلى ساراي. ادەبيەتتى تەرەڭنەن قوزعايدى. حالىق انشىلەرىن اۋليە تۇتادى. جوعارىدا وتىرعانداردىڭ تۇسىنىگى، ورەسى وسى ىلەكەڭدەي بولسا، قانى؟ مەنى التاي جاققا سول كىسى شاقىردى عوي. ءيا، مەنى التايدا شالقىتقان سول ىلەكەڭ! كەشە… قۇداي-اۋ، تاپ وڭىمدەگىدەي ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا تاۋ جاققا قاراپ تۇر ەكەم. التاي عوي، ول! سونو-و-ۋ كوز جەتپەيتىن كوك جۇزىنە شانشىلعان التاي شىڭىنىڭ سۋرەتى ەرتىستىڭ اق ايدىنىنا تۇسكەنىن كورسەڭ. سۋ دا ايناداي تىپ-تىنىق، موپ-ءمولدىر. اسپان دا تۇنىق. التىن التاي ەرتىستىڭ اق توسىندە جاتىر. ءبىر مەزگىلدە ىلەكەڭ ەكى اق بوز اتتى جەتەكتەپ، الدىما يىلە كەپ توقتادى. ەندى بىردە ءبىز ىلەكەڭ ەكەۋىمىز اق بوز اتتىڭ ۇستىندە اقشا بۇلتتاردىڭ اراسىندا قالقىپ بارا جاتتىق. ىلە ويانىپ كەتكەنىم، نىقا. جورىشى وسى ءتۇسىمدى. بول… بول! تەز!
بايمۇحامەدوۆ ءوزىنىڭ بايسالدى قالپى: -مەرەيىڭ كوتەرىلەدى، جامال، -دەدى ۇياڭ ۇنمەن.
- مەن ءوز ءانىمدى الى تاپقام جوق، نىقا. سول ءاندى، بالكىم، مەن التاي شىڭىنان، التاي اسپانىنان ىزدەپ جۇرگەن شىعارمىن. ەسىڭدە مە، نىقا، برۋسيلوۆسكي “گۇلدەنگەن قازاقستاندى” جازا الماي قانشا قينالدى. مەنەن قاشاقتادى. ەكەۋىمىز وعان “جانىن جالداپ كۇن كورگەن، سورلى ەۆرەيدىڭ قولى تيەر ەمەس” دەپ كۇلدىك تە. بىراق، ءسىز بەن بىز مۋزىكاداعى بۇل ءبىر گيگانت ادامعا سەندىك قوي. سول “گۇلدەنگەن قازاقستان” ءدال وسى بولمەدە تۋعان-دى. سەن وعان ءسوزدى ءبىر-اق كۇندە جازدىڭ، نىقا. سوندا مەن ء“وز ءانىمدى ەندى تاپتىم!” دەپ قۋاندىم. قاراشى ەندى، تاعى ءبىر ءان… وسى ءاندى “التاي” دەپ اتايىق، نىقا.
-“التاي!”
-ءوستىپ كەلگەنىڭ جاقسى، نىقا!
-مەن كومپوزيتور ەمەسپىن، ارينە. ءان دە سالمايمىن. انگە ءسوز جازۋ وڭاي ەمەس، جامال.
-قويشى، نىقا، ىشىڭنەن اندەتەسىڭ، سەن. برۋسيلوۆسكي ايتقانداي “نۋتروڭ” مىعىم.
-راحمەت، جامال، مەن قايتايىن. بۇل ءان وزى نەشە شۋماق؟
جامال ويلانباستان: -ءتورت شۋماق، -دەدى.
بايمۇحامەدوۆ ءسال اڭىرىپ وتىردى دا: -كوپ ەمەس پە؟ – دەدى، - قايىرما دەگەنى تاعى بار.
جامال مىرس ەتتى دە: - شۋماقتىڭ از- كوپتىگى ءاننىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى. سابىرلى، سوزىلىڭقى ءان بولسا، البەتتە، ەكى شۋماق جارايدى. ءان ەكپىندى، لەپتى، شالقىمالى بوپ كەلسە… الگى “پروۆودى”، “كاتيۋشا” سەكىلدى اندەر بەس-التى شۋماق بوپ تەز وتە شىعادى عوي. “التاي” ءانى سونداي ءان بولسا دەي ء–مى – ءىن، نىقا! –دەپ كۇلكى ويناعان جانارى جارقىلداپ كەتتى.
-ءسويتىپ، مىنا ءبىرىنشى شۋماق شىقتى ما، جامال؟
-ءبىر جەرىنە تيىسە كورمە، نىقا.
-ەستاي ءانشىنىڭ “اۋەلى بۇل شىركىندى باستاۋ قيىن” دەيتىنى ءجون-اق قوي، جامال. قالعان شۋماقتارى جايلاپ كەلە بەرەدى، ەندى.
-وي، نىقا-اي، التاي جونىندە جۇرەگىمدى لۇپىلدەتە سوقتىرعان… سوعان ىڭكار ەتكەن ءسوزدى وسى ءبىرىنشى شۋماقتا-اق جارق ەتكىزدىڭ. مەن دىتتەگەن لەبىز. بۇل مەنىڭ ايتسام دەگەن جۇرەك ءسوزىم، نىقا. باسقا شۋماقتارى نە بولسا، و بولسىن! حا-حا-حا! وي، ءىشىم-اي! “اۋلىڭ سەنىڭ بەلدە ەدى، ءاريايداي!” دەسەڭ دە ءوز ەركىڭ. وي، نىقا، حا-حا-حا! ءان سوزىندە ەۆگەني گريگورەۆيچ ايتا بەرەتىن ءبىر “يزيۋمينكا” بولۋعا ءتيىس. قۇداي جارىلقاپ، تاپتىڭ ونى، نىقا. تاپتىڭ!
بايمۇحامەدوۆ ءماز. ونشا شەشىلە بەرمەيتىن تۇيىق جان ەكى يىعىن قوزعاپ-قوزعاپ قويىپ، كەڭك-كەڭك كۇلىپ، كوزىنەن اققان جاسىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ، جامالدىڭ ماڭدايىنان قايتا-قايتا ءوبىپ، رابايسىز كۇيبەڭدەپ سىرتقا شىعا بەردى. ەتاجدان ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا دا جامالدىڭ “حا-حا-حاسى” ەستىلىپ جاتتى.
* * *
ەكى كۇننەن كەيىن بايمۇحامەدوۆ ولەڭدى جازىپ تا ءبىتتى. ءدال سول كەزدە ول كومپوزيتور بوريس گريگورەۆيچ ەرزاكوۆيچ ەكەۋى تالدىقورعانعا باراتىن بولدى دا ءبىر ۇساق-تۇيەك جۇمىستان قولى تيمەي، جامالعا تەلەفون سوقتى.
