سالت-داستۇرىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن ەلدىڭ ىرگەسى بەرىك، كەلەشەگى كەمەل. وزگە ەلگە بارعاندا ءوز ەلىڭنەن ايىرماشىلىعىن بىردەن بايقايسىڭ. ءوز جۇرتىڭنىڭ ارتىقشىلىعىن، كەمشىلىگىن باعالاي الاسىڭ. مۇنىڭ ءوزى جاراتۋشىنىڭ ءاربىر حالىقتاعى ءيلاھي بەلگىلەرى، حيكمەتى.

تاريح بەتتەرىن اقتارىپ وتىرىپ باسقىنشى ەلدەردىڭ بودان جۇرتتىڭ ۇلتتىق ايىرىم بەلگىلەرىن، داستۇرلەرىن ۇمىتتىرۋعا تىرىسقاندىعىن كورەمىز. سوسىن ولارعا وزدەرىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، مادەني قۇندىلىقتارىن اكەلىپ تىقپالاعان. ال ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن ۇمىتىپ، ونىڭ ورنىنا وزگەنىكىن ءسىڭىرىپ العان جۇرتتىڭ بولاشاعى جوق. يسلام ءدىنى دە مۇنى قۇپتامايدى. ادامزاتتىڭ اسىلى پايعامبارىمىز (س.ا.س.) مۇسىلمانداردىڭ وزگە حالىقتاردىڭ تەرىس ادەت-عۇرىپتارىنا ەرۋىنە تىيىم سالعان. ويتكەنى وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ، وزىندەگى رۋحاني قۇندىلىقتار، قاعيدالاردى اياق استى ەتكەن كەزدە يمان دا جوعالادى.

قازاق حالقىنىڭ يسلام دىنىمەن تانىس بولعانىنا مىڭ ەكى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى مۇسىلماندىققا بەيىمدەلىپ، اقىرىندا يسلام ءدىنى حالىق دىلىمەن بىتە قايناسىپ، ۇلتتىق بولمىستىڭ اجىراماس بولگىنە اينالدى.

يسلام شاريعاتى دۇرىس ۇعىمداردى، ىزگى مۇراتتاردى بەكىتىپ، بۇرىس ۇعىمداردى توقتاتۋ ءۇشىن كەلدى. سوندىقتان مۇسىلمان حالىقتارىنداعى داستۇرلەردى ەلەپ-ەكشەيتىن باستى بەزبەن شاريعات بولىپ سانالادى.

حالىق ۇستانعان دۇرىس ادەت-عۇرىپتار يسلام زاڭناماسىنداعى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

اللانىڭ ەلشىسىنە (س.ا.س.) پايعامبارلىق تۇسكەن كەزدە ارابتاردىڭ اراسىندا دا الۋان ءتۇرلى ادەت-عۇرىپتار، داعدىلار بار بولاتىن. پايعامبار (س.ا.س.) ولاردىڭ قۇداي تاعالانىڭ ءامىر-تىيىمىنا كەراعار كەلمەيتىنىن قابىلداپ، قارسى كەلەتىنىنە تىيىم سالدى. شاريعاتتا حالىققا ۇيرەنشىكتى بولعان جاقسى داعدىلار مەن ادەت-عۇرىپتاردى دالەل رەتىندە كەلتىرۋدى بارلىق مازھابتاردىڭ يمامدارى قولدايدى.

قازاق تىلىندەگى عۇرىپ، ادەت سوزدەرىنىڭ ءتۇپ-نەگىزى شاريعات تەرميندەرى. مۇنىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ شاريعاتپەن سوناۋ ىقىلىم زامانداردان تانىس بولعاندىعىن بىلدىرەدى. ەندى وسى سوزدەردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ انىقتاماسىن ايقىنداپ العان ءجون.

عۇرىپ. قازاقشا «عۇرىپ» ءسوزى  «ءال-ۋرف» سوزىنەن شىققان. اراب تىلىندە ادامدارعا ۇيرەنشىكتى بولعان، ادەتتەگى ءىس-ارەكەت، ءۇردىس دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى.

«ءال-ۋرف» ءسوزىنىڭ شاريعاتتاعى تەرميندىك انىقتاماسى مىناداي: «ول اقىل-ويدىڭ، لوگيكانىڭ قۇپتاۋىمەن كوڭىلدەرگە ورنىققان، ادام تابيعاتى قابىل الاتىن نارسەلەر».

