قازىرگى الەمدە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ كوپپوليارلىق جۇيەدە قالىپتاسۋى، ءوزارا ءىس-ارەكەتتەردىڭ عالامدىق جانە ايماقتىق دەڭگەيدە دامۋى بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. XX-XXI عاسىرلارداعى عالامدىق پروبلەمالاردىڭ ءبىرى تەرروريزممەن كۇرەس قازىرگى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ دامۋ جولىنىڭ جاڭا باعىتىنا اينالدى. سونداي-اق XIX-XX مەن XX-XXI عاسىرلار ارالىعىندا بولعان تەررورلىق ارەكەتكە نازار سالعاندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىقتىڭ بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا، XIX-XX عاسىرلارداعى تەررورلىق ارەكەتتەردە قىلمىسكەر مەن ءجابىر كورۋشى اراسىندا بەلگىلى ءبىر بايلانىس بار بولسا، سوڭعى كەزدەگى تەررورلىقتان جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ سانى وسۋدە.

ەل ىشىندە ۇرەي جانە دۇربەلەڭ تۋدىرۋ ماقساتىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە ادامدار تاراپىنان جەكە ادام جانە قوعام ءتارتىبىن، تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن بۇزاتىن ءىس-ارەكەتتەر مەن ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ «تەرروريزم» دەپ اتالادى. تەرروريزمنىڭ ماقساتى - مەملەكەتتەردىڭ، حالىقتاردىڭ راتسيونالدى تۇردە ويلاۋلارىنا، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتا ءومىر سۇرۋلەرىنە كەدەرگى جاساۋ. سونىمەن بىرگە قوعامدا دۇربەلەڭ تۋدىرىپ، كوشەدە، جۇمىس جانە دەم الاتىن جەرلەردە، حالىقتىڭ كوپ شوعىرلانعان ورتالارىندا، ساۋدا ساتتىق ورتالىقتارىندا وقۋ جانە مادەنيەت وشاقتارىندا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بۇلىك شىعارىپ، ۇرەي تۋدىرۋ.

حالىقارالىق تەرروريزم ماسەلەرىن زەرتەۋگە كوپتەگەن تاريحشى-زەرتتەۋشىلەر ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. شۆەيتساريالىق ت.دەنكەردىڭ «ستراتەگيا انتيتەررورا»، فرانتسۋزدىق روبەرا سالەنىڭ «تەرروريستيچەسكي ۆىزوۆ»، باتىسگەرماندىق ي.بەككەردىڭ «دەتي گيتلەرا»، پولياك ا. بەرنگرادتىڭ «ستراتەگيا تەرروريزما»، ۆەنگەرلىك ە. انگەلدىڭ «ميفى پوترياسەننوگو سوزدانيا» دەگەن زەرتەۋلەردى اتاپ كەتۋگە بولادى. زەرتتەۋلەردە جۇزەگە اسىرىلعان تەراكتىلەردىڭ بولۋ سەبەپتەرىن، موتيۆتەرىن، مەحانيزمىن، پسيحولوگياسىن اشىپ كورسەتۋگە ۇمتىلىس جاسالعان.

كەيبىر زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، تەرروريستىك ءىس-شارالاردىڭ باستالۋى ءبىزدىڭ ەراعا دەيىن 44 جىلى تسەزاردى ولتىرگەن جىلعا نەگىزدەلەدى. تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىراتىن ادام نەمەسە توپتاسقان قاۋىم «تەرروريست» دەپ اتالادى. تەرروريست جەكە ادام جانە قوعام تىنىشتىعىن بۇزاتىن، مەملەكەت ءتارتىبى مەن قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن نەمەسە قاتەرگە ۇشىراتاتىن ءىس-شارالاردى، زاڭعا قايشى جۇمىستاردى ىسكە اسىراتىن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار بولىپ تابىلادى.

كۇن وتكەن سايىن تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قاۋپى جاھاندىق اۋقىمعا جايىلىپ بارا جاتقانى راس. قازىرگى كەزدەگى الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان ماڭىزدى ءدىني تۇيتكىلدەردىڭ ءبىرى، ءتىپتى عالامدىق ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا دا بولاتىن قۇبىلىس – ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم دەپ ايتۋعا بولادى. ول باستاپقى يدەيالارى بويىنشا ءداستۇرلى دىندەرگە سۇيەنىپ، ولاردىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، بۇرمالانعان كۇيدە تانيتىن جانە ءوزىنىڭ سول پوزيتسياسىن اقيقات رەتىندە دايەكتەۋگە تىرىساتىن بۇلىكشىل پيعىل تەك قازاقستانعا ەمەس، دۇنيەجۇزىنە ايتارلىقتاي قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى الەمدە تەرروريستىك ارەكەتتەردىڭ جۇزدەگەنى بولىپ، ونىڭ سالدارىنان مىڭداعانى قازا تاۋىپ، تاعى مىڭداعانى اۋىر جاراقاتتار الۋدا. تەرروريستىك اكتىلەر تەك شيەلەنىس ايماقتارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دامىعان ەلدەردە دە ورىن الۋدا. تەرروريزمنىڭ باسقا جاھاندىق پروبلەمالارمەن بايلانىسى اشىق تۇردە بولۋدا. سونداي پروبلەمالاردىڭ قاتارىندا مەملەكەتتەر ارالىق قاتىناستاردىڭ شيەلەنەسۋىن، ۇلتارالىق جانە دىندەر اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ وتكىرلەنۋىن، حالىقارالىق قىلمىستىڭ ارتۋىن، زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمىن جانە ت.ب. ايتۋعا بولادى.