-جامال، اسىعىستاۋمىن. جول جۇرەم. ولەڭ دايىن، كەلگەن سوڭ بەرەم بە، الدە …
-اينالىپ كەتەيىن، نىقا، مىنا تەلەفون بار ەمەس پە، ايتا بەر. جازىپ الا قويايىن.
-قاعاز، قالامىڭ …
-وقى، نىقا.
بايمۇحامەدوۆ سابىرمەن ءار ءسوزىن شەگەلەپ، اپ-انىق ەتىپ، جۇمساق وقىدى:
جايىلعان جەر شارىنا داڭقىڭ، التاي،
اقپاندا، شۋاق جازدا-سالقىن، التاي.
توسىڭە نارەستەدەي ورمەلەگەن،
بايلىققا باتقان قازاق حالقىڭ، التاي.
قۇزىڭدى ايمالاعان كۇن نۇرى، التاي،
اسىل كەن ورداسىنىڭ تۇندىگى، التاي.
جەنىتتەي ومىرىلعان قازىناڭا،
قادايىن قارسى تىرەپ بۇرعىنى، التاي.
ءبىر كەزدە قانداي ەدى قالپىڭ، التاي،
قۇمارى قانا الماعان حالقىڭ، التاي.
پارتيا، ۇلى ستالين، سوۆەت حالقى،
اپەرگەن ارداقتى اتىڭ- التىن التاي!
ءان سوزىنە بىردەن ۇيىعان جامال: -نىقا، ساپارىڭ وڭ بولسىن. جاقسى بارىپ قايت. ەندىگى اڭگىمە… بار گاپ –برۋسيلوۆسكيدە! مەنىڭ ەۆگەني گريگورەۆيچىم!-دەدى تەبىرەنە شالقىپ، - وعان بۇگىن جولىعامىن. ءان ءسوزىن ءدايىم مەنىمەن بىرگە وتىرىپ جاتتايتىن ادەتى بار عوي. ءبىر مەحنات باستالدى ءوستىپ، نىقا. كورەيىك، برۋسيلوۆسكيدىڭ اۋسەلەسىن.
-ىسكە ءسات، جامال! –دەدى بايمۇحامەدوۆ، - راحمەت… راحمەت، جامال!
* * *
سول كۇنى كەشىندە جامال برۋسيلوۆسكيمەن وپەرا تەاترىنداعى كابينەتىندە جۇزدەستى. كۇلاش ەكەۋى كۇلە سويلەسىپ وتىر ەكەن. كۇلاش جامالدى كورە سالىپ: -و، جاكە! –دەپ ۇشىپ تۇرەگەپ كەپ بەتىنەن ءسۇيدى. جامال دا ءسۇيدى. برۋسيلوۆسكي جامالدىڭ كەلگەنىنە قۇشاعىن جايا ءسۇيىنىش ءبىلدىردى. جامال كۇلاش وتىرعان ديۆانعا كەپ وتىردى.
برۋسيلوۆسكي ەكەۋىنە قىزىعا قاراپ: -كۇلەكە، سىزگە انا جولى رەپەتيتسيا ۇستىندە نە دەدىم؟ ەسىڭىزدە مە؟ –دەپ جىميدى.
كۇلاشتىڭ كىرپىگى سۇيىق ناركەس جانارى تاس بۇلاق سۋىنداي جىلت-جىلت ەتىپ: -“جامالوچكا سياقتى ريتمگە ءدال ءتۇستىڭىز!” دەپ قۋاندىڭىز، -دەدى.
جامال ىستىق مەيىرمەن كۇلاشتى قۇشاقتاي الدى. برۋسيلوۆسكيدىڭ پەشەنەسى جارقىرادى. جامال ماشينكاعا باسىلعان “التاي” ولەڭىن الدىنا قويا سالدى. برۋسيلوۆسكي وعان قادالا ءۇڭىلدى. كۇلاش كۇلىمسىرەدى. ء“تۇسىنىپ وتىر ما؟” دەپ سىبىرلادى جامالدىڭ قۇلاعىنا. جامال ەزۋ تارتىپ ء“وزىنىڭ ەۆرەي تىلىندە نان سۇراۋدى عانا بىلەدى. ال، قازاق تىلىنە - ء“ماتبي”” دەدى. كۇلاش كۇلىپ جىبەرە جازدادى، نازىك ساۋساعىمەن اۋزىن باستى. بۇل سىبىر-سىبىردى برۋسيلوۆسكيدىڭ قۇلاعى شالىپ قالىپ: - ج…ج… جامالوچكا، بۇل ولەڭگە ءدال قازىر كىرىسەمىز. سەنسىز بولمايدى، -دەدى، قاعازدان كوزىن ايىرماي.
ءىستىڭ ءمان-جايىن تۇسىنگەن كۇلاش: -ءبىزدىڭ جامالوچكانى “گۇلدەنگەن قازاقستان” سەكىلدى تاعى ءبىر جاقسى انمەن جارقىراتىپ ءبىر كورسەتۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن، ەۆگەني گريگورەۆيچ!-دەپ يىلە ىزەت ءبىلدىردى.
سول كۇنى جامال مەن برۋسيلوۆسكي وپەرا تەاترىنان تىم كەش قايتتى.
ەرتەڭىندە برۋسيلوۆسكي كىشى بەسىن كەزىندە جامالعا تەلەفون شالدى. ءاننىڭ تۋعانىن ايتتى. جامال قالاداعى ءبىر كونتسەرتكە بارايىن دەپ جاتقان-دى.قاسىندا كونتسەرتمەيسترى ماريا ۆلاديميروۆنا سميتروۆيچ بار ەدى. جامال سميتروۆيچكە جالت قاراپ، ەركەلەي سويلەيتىن ادەتىمەن: - ماكە، ءبىر جارتى ساعات ۋاقىتىمىز بار ما؟-دەدى اپتىعا سويلەپ.
سميتروۆيچ: -ءبىر ساعات…تىپتى، ءبىر جارىم ساعات ۋاقىتىمىز بار، -دەپ جاۋاپ بەردى.
جامال ترۋبكانى ۇستاپ تۇرعان كۇيى:- اللو، دەي بەرىپ ەدى، برۋسيلوۆسكي:-جامالوچكا، مەن ءبارىن ەستىدىم. ۋاقىتىڭ بار ەكەن، مەنىڭ قاسىمدا سەكرەتار قىزىم… ولەچكا كومەكتەسەدى. ترۋبكانى تاستاما. رويالدا وتىرمىن. قازىر ءاندى اۋەلى ويناپ كورەيىن. سونان سوڭ سوزىمەن ايتام. تازا قا-زاق- شا-ا! تىڭدا جامالوچكا! –دەپ العاشقى اككوردتى جەلدىرتە جۇگىرتتى.