«ادەت» ءسوزى ارابتىڭ «ءال-اادا»  سوزىنەن شىققان. ماعىناسى ادامدار اراسىندا كوپ قايتالاناتىندىقتان داعدىعا اينالعان ىستەر دەگەندى بىلدىرەدى.

ادەت جانە عۇرىپ سوزدەرىنىڭ ماعىناسى ءبىر دەسە بولادى. كەيبىر شاريعات كىتاپتارىندا «ۋرف» ءسوزىن قولدانسا، ەندى بىرەۋلەرى «ءادات» سوزىنە باسىمدىق بەرىلگەن.

«ءداستۇر» ءسوزى دە ارابشا  «دۋستۋر» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا بالاماسى. ارابشا ماعىناسى ءىس-ارەكەت جاسالاتىن ەرەجە، زاڭ دەگەندى بىلدىرەدى. قازىرگى اراب تىلىندە بۇل، نەگىزىنەن، ءبىر ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. بۇل ءسوزدىڭ وسىناۋ تەرەڭ ماعىناسىن، ەتيمولوگيالىق ءتۇپ-توركىنىن زەردەلەپ مىناداي وي تۇيۋگە بولادى. ءسىرا، قازاق دالاسىندا يسلام شاريعاتى مەن دالا زاڭدارىنىڭ قوسىندىسىنان شىققان زاڭنامالىق جۇيە ءداستۇر دەپ اتالسا كەرەك. سودان سوڭ اتا-بابا ءداستۇرى، سالت-ءداستۇر دەگەن ۇعىمدار پايدا بولعان. جوعارىدا اتالعان شاريعات تەرميندەرىنىڭ تىلىمىزگە ەجەلدەن ەنىپ، كەيىننەن اۋىسپالى ماعىنالاردا قولدانىلۋى وسىنداي پىكىرگە جەتەلەيدى. بۇل جەردە ايقىنداپ الۋعا ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. ادەتتە، قازاق تىلىندە سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ دەگەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ماعىناسى ءبىر، نەگىزىنەن، حالىق اراسىندا قالىپتاسقان، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە قولداناتىن مادەني ەرەكشەلىكتەر رەتىندە قاراستىرىلادى. ال شاريعاتتاعى ادەت، عۇرىپ سوزدەرى سالت-داستۇرمەن بىرگە ادامدار اراسىندا ءسىڭىستى بولىپ قالىپتاسقان ادەتتەردى، ۇيرەنشىكتى داعدىلاردى، ۇعىمدار مەن سوزدەردى دە قامتيدى. وسى تۇرعىدان العاندا مۇسىلمان زاڭناماسىنداعى ادەت، عۇرىپ تەرميندەرىنىڭ ماعىنالىق اياسى كەڭ، جالپىلىق مانگە يە. قازىرگى اراب تىلىندە حالىق اراسىندا قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەر، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى «ادات ۋا تاقاليد»  «تۋراس شاعبي»  دەگەن سوزدەر دە قولدانىلادى.

ادامدار اراسىندا داعدىعا اينالعان شاريعات شارتىنا قايشى كەلمەيتىن ىستەر شارعي ۇكىمدەردى بەلگىلەۋدە مۇسىلماندىق زاڭنامانىڭ ەكىنشى دارەجەدەگى قاينار كوزى رەتىندە قاراستىرىلادى. شاريعات ۇكىمدەرى الىناتىن باستى قاينارلار قۇران كارىم مەن پايعامبار (س.ا.س.) سۇننەتى ەكەندىگى بەلگىلى. اتالمىش ماندەگى عۇرىپتار فيقھ ىلىمىندە تارماقتى ۇكىمدەردى بەلگىلەۋدە زاڭدى دالەل رەتىندە الىنادى. پايعامبار (س.ا.س.) مەن ساحابالارى بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە ۇكىم شىعارعاندا كەيدە حالىق اراسىندا قالىپتاسقان عۇرىپتارعا دا سۇيەنگەن.

شاريعات سالاسىندا سونداي ماڭىزعا يە بولعان ادەت-عۇرىپقا فيقھ نەگىزدەرى ىلىمىندە ارنايى تەرميندىك انىقتاما بەرىلگەن.