تەرروريزم زاڭ شەڭبەرىنەن تىس جولمەن، قورقىنىش ۇيالاتۋ ءۇشىن زورلىق كورسەتۋ اكتىلەرىن جاساۋ ارقىلى قازىرگى كەزدە تەرريتوريالىق جانە ۇلتارالىق قايشىلىقتاردى شەشۋ تاسىلىنە اينالىپ بارادى. حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ بارلىق ءتۇرى، ۇستانعان جالاۋى مەن ۇرانى قانداي بولعانىنا قاراماستان، بۇگىنگى كۇننىڭ وتە اۋىر ماسەلەنىڭ ءبىرى. بۇگىنگى تاڭدا حالىقارالىق تەرروريزم دىنگە زالالىن تيگىزۋدە. ءدىن اتىن جامىلعان قىلمىسكەرلەر دىنگە كىر كەلتىرۋدى كوزدەيدى. زورلىق-زومبىلىقتىڭ بارلىق ءتۇرى دىندەردىڭ ورتاق نانىمىنا قايشى كەلەدى. دۇنيەجۇزى بويىنشا تەرروريستىك ارەكەتتىڭ قارقىندى دامۋى، وسى قىلمىستار شەڭبەرىنىڭ كەڭەيۋىنە اكەلىپ سوقتى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ورگاندارىنىڭ ەسەبىنىڭ بىرىندە بولاشاق عاسىردا ادامزاتقا ەكى ۇلكەن قاتەر تونەتىن بولادى دەلىنگەن. سول قاتەردىڭ ءبىرى – ەكولوگيالىق اپاتتار بولسا، ەكىنشىسى – تەرروريزم. وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تەرروريستەر بارلىق زۇلىمدىق ارەكەتتەردى جاساۋعا دايىن ەكەنى  بايقالۋدا. قازاقستان دا ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە حالىقارالىق لاڭكەستىك جانە ءدىني-ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ نازارىندا تۇرعانى راس.

بۇگىندە حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمدار وزىندىك جەتكىلىكتى ماتەريالدى-قارجىلىق جانە ادامي رەسۋرستارعا يە، قۇرىلىمى تۇراقتى، ءارى كەڭ تارالعان جۇيەگە اينالدى. زاماناۋي قارۋلار مەن تەحنولوگيالاردى يەمدەنگەن تەرروريزم قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە الەمنىڭ كەز-كەلگەن ايماعىندا تۇراقتىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا ىقپال ەتۋدە. قارۋ-جاراق پەن ءتۇرلى جارىلعىش زاتتار قولدانۋ، ءارى ادام ۇرلاپ، كەپىلگە الۋ ارقىلى جۇيەلى تۇردە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ ارەكەتتەرى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى جەكە تۇلعا ومىرىنە، قوعام مەن مەملەكەت مۇددەلەرىنە قاۋىپ توندىرەتىن كەڭ ماسشتابتى قۇبىلىس ەكەندىگىن ايقىندايدى.

ءدىني ەكسترەميزم مەن عالامدىق تەرروريزم ءداستۇرلى ەمەس يدەيالىق قارۋعا اينالىپ وتىرعان ەكسترەميسستىك كوزقاراستىڭ بارىنشا جاڭاشا جۇيەسىنەن كۇش الۋدا. 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتە الەمدە قاتاڭدىعى بويىنشا جان تۇرشىكتىرەرلىك قايعىلى وقيعا ورىن الدى. اقش-تا بولعان تەرروريستىك اكتىلەر زورلىق پەن تەرروردى ناسيحاتتايتىن ىدىراتۋشى كۇشتەردىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى بولا الاتىندىعىن كورسەتتى. ناتيجەسىندە بۇكىل الەم عالامدىق قاۋىپ الدىندا تەرروريزمگە قارسى بىرىكتى.

قازىرگى گۇلدەنگەن قازاقستان – تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىمى بار، قوعامدىق كەلىسىم مەن ورنىقتى ساياسي جاعدايى قالىپتاسقان كوپ ۇلتتى جانە كوپ كونفەسسيالى ەل بولىپ تابىلادى. ەرتەڭگى كۇنگى ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن دۇنيە جۇزىندەگى دامۋشى مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋعا نىق قادام باسۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قوعام رەتىندە وزىنە ءتان ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني جۇيەلەردەن تۇرادى. الەمدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلى سيپاتقا يە بولعانى سوڭعى ۋاقىتتاعى زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل ۇدەرىس ءوز الدىنا قازاقستانعا دا اسەر ەتىپ وتىرعانى ءمالىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ادامداردىڭ ويى مەن ساناسىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ كەشەۋىلدەگەنى ورىن الدى. قوعامدا پايدا بولعان وسى رۋحاني بوستىقتىڭ ورنىن باسقا ەلدەردەن كەلگەن ءار ءتۇرلى ءدىني يدەيالار تولتىرۋعا تىرىسىپ بەلسەندى ارەكەت ەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ اراسىندا كەرەعار اعىمداردىڭ شىرماۋىعىنا ءتۇسىپ، راديكالدانىپ، ەكسترەميستىك كوزقاراسقا شالدىققاندار بولدى.

بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمدىك دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ وتىرعان ەكسترەميزم جانە تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ءوز دەڭگەيىندە بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ كەلەدى. ونىڭ ايعاعى رەتىندە، قازىرگى تاڭدا بەس جىلعا جوسپارلانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2013-2017 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما» جاسالىپ، قازىر ءىس جۇزىندە ورىندالۋدا. سونداي-اق، 2015 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ سالتاناتتى 70-ءشى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزدەرىندە جالپى الەمدىك قوعامداستىققا ورتاق ماسەلەلەردى كوتەردى، كەلەلى ۇسىنىستاردى ورتاعا سالدى.

اتالمىش سەسسيادا ەلباسى وسى عاسىردا ادامزاتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى الەمدى سوعىس قاتەرىنەن ارىلتاتىن جانە ونىڭ سەبەپتەرىن جوياتىن ستراتەگيا – جاھاندىق ستارتەگيالىق باستاما – 2045 جوسپارىن ازىرلەۋدى ۇسىندى. ونىڭ باستى ءمانى – ادامزاتتىڭ دامۋى ءۇشىن جالپىعا ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى ورنىقتىرۋ بولىپ تابىلادى. ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن ۇيىمنىڭ قولداۋ كورسەتۋىمەن حالىقارالىق تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى تۇرا الاتىن بىرىڭعاي الەمدىك جەلى قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ەلباسىنىڭ ۇسىنىستارىنىڭ بارلىعى الەمدىك ماڭىزعا يە، وتكىر ءارى وزەكتى ماسەلەلەر ەكەندىگىن تانىمال ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار اتاپ وتۋدە.

قازاقستاندا بارلىق حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان. قازىرگى تاڭدا قازاقستان تمد تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ورتالىعى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى تەرروريزمگە قارسى ايماقتىق قۇرىلىمى سياقتى ۇيىمداردىڭ مۇشەسى، تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس جەلىسىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى تۇردە دامىتقان جانە ءالى دە دامىتۋىن جالعاستىرۋدا.

ەلباسى ءداستۇرلى ءدىن تۋرالى ايتا كەلە، بۇگىندە ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن تەرروريزم، راديكاليزم، ەكسترەميزم سىندى ماسەلەلەر مەن جالعان ءدىني اعىمداردىڭ قوعامىمىزدا كەرى ىقپال ەتەتىنىنە نازار اۋداردى. «جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ومىرگە وسى جات جالعان ءدىني كوزقاراستى كوزسىز قابىلدايدى، ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولىگىندە شەتتەن كەلگەن جالعان ءدىني اسەرلەرگە يممۋنيتەتى ءالسىز» ەكەندىگىن ايتتى. وسىعان وراي، قازاقستان جاستارى اراسىندا ءارتۇرلى اقپاراتتىق شارالار وتكىزىلۋدە. تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قاۋىپى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ، تازا دىننەن الدامىش باعىتتاردى ايىرا بىلۋگە، جاستاردىڭ ءدىن تۋرالى ساۋاتتىلىقتارىن جوعارلاتۋعا باعىتتالعان جاستارعا ارنالعان ءارتۇرلى پايدالى شارالار وتكىزۋ قولعا الىنۋدا.

قوعامداعى كەلىسىم، ىشكى تاتۋلىق پەن بەرەكە-بىرلىك ءار مەملەكەتتىڭ تەررورعا قارسى مىقتى بەكىنىسى ءارى قورعانى. ەڭ ماڭىزدىسى، ادامداردى زورلىق-زومبىلىققا، الىمجەتتىككە، قاتىگەزدىككە يتەرەتىن فاكتورلاردى انىقتاپ، ولاردى ەڭسەرۋ ءۇشىن ناقتى شارالاردى قولدانۋ كەرەك. ءار ادام وزگە ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سىيلاپ، قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اساتىن بولسا، زاڭسىزدىق پەن ادىلەتسىزدىك ورىن الماسا، قوعامنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتار دارىپتەلسە، سوندا عانا پوتەنتسيالدى تەرروردان ساقتانۋعا بولادى. حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەس ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. بۇل باعىتتا ءدىني اعارتۋشىلىق جۇمىستار مەن قاتار زاڭ تالاپتارىن كۇشەيتۋ جۇمىستارى دا ءوز جالعاسىن تاباتىن بولادى.

بەرىكبول جاناق

Abai.kz