جامالدىڭ قۇلاعى تۇنىپ كەتتى. قاڭعىر-كۇڭگىر ساپىرىلىسقان ءبىر دىبىس. تۇككە تۇسىنبەدى. مىنا سميتروۆيچ ماقتايتىن “وبسوليۋتنىي سلۋح” يەسى جامالدىڭ قۇلاعى ەشنارسەنى ۇستاي المادى. ءبىر كەزدە برۋسيلوۆسكيدىڭ دىرىلدەگەن ۇنىن ەستىدى. جامالدىڭ قاباعى شىتىلدى. وسى ازاپتى مينۋت از بولعانداي برۋسيلوۆسكي ءتورت شۋماقتى تۇگەل ايتتى. ەشقانداي “يزيۋمينكا” جوق. سوڭعى اككورد سولق ەتە ءتۇستى. برۋسيلوۆسكي ترۋبكادا القىنا سويلەپ: -ق… قا-لاي؟-دەدى.
جامال جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا كۇرسىندى.
برۋسيلوۆسكي: -ءتۇسىندىم. حاوس! –دەدى.
جامال تاعى كۇرسىندى.
ءان ساتسىز، ۇنامادى. جەلدىرمەلەتىپ، سىلدىراتىپ، تەرمەشەلەپ قۋالاي بەرىپتى. جامال ويدا جوقتا قاۋسادى. ەندى سالدەن سوڭ كونتسەرتى. ۇيدەن ەكى ءيىنى سالبىراپ، ۇنجۇرعاسى ءتۇسىپ، قۇر جانى شىقتى.
ەرتەڭىندە جامال قاباعى كىرتيىپ، برۋسيلوۆسكيگە باردى. برۋسيلوۆسكي سوزگە كەلمەستەن رويالعا وتىردى.ءۇن-ءتۇنسىز تىمىرايىپ: -ەكىنشى نۇسقاسى،- دەدى سالقىن عانا اندەتىپ.
جامالدىڭ ءتۇرى تاعى بۇزىلدى. برۋسيلوۆسكي “قالاي؟” دەۋگە ءداتى بارمادى. نوتاعا موليگەن كۇيى تىرپ ەتپەدى. جامال:- نەگە سونشا اسىقتىڭىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ؟ ءسىز التايعا مەنىڭ كوزىممەن قاراڭىز. التايدىڭ اڭقىلداپ سوققان سامالىنداي جىپ-جىلى سەزىممەن سۇيسىنە تولعاڭىز. ماقتانىڭىز! ماساتتانىڭىز! جايناعان دۇنيەگە پاڭ كوكىرەكپەن كوز جىبەرىڭىز. ويتكەنى، ءسىز بەن ءبىز سول التىن التايدىڭ يەسىمىز. عافۋ ەتىڭىز، ءانىڭىز تىم باياۋ، رومانستاي سوزىلىپ جاتىر، ەۆگەني گريگورەۆيچ،- دەدى جامال وسى سوزدەرى ارەڭ ايتىپ.
برۋسيلوۆسكي ورنىنان تۇردى دا:-بالا كەزىمدە جۇلمىرلاۋ بوپ ءوستىم. لاڭگى وينايتىن بۇزاقى بالالارىنىڭ اراسىندا مەنىڭ دە اتىم اتالاتىن-دى. ادام سول بالا كەزىن كوپ اڭسايدى ەكەن. سول لاڭگى… -دەدى دە رويال قاقپاعىنداعى نوتانى الىپ، اسىقپاي ۋماجداپ، تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي دوپ-دومالاق ەتىپ، لاڭگى عىپ تەپتى.
جامال بەتىن باسىپ، شىعا جونەلدى. سول كۇنى ول كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىردى.
* * *
برۋسيلوۆسكي ءبىر اي بويى حابارلاسپادى. جامال ءبىر اي بويى قاباعىن اشپادى. ىشكەن اسى بويىنا تارامادى. نە بولسا سوعان اشۋلاندى. برۋسيلوۆسكي ءاننىڭ ءۇشىنشى نۇسقاسىن سەكرەتار قىزى ولەچكاسىنان بەرىپ جىبەرىپتى. جامال ونى سميتروۆيچكە ويناتىپ كورىپ، تاعى دا سالى سۋعا كەتتى. برۋسيلوۆسكي بۇل جايعا دا ءتىل قاتپادى. اراعا ءبىر اپتا سالىپ، ءتورتىنشى نۇسقاسىن جامالدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءوزى كورسەتتى. جامال لام-ميم دەمەدى. ءۇنسىز ءتۇيىلدى. برۋسيلوۆسكيدىڭ مىسى قۇرىدى.
-جامالوچكا، بۇدان ارتىق نە ىستەۋىم كەرەك ەندى؟
-ءوزىڭىز ايتا بەرەتىن بەتحوۆەن ناپالەون جورىعىنا قاتىسقان جوق، ال، “قاھارماندىق سيمفونياسىن” قالاي كۇركىرەتتى، ول. قيالدىڭ ارقاسى. ول، قۇدايعا شۇكىر، سىزدە دە جەتكىلىكتى. مەن سىزگە وسى ءسوزدى قايتالاۋدان جالىقپايمىن.
-جامالوچكا…
-مەن ءبارىبىر توزىممەن كۇتەم.
-بىلمەيمىن، جامالوچكا، بۇدان دا ءبىر وپەرا جازعانىم الدەقايدا وڭاي ەدى. شىقپايدى ول ءان! بولدى. ءبىتتى ءبارى، و… ومار جامالوۆنا!
برۋسيلوۆسكيدىڭ بۇيرا شاشى قوبىراپ، كوزى قىزىل جيەكتەنە شاتىناپ، قىپ-قىزىل بوپ قولىنداعى نوتاسىن پيانينوعا اتىپ ۇردى.
-وپەرا جازۋدىڭ وڭايىن،-دەپ اششى ىزامەن مىرس ەتتى، جامال.
* * *
سول كۇنى كەشىندە جامال قاتتى قاپالاندى. قولى ەشنارسەگە بارار ەمەس. ويلاعان ويىنىڭ ءبارى قوجىراپ، ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇردى. شاي دا ىشىلمەدى، بالالار دا ءۇرپيىپ، اڭ-تاڭ. بىراق، ولار اناسىنىڭ ءار كەز ءوستىپ ايتەۋىر ءبىر نارسەگە تورىعىپ، جوق جەردەن بۇزىلاتىنىن كورىپ تە ءجۇر، وعان ۇيرەنىپ تە كەتكەن-ءدى. اناسىنىڭ ابىرجىگەن رەنىشتى جۇزىنە ۇرلانا قاراپ، تىم-تىرىس شايلارىن ءىشىپ وتىرا بەردى.
جامال ىشتەي جىلادى. ءىشى الاۋ-جالاۋ. برۋسيلوۆسكيدى كورگىسى كەلمەدى.” ”بۇل ءتاڭىر جارىلقاعىر، ەۆگەني گريگورەۆيچكە نە بولعان؟”
ءوستىپ وتىرعاندا سميتروۆيچ تەلەفون سوقتى. كوپ جاعدايدا ويلارى ءبىر جەردەن شىعاتىن ەدى. سىرلاس ەدى. مۇڭداس ەدى. ءبىر-بىرىنە سۇيەۋ ەدى.