ابدۋللا يبن احماد ءان-ءناسافي ءوزىنىڭ ءال-مۋستاسفا اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «عۇرىپ پەن ادەت دەگەنىمىز ادامداردىڭ كوڭىلدەرىندە اقىلعا قونىمدى بولىپ ورنىققان، ادام تابيعاتى قابىل الاتىن نارسەلەر».

حانافي مازھابىنىڭ عۇلاماسى يبن ابيدين ادەتكە مىناداي انىقتاما بەرگەن: «ادەت دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزى كوپ قايتالانعاندىقتان ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالعان، ادامدار اراسىندا ەشبىر ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن تانىمال بولعان، شىنايى عۇرىپقا اينالعان ىستەر دەگەندى بىلدىرەدى»[4]. دەمەك، شاريعات قابىل الاتىن عۇرىپ، ادەت دەگەنىمىز ادامنىڭ تابيعاتىنا تانىمال، اقىل دا، زاڭ دا، ادامگەرشىلىك تارازىسى دا قۇپتايتىن وڭ ىستەر.

ادەت-عۇرىپ جالپى جانە جالقى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جالپى ادەت-عۇرىپتارعا ءارتۇرلى ايماقتاردا ءومىر سۇرەتىن مۇسىلمان حالىقتارى اراسىندا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا قالىپتاسقان ورتاق تانىمال ادەت-عۇرىپتار جاتادى. مىسالى، ۇيلەنۋ، تالاق، ساۋدا، قولونەرگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتار. ال جالقى ادەت-عۇرىپتار دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر قالانىڭ نە ايماقتىڭ ادامدارىنا عانا تانىس ادەت-عۇرىپتار. مىسالى، قالىڭدىق ءماھرىن بەلگىلەۋدەگى ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر، اقشا بىرلىگى، سالماق، ۇزىندىق ولشەمىندەردەگى ايىرماشىلىقتار.

ادەت-عۇرىپ سيپاتى جاعىنان ءىس-ارەكەت ءھام ءسوز تۇرىندەگى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ارقايسىسىنىڭ انىقتاماسى تومەندەگىدەي.

«ءىس-ارەكەت تۇرىندەگى عۇرىپ، داعدى دەگەنىمىز ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىندە داعدىعا اينالعان تانىمال ىستەر. مىسالى، ادامداردىڭ «ساتىپ الدىم»، «ساتتىم» دەگەن سوزدەردى ايتپاي-اق، ساۋدانى قولما-قول جاساۋدى ادەت ەتۋى».

«ءسوز تۇرىندەگى عۇرىپ نەمەسە ءۇردىس دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر ادامدار توبىنىڭ ءبىر ءسوزدى بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ايتۋعا داعدىلانۋى. سول ءسوزدى ەستىگەن كەزدە ويعا اتالمىش ماعىنا عانا ءتۇسۋى كەرەك. مىسالى، ديرحەمدى اقشا ماعىناسىندا قولدانۋ». سول سياقتى قازاق تىلىندە ناماز دەگەندە قۇلشىلىقتىڭ ەسكە ءتۇسۋى، اللا، قۇداي، ءتاڭىرى دەگەندە جالعىز جاراتۋشى حاقتىڭ ەسكە ءتۇسۋى، تەڭگە دەگەندە اقشانىڭ ەسكە ءتۇسۋى، پالاۋ دەگەندە كۇرىشتەن جاسالعان تاعامنىڭ ەسكە ءتۇسۋى سياقتى. ال ولاردى وسى قالپىنان وزگەرتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق.

ادامزاتتىڭ ءار ۇلتقا ءبولىنىپ، تۇرلەرى مەن تۇستەرىنىڭ، ءناسىلى مەن تەگىنىڭ ءھام ءتىلى مەن ديالەكتىسىنىڭ اركەلكى بولۋى اللا تاعالانىڭ اينىماس اياتتارى. ولاردى مويىنداماۋ، بەلدەن باسۋ، تەرىسكە شىعارۋ جاراتۋشىنىڭ حيكمەتپەن جاراتۋ زاڭىنا قارسى شىققانمەن تەڭ.

ءىلياس اقباي

Abai.kz