-ماريا ۆلاديميروۆنا، باس نەگە اۋىرىپ كەتتى بۇل؟-دەدى جامال تەلەفون ترۋبكاسىن العان ساتتە.
-تىم مازاسىز بوپ بارا جاتقان جوقسىز با؟-دەپ كۇلدى سميتروۆيچ.
- مەن ەۆگەني گريگورەۆيچتى تۇسىنەم، ءاننىڭ كىلتى تابىلماي تۇر.
-جامال، ءسال سابىر ەتەلىك. ەۆگەني گريگورەۆيچكە سال مۇرسات بەرەلىك. ويلانسىن. و، مەنىڭ دە باسىم بۇگىن قاتتى اۋىرىپ وتىر. شارشاعان بولۋىم كەرەك، جامال. ەرتەڭ گوسپيتالدا جارالى جاۋىنگەرلەرگە بەرەتىن كونتسەرتىمىز بار. ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ سوعان اشىق قاباقپەن بارايىق، جامال.
-ءيا، ماكە، مىنا سوعىس… باسىلسىن. ءبارى دە ءبىر كۇنگىدەي بولمايدى، ءالى. ازىرشە مىنا قيىن كۇندەردىڭ اۋىرتپالىعىن ايتىڭىز، ونى انمەن كوتەرمەسەك، بۇل ءومىردى قالاي… قالاي وڭدايمىز؟ البەتتە، ول كونتسەرتكە بارامىز، ءسىز بەن ءبىز. برۋسيلوۆسكي ابدەن تاۋسىلعان ادام سياقتى، ماريا ۆلاديميروۆنا.
- سابىر ەت، جامال. ول ويىڭ كۇپىرشىلىك، انشەيىن. كۇتەيىك. ءسال دەم ال. جاقسى… جاقسى.
جامال ترۋبكانى ورنىنا قويىپ، ءبىر ءسات مىزعىپ العىسى كەلدى مە، ديۆانعا قيسايا بەرگەنى سول ەدى تەلەفون بەزىلدەپ قويا بەردى.
-اللو، -دەدى جامال سەلقوس قانا.
-بۇ. .بۇل ومار جامالوۆنانىڭ… ومار جامالوۆنانىڭ ءۇيى مە؟
-جامال وماروۆا دەڭىز، قىمباتتى ەۆگەني گريگورەۆيچ!
-ءيا، ءيا… جامالوچكا!
جامال ۇندەگەن جوق.
-س… تىڭداپ تۇرسىڭ با؟
-قۇلاعىم سىزدە، -دەدى جامال ونشا شەشىلە قويماي.
برۋسيلوۆسكي بالاشا ەلپەكتەپ، جانى قالار ەمەس.جامال قوشتاعان دا جوق، تەرىستەگەن دە جوق. سامارقاۋ. سالقىن. ەنجار.
-مەنىمشە، وسى جولعىسى ءساتتى… جامالوچكا.
-ءسىز بۇرىنعى جازعاندارىڭىزدى دا سولاي دەگەنسىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ.
-جوق، جامالوچكا، ترۋبكانى تاستاماڭىز… قازىر… قازىر…
جامال ءۇنسىز كەلىستى. برۋسيلوۆسكيدىڭ ورنىنان تۇرىپ، رويالعا بارىپ وتىرعانىن، ورىندىعىنىڭ سىقىرلاعانىن، اسحانادا ىدىس-اياقتاردىڭ سالدىرلاعانىن… بىرەۋلەردىڭ ءبىر-بىرىنە “تسس” دەگەنىن… ءاندى باستار الدىندا ءبىر ءسوزدى ىشتەي كۇبىرلەپ قايتا-قايتا ايتقانىن… ءبار-ءبارىن جامال تەلەفوندا سەزىپ، ءبىلىپ تۇردى. برۋسيلوۆسكي ءاندى تۇتاس ءبىر ويناپ شىقتى دا: -جامالوچكا، ەندى ايتىپ بەرەيىن، -دەدى.
رويالدان ەسكەن ەركە اۋەن جامالدىڭ جانىن جىبەك سامالداي ايمالادى. ءا دەگەننەن قىرىس-تىرىسىن جازىپ، جۇزىنە كۇندەي نۇرلى شۋاق ءتۇسىردى. برۋسيلوۆسكي قىزۋلى قۇشتارلىقپەن تەبىرەنە اندەتتى. جامال ءاننىڭ بىردە-ءبىر ءسوزىن ۇعا المادى. بىراق، ترۋبكادان ايىرىلعىسى كەلمەدى. كوز الدىندا كوك تىرەگەن التاي شىڭدارى تۇر. ءبىر ەرتەگى دۇنيەسى! ەلەسى مۇلدە ەسىن الدى. التايدىڭ ساي-سالاسى سىلدىراعان بال بۇلاق. تاستارى الۋان تۇسپەن قۇبىلىپ شۇعىلا شاشادى. كوگىلدىر بەل-بەلەستە تورعىن شالىدەي تولقىعان نۇر… اننىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنا جامال ىشتەي قالاي قوسىلا كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى. ءان بىتكەن سوڭ اپتىعىن زورعا باسقان برۋسيلوۆسكي:
-قالاي، جامالوچكا؟ –دەدى.
-مەن سىزگە قازىر جەتەم، ەۆگەني گريگورەۆيچ!–دەدى جامال نازدى ۇنمەن سىلق-سىلق كۇلىپ، -مىنە، بۇل –“التاي” ءانى!
-كۇتەم، جامالوچكا، كۇتەم!
* * *
الماتىنىڭ تامىلجىعان تامىز كەشى.
جامال وماروۆا وپەرا تەاترىنا كەلدى. برۋسيلوۆسكي كابينەتىندە بىر بەيتانىس ءاندى رويالدا ويناپ وتىر ەكەن. جامالدى كورە سالا لىپ توقتاپ، قۇشاق جايا ۇشىپ تۇردى. وتە كوڭىلدى. بوگدە ءسوز بولعان جوق. الابۇرتقان قىزۋلى قالپى رويالعا قايتا وتىردى. “التاي” ءانىنىڭ اككومپونەمەنتىن جەلدىرتە توگىلتتى. جامال جانى جادىراپ، “وھو، قايىرماسى دا بار ەكەن عوي!” دەپ تاڭعالا قۋاندى. ءسويتىپ ەكەۋى ءماز بولىسىپ وتىرعاندا بۇلاردىڭ ۇستىنە اقىن نىعمەت بايمۇحامەدوۆ كەلىپ كىردى. ول باس يزەي سالەمدەسىپ، پاپكىسىنەن ءبىر بەت قاعازدى الدى دا ءۇن-ءتۇنسىز جىميىپ، ءرويالدىڭ قاقپاعىنداعى نوتانىڭ قاسىنا قويدى. برۋسيلوۆسكي دە وعان باس يزەي ىزەت ءبىلدىردى. قاعازدا تورت جول قايىرما. برۋسيلوۆسكي كوزىنىڭ قيىعىمەن جامالعا ىم قاقتى. برۋسيلوۆسكي جايلاپ اندەتىپ كەپ قايىرماعا تىرەلگەندە جامال:
ەلىمنىڭ ەركە قالقاسى،
سىمباتتى ءسۇلۋ جەر التاي.
ومىراۋدا التىن القاسى،
وتانىمنىڭ سەنى التاي! –دەپ قۇلپىرتا توكتى. جامالدىڭ ۇنىنە شاتتانعان برۋسيلوۆسكي ويناقى اككوردتاردى سۋداي ساپىردى. ءوزىن-ءوزى توقتاتا الماي كلاۆيشتاردى قۋالاي تەرمەشەلەپ، ەكى قولىن قىران قاناتىنداي جايىپ، رويالداعى بار وكتاۆانى، وي، ءبىر دۇرىلدەتتى دەيسىز. الاسۇرا جۇلقىنعان برۋسيلوۆسكي جامالعا تاعى ءبىر جالت قاراعاندا ول قايىرمانى سونداي ءبىر ءتاتتى لاززاتپەن مولدىرەتىپ:
ومىراۋدا التىن القاسى،
وتانىمنىڭ سەن التاي!- دەگەن ەكى جولعا تىلمەن بەينەلەپ بولمايتىن ءبىر قۇدىرەتتى ەكپىن ءتۇسىردى. تەك جامالعا…. جامالعا عانا ءتان كەرەمەت اكتسەنت! ول كۇش، ول قۋات باسقا ەشبىر انشىدە جوق. برۋسيلوۆسكي ونىڭ وسى ارتىقشىلىعىنا تانتى ەدى. اسىرەسە، “التىن القاسى”، “سەن التاي” دەگەن ءسوزى ءبىر ىستىق مەيىر، قۇشتار سەزىم. ءان تۇتاس وينالىپ بىتكەندە جامال برۋسيلوۆسكيدىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ،“قايران، مەنىڭ ەۆەكەم!” دەپ قايتا- قايتا قۇشىپ سۇيە بەردى… سۇيە بەردى.
جامال “التاي” ءانىن ءوزىنىڭ كونتسەرتمەيسترى ماريا ۆلاديميروۆنا سميتروۆيچپەن ازىرلەدى. ءان ايتقان سايىن اجارى اشىلىپ، جايناي بەردى. جامال ونى پاڭ كوكىرەكپەن اڭقىلداتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە سميتروۆيچ ناۋقاستانىپ قالدى. ۇزاق ەمدەلدى. جامال الماتىدا فيلارمونياداعى ءبىر ۇلكەن كونتسەرتتە “التاي” ءانىن پيانيست سەمەن كوگاننىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندادى. سول كۇنى جامالدىڭ دا، برۋسيلوۆسكيدىڭ دە… بايمۇحامەدوۆتىڭ دە جۇلدىزى جارقىرادى. ۇشەۋىنىڭ قۇشاعى گۇلگە تولدى. ساحنا بۇكىل قازاق دالاسى قول سوققانداي دۇبىرلەدى. بۇل -“التاي” ءانىنىڭ ەستەن كەتپەس پرەمەراسى بولدى!
“التاي” ءانى ىلە-شالا راديودا تىكەلەي ەفيرمەن بەرىلدى. جامال ەرتەڭىندە شىعىس قازاقستان وبكومىنىڭ بىرىنشى حاتشىسى يلياس وماروۆتىڭ قۇتتىقتاۋ تەلەگرامماسىن الدى.
ءان ودان كەيىن قاراعاندى شاحتەرلەرىنىڭ الدىندا شىرقالدى. سوعىس كۇيزەلتكەن اۋىر كۇندەردە جان سەرىگىتەر جارقىن اندەر اۋاداي قاجەت ەدى. جامال “التايدى” التىنداي جارقىلداتتى. سونىڭ قۋاتتى لەبىمەن ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەردى. ءان جامالدىڭ ء“ور التاي، اسقار التاي، اسقان التاي!” دەپ ساڭقىلداعان ۇنىمەن مايدان تورىنە دە جەتتى. (1995-جىلى ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ باستاعان فولكلورلىق ەكسپەديتسيا قاڭتار ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا يرانداعى قازاقتاردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋگە كىرىستى. سونىڭ قۇرامىندا مەن دە بار ەدىم. ءبىز گورگون مەن بەندەر-تۇركمەن قالالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جاي-كۇيىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەبي-مۋزىكا مۇراسىن قاعازعا تۇسىردىك. سول ءىستىڭ ۇستىندە گورگوندا تۇراتىن ەل اقساقالى اقمۇراتتىڭ ۇيىندە جەرگىلىكتى قازاقتار “التاي” ءانىن ايتتى. ولار بۇل ءاندى 1943-جىلدىڭ اياق كەزىندە بەندەر-تۇركمەن قالاسىندا كاسپي تەڭىزى پورتىندا ورنالاسقان سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ سوعىس بازاسىندا قىزمەت ەتكەن قازاق وفيتسەرلەرىنەن ۇيرەنىپتى. ي. ج.)
“التاي” ءانى قازاق دالاسىنا التايدىڭ ەركە سامالى بولىپ تارادى.
* * *
ارادا ءبىر جىل ءوتتى.”التايدى” بۇكىل حالىق شىرقاپ جاتتى. الماتىدا ۇلى وكتيابر مەرەكەسى قارساڭىندا وپەرا تەاترىندا بولعان ۇلكەن كونتسەرتتەن سوڭ، برۋسيلوۆسكي ساحنا سىرتىنا كەلىپ، جامالدىڭ قولىنان، ماڭدايىنان سۇيىپ:
-جامالوچكا، مەن ەندى ء“سىز” دەپ سويلەيىن. ءسىز ۇلكەن جۇرەكتى ءانشىسىز. ءسىز ءۇشىن ءان جازۋ ماعان جان راحاتى. راحمەت، سىزگە! –دەدى، باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەي.
-ءسىز بەن ءبىز ۇلكەن راحمەتتى شىعىس قازاقستان جۇرتىنا، سول ەلدى باسقارىپ وتىرعان ءىلياس وماروۆ پەن احمەت ادىلوۆتەي زيالى ازاماتتارعا ايتۋىمىز كەرەك، قىمباتتى ەۆگەني گريگورەۆيچ. بۇل ءان سول تاماشا ادامداردىڭ يگى تىلەگىنەن تۋعان ەدى عوي، ونى ءسىز جاقسى بىلەسىز. ءوزىم دە قينالدىم، ءسىزدى دە قينادىم. ال، ومىرگە ەۆرەي جۇرەگى مولدىرەتكەن تاڭعاجايىپ “التاي” ءانى كەلدى! حا-حا-حا! وي، ەۆگەني گريگورەۆيچ، ەۆرەي بولساڭ دا قازاققا بەرگىسىز بوپ تۋعان سۇيىكتى كومپوزيتورىم، مەنىڭ! مەن ءوز ءانىمدى ەندى تاپتىم! ەندى! وسى ءاندى ايتا-ايتا قارتاياتىن شىعارمىن، ەۆگەني گريگورەۆيچ!
برۋسيلوۆسكي جامالدىڭ قولىن تاعى ءبىر ءسۇيدى.
-ءبىز قارتايامىز ءبىر كۇنى جامالوچكا، ال، ءومىرلى اندەر بىزدەن دە ۇزاق جاسايدى بىلەم. ونداي ءاندى جازۋ وڭاي بولسا، قانى!
* * *
1976-جىل. سەگىزىنشى ناۋرىز.
سول كۇنى جامال ەرتە تۇردى. بالا-شاعاسى بالبىراپ ۇيىقتاپ جاتىر. كۇندەگى ادەتىنشە شايعا وتىرا بەرگەنى سول ەدى، تەلەفون شىلدىرلادى.
- اللو.
- جامالوچكا!
- و، ەۆگەني گريگورەۆيچ!
- سۇيىكتى، جامالوچكا، موسكۆادان سالەم! بۇگىن -سەنىڭ تۋعان كۇنىڭ. جانە حالىقارالىق ايەلدەر مەرەكەسى. شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن، جامالوچكا! ساعان، سەنىڭ وتباسىڭا بارلىق جاقسىلىق پەن ساتتىلىكتى، يگىلىكتى تىلەيمىن! ەڭ باستىسى-دەنساۋلىعىڭ جاقسى بولسىن! داۋىسىڭا قىلاۋ تۇسپەسىن. اسپانداتا شىرقاي بەر. ءبىزدىڭ ءومىر انمەن نۇرلى، انمەن سۇلۋ. ءبىزدى بار قيىندىقتان، پەندەشىلىك پەن قاسىرەتتەن قۇتقاراتىن ءان عوي… ءان! اندەتكەن ادامنىڭ جۇرەگى تازا، جامالوچكا.
-راحمەت، ەۆگەني گريگورەۆيچ! راحمەت! بۇگىن ءبىزدىڭ ءۇي ابىر-سابىر. شارا، كاۋكەن، شابالدار كەلەدى. باسقا كوز كورگەندەر سيرەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىن. ۋاقىت ءوز دەگەنىن ىستەيدى ەكەن. كۇن ەڭكەيىپ بارادى. ءومىر سولاي… ءسىز ءۇشىن توست كوتەرەمىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ، “التاي” ءانىن ايتامىز!
- وي، جامالوچكا، ساعان دا راحمەت! مەنىڭ ءبىر قولىمدا تەلەفون، ءبىر قولىمدا شامپان. سەنىڭ قۋانىشتى كۇنىڭە، كەل، فۋجەر قاعىستىرايىق، جامالوچكا!
- قازىر، ەۆگەني گريگورەۆيچ، توقتاڭىز… توقتاڭىز. مەن دە فۋجەر الايىن. قازىر…
تەلەفون ترۋبكاسىندا حرۋستال فۋجەرلەر سىڭعىرلادى.
* * *
وسى اڭگىمەدەن كەيىن جامال ناۋكاستانىپ، ءبىر-ەكى رەت اۋرۋحاناعا جاتىپ شىقتى. باياعى قان قىسىمى… وعان جۇرەك قوسىلدى. ءوت جولىنىڭ قينايتىنى تاعى بار. تۇلا بويى دەل-سال بوپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەدى. شىلدەدە تىنىسى اۋىرلادى. تامىزدىڭ باس كەزىندە ەپتەپ سەرگىپ، شىرايى كىردى. كوڭىل-حوشى دا دۇرىستالدى. ۇيگە كەلىم-كەتىم كىسىسى دە جيىلەپ، ءتىپتى ءوزى قوناققا دا بارىپ، جارقىلداپ ءجۇردى. سونداي ءبىر كۇنى اڭسارى اۋىپ، برۋسيلوۆسكيگە تەلەفون سوقتى.
برۋسيلوۆسكي جامالدىڭ ءۇنىن ەستىگەندە ساسقالاقتاپ قۋانعانى سونشا، بايىپپەن ءجون سۇراسۋعا دايەك قىلماي تۇتىعا سويلەي جونەلدى:
- ج…ج… جامالوچكا، سوڭعى ءبىر كۇندەرى الماتىداعى ءومىر ەسكە تۇسە بەردى. مىنە، بيىل التى جىل… موسكۆالىقپىن. بەلگى-بەدەرى، ءىزى جوق بىر ەلەۋسىز، بولجاۋسىز كۇندەر ءوتىپ جاتىر. ەلسىز قۇلا تۇزدە المەعايىپ كەزىككەن جولاۋشىنىڭ اتىنا مىنگەسىپ، سەلبەسىپ ءجۇرىپ كەپ، ءبىر جەرلەردە تۇسىپ قالعان ءبىر ءمۇساپىر جان سياقتىمىن. ءا، ءومىر… ءومىر. مەنىڭ التىنبەك جانىبەكوۆ ەسىمدى قىرعىز شاكىرتىمدى بىلەسىڭ، ءوز قولىڭنان تالاي ءدام تاتتى. قازىر ول ۇلكەن كومپوزيتور، پروفەسسور. مەنىمەن ءجيى حابارلاسادى. كەيدە ءوزى دە كەلىپ كەتەدى. قىرعىزدىڭ قازى-قارتاسىن، بالزامىن اكەلەدى. وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ، ءبىر جاساپ قالامىن. شاكىرتتەرىمنىڭ ىشىندەگى ءبىر ادالى. سول التىنبەك “جولايرىققا كەلگەندە بۇرالقى ءيتتىڭ باسى قاتادى” دەگەن قىرعىز ماقالىن ايتا بەرۋشى ەدى. سول ءسوز مەنىڭ بۇگىنگى جاعدايىما كەلەدى. كوپ نارسەدەن قول ءۇزىپپىن. “و، ەۆگەني گريگورەۆيچ!” دەپ سالەم بەرەتىن ەشكىم جوق. الاتاۋعا، الماتىعا قاراي-قاراي كوزىم تالدى. ەل الىس، جەر شالعاي. بىراق، بارىڭ… ءبارىڭ جۇرەگىمدەسىڭدەر. اسىرەسە، ءوزىڭ، جامالوچكا! كوز الدىمدا وپەرا تەاترى. “قىز جىبەك”، “اباي”، ء“بىرجان- سارا”، “ەر تارعىن”، “دۋداراي” وپەرالارىنىڭ افيشالارى… ءبىر شەتى فۋرمانوۆ كوشەسىنە، ەكىنشى شەتى ستالين پروسپەكتىسىنە تىرەلىپ، تەاترعا شۇبىرعان جۇرت. وپەرا مەن بالەتتى قازاقتاردان جاقسى كورەتىن حالىق جوق. دۋىلداپ جاتۋشى ەدى، تۇگە. بۇگىندە ءبارى دە كورگەن ءتۇس. قالاي عانا… قالاي عانا ايىرىلدىم سول دۋلى ورتادان؟
-ەۆگەني گريگورەۆيچ، ساعىنىپسىز. كەلىڭىز. قۇشاعىمىز اشىق. ءبىز دە ساعىندىق ءسىزدى، -دەپ كۇلدى، جامال.
برۋسيلوۆسكي سوزگە قوناق بەرمەدى.
-قازاقستاننان نەگە كەتتىم، بىلمەيمىن. مەنى ءار كەز وسى ساۋال قينايدى. موسكۆاعا كەلەر جول بار ەكەن دە، قايتار جول جوق سياقتى. ونى ەندى ءتۇسىندىم. جالعىزبىن. مۇندا مەنى ەشكىم ىزدەمەيدى. ەشكىمگە كەرەگىم جوق. عابيتىم، قانابەگىم، عاريفوللام، كاۋكەنىم جوق. ”سارىارقانى” دۇبىرلەتكەن قايران قازاق ەلى! الاتاۋدىڭ سامالى جەلپىگەن تاڭعاجايىپ الماتى! ساعىنام… ساعىنام ءبارىڭدى، جامالوچكا. احمەت قۋانوۆيچتىڭ ۇيىنەن ىشەتىن اقبۇيرا شايدىڭ تامساندىرعان ءدامى، كۇلاش پەن قانابەكتىڭ استا-توك داستارحانى، ماناربەك پەن زاريپانىڭ قارىنعا سالعان سارى مايى، التىنداي جارقىراعان قازى-قارتاسى…وزىڭنىڭ شاشپا پالاۋىڭ، و، نەسىن ايتاسىڭ ونىڭ، ەركىن ەدىم، ەركە ەدىم بارىڭە! ول ءبىر ەندى كورگەن ءتۇس. ءيا، ءتۇس دەمەكشى، ءبىر جولى ءتۇس كوردىم. ءوز قازامدى ءوزىم كوردىم. ناناسىڭ با، جامالوچكا، وپەرا تەاترىنىڭ فويەسىندە تابىتتا جاتىرمىن. وركەستردە ىڭىرانعان “توپان” كۇيى… ساۋلى ىنگەندەي بوزداعان “زاۋرەش” ءانى. “و، قانداي راحات تىنىشتىق!” دەدىم سوندا، مەن. جامباسىم تيگەن جەر قازاق توپىراعى… قازاق توپىراعى! وي، قۇداي-اي، ويانا كەتتىم، جامالوچكا، تۇس ەكەن… ءتۇس. “جو-وق، قازاق توپىراعى بۇيىرمادى، ماعان.” دەپ جاپادان-جالعىز ءوزىم بەتىمدى باسىپ، بالاشا ەگىلدىم، جامالوچكا. مۇندايدا كىم جۇباتادى، كىم؟ جان-جاعىم قۇلازىپ، قاققا مۇلگيدى تەك.
-و-وي، ەۆگەني گريگورەۆيچ، نە ايتىپ كەتتىڭىز، قۇدايا توبا؟ پەندەمىز ءبارىمىز. تىرلىكتە بولادى ەكەن، ءبارى دە. جۇرەگىڭىزدە ناز- نالا بار. ونى ءبىر ءتاڭىر جانە ءوزىڭىز عانا بىلەسىز. ءبىز دە ەپتەپ سەزەمىز. ىشىمىزدە يت ءولىپ جاتىر. وكپەڭىز ورىندى دا. وزىڭىزگە تىلەكتەس اقىلدى ادامدار سولاي دەيدى. بىراق، جاقسىلار ازايىپ بارادى. تەرىن ساتپاي، كوزىن ساتقاندار كوپ. سولار جول بەرمەيدى. بۇل - اباي اتامنىڭ ءسوزى. “سوۆەت وداعىنىڭ حالىق ءارتيسى كومپوزيتور برۋسيلوۆسكي!” دەسەك تاقيامىزعا تار كەلەر مە، ەدى وسى ءسوز؟ وسىعان كىم تارشىلىق ەتتى؟ نەگە؟ جۇرەك ۇيىتقان بۇل ساۋال اسىلى وزىمىزبەن بىرگە كەتەتىن شىعار. ءتۇرى سولاي. اباي اتامنىڭ تاعى ءبىر ءسوزى: “كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، ول بالتىرىمدى قاناتتى. بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم، ول مەرگەن بوپ مەنى اتتى.” زامانىڭىز سولاي. زامان – تۇلكى. ونى تازى بوپ شالعان ادامدارىڭىز دا سولاي. بىراق، ءسىز نەگىزى باي ادامسىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ، تارىنباڭىز، جالعىز ەمەسسىز – ء“بىرجان -سارا” وپەراسىن بەرگەن مۇقان تولەباەۆ، قازاق حورىن دۇرىلدەتكەن باقىتجان بايقاداموۆ، تۇڭعىش قازاق سيمفونياسىن تولعاعان قاپان مۋسين، “عاسىرلار ءۇنى” وراتورياسىمەن تۋعان حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرگەن سىدىق مۇحامەدجانوۆ، قازاقتا ءبىرىنشى بوپ چايكوۆسكيدىڭ ايگىلى فورتەپيانالىق كونتسەرتىندەي كونتسەرت جازعان ناعىم مەڭدىعاليەۆ، كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ، ەركەعالي راحماديەۆ، بازارباي جۇمانيازوۆ…ە، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، سىزگە جان-تانىمەن بەرىلگەن، وزىڭىزبەن ءدايىم حابارلاسىپ تۇراتىن الگى، جالعىز نەمىس كومپوزيتورى وسكار گەيلفۋس بار. وسى كەرەمەتتەردىڭ ءبارىن ءسىز وقىتتىڭىز، ەۆگەني گريگورەۆيچ! “جالعىزبىن” دەپ ايتپاڭىزشى، قۇداي ءۇشىن.
برۋسيلوۆسكي ۇندەمەدى.
- ج… جامالوچكا، عافۋ ەت، شىن ءسوزىم- كەي قۇسا ىشىمە سىيار ەمەس. ەۆرەيلەردەن باقىتسىز حالىق جوق. ەڭبەگى ەش بولادى دا جۇرەدى.ريم پاپاسىنىڭ قارعىسىن ءبىر ەمەس ەكى رەت العان سورلىلار. مەن دە جانىن جالداعان بەيباقتىڭ ءبىرىمىن. ماڭداي تەرىمنىڭ وتەلمەگەنى… سول اۋىر. ماركس ساتقىن قوعامنىڭ سىيقىن بىلاي دەپ كەلتىرەدى، تىڭدا، جامالوچكا: “وني (دەنگي) پرەۆراششايۋت ۆەرنوست ۆ يزمەنۋ، ليۋبوۆ ك نەناۆيست، نەناۆيست ۆ ليۋبوۆ، دوبرودەتەل ۆ پوروك، پوروك ۆ دوبرودەتەل، رابا ۆ گوسپودينا، گوسپودين ۆ رابا، گلۋپوست ۆ ۋم، ۋم ۆ گلۋپوست… وني پرەدستاۆليايۋت سوبوي ۆسەوبششەە سمەششەنيە ي پودمەنۋ ۆسەح ۆەششەي، تو ەست مير ناۆىۆوروت، پەرەتوسوپكۋ ي پودمەنۋ ۆسەح پريرودنىح ي چەلوۆەچەسكيح كاچەستۆ” وسى ءسوز، مىنە، مەنىڭ جازۋ ستولىمدا جاتىر. بۇل قوعام ءبىزدى اتاققا قۇمار عىپ قويدى. سوعان دانىگىپپىز. مەنىڭ دەرتىم دە سول، جامالوچكا! سەنىڭ دەرتىڭ دە سول، جامالوچكا! ءبىزدىڭ الدىمىزدى وراعىتىپ، ءبارىن قاعىپ تۇسكەن ءوزىمىز تاربيەلەگەن شاكىرتتەرىمىزدىڭ دە دەرتى سول! وسىعان كۇيىنبەسەم، كەتەر مە ەدىم، الماتىدان؟ قازاقستاننان! قازاق حالقىنان! مەنى وسى قاتەلىگىم ولتىرەتىن شىعار، جامالوچكا. ول قارالى كۇندى دە ەلەستەتەم. مەن تۇرعان وگارەۆ كوشەسىندەگى ون ءۇشىنشى ءۇيدىڭ ەسىگى الدىندا شاماسى بەس-التى ادام… كوپ بولسا ون شاقتى دەيىكشى، سوڭعى ساپارعا سولار شىعارىپ سالادى. قايدا قالماعان ەۆرەي سۇيەگى… عافۋ ەت، جامالوچكا، شارشاتتىم سەنى. ءىشتى ءبىر بوساتىپ الدىم. شاققان مۇڭىڭدى تىڭدايتىن جاننىڭ بولعانى قانداي جاقسى.
ول تاعى دا ۇندەمەدى.
- ءيا، ەۆگەني گريگورەۆيچ، تىڭداپ تۇرمىن.
- “التاي” ءانىنىڭ ساعان بەلگىسىز ءبىر قۇپياسى بار ەدى.
- قۇپيا؟
- ەندى ايتايىن، جامالوچكا. مەن سەنىڭ تۇرتپەگىڭمەن بۇل ءاننىڭ ءتورت نۇسقاسىن جاسادىم. ءبىر دە ءبىرىن جاقتىرمادىڭ. ونى كەزىندە سەزبەسەم دە اشۋىم باسىلعان سوڭ ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن سەزىپ ءجۇردىم. سول سەبەپتى ول شيمايلاردى ساقتاعام دا جوق. ال، ءبىر كەزدەردە جۇرەك تۇبىندە المەعايىپ شىراقتاي جانىپ، بىراق، ونشا اشىلا الماي، ۇمىت ساۋلەسىندەي جىلتىلدايتىن، ءوزىنىڭ بار ەكەنىن، ەش ۇمىتىلمايتىنىن، ءيا، وشپەيتىنىن ءار كەز سەزدىرىپ، ەسكە ساپ تۇراتىن ءبىر جان جىلىتار اۋەز بولادى. جامالوچكا، سەن مەنى قىسپاققا الىپ، تىعىرىققا تىرەگەندە سول اۋەز “مەن بارمىن عوي، باس يەم!” دەپ جارق ەتە تۇسكەنى. بۇل – فيندەرمەن سوعىستىڭ بىتكەن كەزى، 1940-جىلدىڭ باسىندا جازىلعان ءان ەدى. سول كەزدە ول ءاننىڭ جارىققا شىعۋىنا نە كەدەرگى بولعانى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، پاپكا ىشىندە ەلەۋسىز قالىپ قويىپتى. ءوزىنىڭ ءسوزى دە جوق ەكەن. جانىم قىسىلعاندا “التاي” ءانىنىڭ ءسوزىن وسى اۋەزبەن قايتالاي بەردىم… قايتالاي بەردىم. ول مەنى شالقىتتى. مەن ويدا جوقتا اسىپ-تاستىم. شابىت ۇستىندە قايىرماسى دا تۋدى. ساعان ىلە-شالا تەلەفون شالىپ، سەنى “ومار جامالوۆنا” دەپ تۇتىققانىم… ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا سونداي كۇلكىلى جاعدايلار بولدى عوي، جامالوچكا. ونى ەكەۋىمىزدەن باسقا كىم ءبىلىپ جاتىر. ە، باستان كوپ داۋرەن ءوتتى.
برۋسيلوۆسكي كۇرسىندى. جامال ونىڭ ۋھىلەگەن شارشاۋلى لەبىن سەزدى.
-ەۆگەني گريگورەۆيچ، بىردەڭە ايتقىڭىز كەلدى مە؟
برۋسيلوۆسكي ۇندەمەدى. الدەن سوڭ عانا ءسوزىن قايتا جالعاپ:
- “التايدىڭ” ءبىر شۋماعىن ايتشى!-دەدى برۋسيلوۆسكي ەندىگى سوزگە زاۋقى بولماي.
جامال تەلەفوندا “التايدى” ساڭقىلداتا شىرقادى. برۋسيلوۆسكي قايىرماسىنىڭ سوڭىندا “دراگوتسەننىي كلاد التاي!” دەپ كەمسەڭدەي قوسىلدى.
سول جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ ون بەسىنشى جۇلدىزىندا جامال وماروۆا دۇنيەدەن ءوتتى.
سول كۇننەن باستاپ، “التاي” ءانى راديودا جامال وماروۆانىڭ ورىنداۋىندا “بىزگە قىمباتتى داۋىستار” دەگەن كونتسەرتتەردە عانا ايتىلاتىن بولدى.
1992-جىلى الماتىدا ورتالىق كونتسەرت زالىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى جامال وماروۆانىڭ سەكسەن جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن كونتسەرتتە “التاي” ءانى دە شىرقالدى. كونتسەرتتەن قايتقان جۇرت “جو-وق، “التايدى” ايتۋ ءۇشىن ەكىنشى جامال وماروۆا تۋى كەرەك. ول مۇمكىن ەمەس. ونداي ءانشى ومىرگە ءبىر-اق رەت كەلگەن!” دەستى.
