قازاقستان تاريحى جايلى عىلىمي ادەبيەت­تەردى قاداعالاعان ادام ولارداعى اقيقات ۋاقىت وزعان سايىن جۇتاڭدانا بەرەتىنىن اڭعارادى. بۇل قۇبىلىس اسىرەسە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ازىرلەنگەن رەسمي ەڭبەكتەرگە ءتان.

1943 جىلى "كازوگيز" ارقىلى شىققان "يستوريا كازاحسكوي سسر" وقۋلىعىنداعى اششى شىندىقتاردى كەڭەس كەزىندەگى ەڭبەكتەر تۇگىلى قازىرگى شىعارمالاردان دا تابا الماي­سىڭ. اقيقات كەرەك بولسا، شاڭ باسقان ارحيۆ­تەر­دى قوپارۋدان باسقا امال قالمايدى. توتالي­تارلىق زاماندا قولىمىز كەسىلسە، بۇگىندە وتكەن تاريحتى قازىپ ۇلگەرمەي جاتقاندايمىز.

جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن عىلىمي ەڭ­بەكتە "پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ سايا­سا­تى" دەگەن ءبولىم بار. سوندا كەلتىرىلگەن دە­رەكتەردىڭ قورىتىندىسى تومەندەگىدەي:

رەسەي پاتشالىعى جەرگىلىكتى حالىقتى كۇش­تەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستاندى، ون­ىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ءتىپتى تۋعان ءتىلىن جويماق بولدى. مۇنىڭ توتە ءارى ءتيىمدى جولى ورىستاردى قازاق اراسىنا كوپتەپ ورنالاستىرۋ ەدى. ونى ارنايى قۇرىلعان مىقتى اپپارات ارقىلى جۇزەگە اسىردى.

تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى 1898 جىل­عى 6 قاراشاداعى قاۋلىسىمەن وڭىرلەردەگى گۋبەرناتورلارعا ناقتى نۇسقاۋ بەردى.

1. جەرگىلىكتى قىر قازاقتارىمەن جۇمىس ىستەيتىن قوعامدىق باسقارۋ ورىندارىندا مەم­لە­كەتتىك ءتىلدى شۇعىل تۇردە ەنگىزۋ قولعا الىنسىن. وسى ماقساتپەن بولىس حاتشىلارى قازاق ءتىلىن بىلەتىن ورىستارمەن الماستىرىلسىن.

قازاقستان تاريحى جايلى عىلىمي ادەبيەت­تەردى قاداعالاعان ادام ولارداعى اقيقات ۋاقىت وزعان سايىن جۇتاڭدانا بەرەتىنىن اڭعارادى. بۇل قۇبىلىس اسىرەسە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ازىرلەنگەن رەسمي ەڭبەكتەرگە ءتان.

1943 جىلى "كازوگيز" ارقىلى شىققان "يستوريا كازاحسكوي سسر" وقۋلىعىنداعى اششى شىندىقتاردى كەڭەس كەزىندەگى ەڭبەكتەر تۇگىلى قازىرگى شىعارمالاردان دا تابا الماي­سىڭ. اقيقات كەرەك بولسا، شاڭ باسقان ارحيۆ­تەر­دى قوپارۋدان باسقا امال قالمايدى. توتالي­تارلىق زاماندا قولىمىز كەسىلسە، بۇگىندە وتكەن تاريحتى قازىپ ۇلگەرمەي جاتقاندايمىز.

جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن عىلىمي ەڭ­بەكتە "پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ سايا­سا­تى" دەگەن ءبولىم بار. سوندا كەلتىرىلگەن دە­رەكتەردىڭ قورىتىندىسى تومەندەگىدەي:

رەسەي پاتشالىعى جەرگىلىكتى حالىقتى كۇش­تەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستاندى، ون­ىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ءتىپتى تۋعان ءتىلىن جويماق بولدى. مۇنىڭ توتە ءارى ءتيىمدى جولى ورىستاردى قازاق اراسىنا كوپتەپ ورنالاستىرۋ ەدى. ونى ارنايى قۇرىلعان مىقتى اپپارات ارقىلى جۇزەگە اسىردى.

تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى 1898 جىل­عى 6 قاراشاداعى قاۋلىسىمەن وڭىرلەردەگى گۋبەرناتورلارعا ناقتى نۇسقاۋ بەردى.

1. جەرگىلىكتى قىر قازاقتارىمەن جۇمىس ىستەيتىن قوعامدىق باسقارۋ ورىندارىندا مەم­لە­كەتتىك ءتىلدى شۇعىل تۇردە ەنگىزۋ قولعا الىنسىن. وسى ماقساتپەن بولىس حاتشىلارى قازاق ءتىلىن بىلەتىن ورىستارمەن الماستىرىلسىن.

2. تەز ارادا بولىستار اۋدارماشىلارى، اقساقالدىق تورەلىك ايتۋشىلار مەن ميرابتار، ءتارتىپتى قاداعالايتىن جىگىتتەر، بارلىق پوليتسەيلىك قىزمەتتەگىلەر، ۋەزدىك جانە وبلىس­تىق مەكەمەلەردىڭ شتاتىنداعىلار ورىستارمەن اۋىستىرىلسىن.

3. بولىس باسقارۋشىلارى، قالالار ستارشينالارى مەن اۋىل اعالارى، ولاردىڭ كو­­مەك­­شىلەرى مەن ۇمىتكەرلەر، حالىق سوتتا­­رى قىزمەتىنە سايلاناتىندار مەن تاعايىندالاتىنداردىڭ ءبارى ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرمەسە نەمەسە ەرەكشە باعدارلاما بويىنشا ەمتيحان تاپسىرماسا، بۇل ورىندارعا جىبەرىلمەيتىنى تۋرالى ارنايى تسەنز ەنگىزىلسىن.

رەسەيلەندىرۋ، انىعىراق ايتقاندا، ورىس­تاندىرۋ مۇنداي شارالارمەن شەكتەلگەن جوق، قارا شەكپەن - كرەستيانداردى قازاق ەلىن پراۆوسلاۆيە دىنىنە جاپپاي ەنگىزۋ ءۇشىن دە كەڭىنەن پايدالانۋ كوزدەلدى.

*  *  *

قازاق حالقىن پراۆوسلاۆيە - حريستيان ءدى­نىنە كوشىرۋ مەملەكەتتىڭ باستى ساياساتىنا اي­­نالسا، ونىڭ تۇپكى ماقساتىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءدىني سانا ۇلتتىق سانانىڭ قۇدىرەتتى نەگىزدەرى، ونى كۇيرەتۋ ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحي تۇعىرىن قيراتاسىڭ. ءدىني سەنىم ارقىلى قالىپتاسقان ومىرلىك سالت-ءداستۇردى كۇل-تال­قان ەتەسىڭ. ميلليونداردىڭ وزىنە، ءوزىن قور­شاعان ورتاعا، ۇلكەن مەن كىشىگە، بۇگىنى مەن بولاشاعىنا دەگەن كوزقاراسىن ءتۇپ-تامىرىمەن وزگەرتەسىڭ. مىڭداعان جىلدار بويى جاسالعان، قاستەرلەنگەن، ەلدىكتىڭ نىسانىنا اينالعان ۇلت­تىق مادەنيەت پەن ونەردەن قول ۇزدىرەسىڭ. بۇل اينالىپ كەلگەندە حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى تالاق ەتۋىنە اكەلىپ سوعادى.

وسىدان سوڭ قازاقتىڭ ەتنوستىق تەگىنەن جي­رەنىپ، ورىس بولۋعا اسىعۋى عانا قالادى. بۇل الىپ ايداھاردىڭ ماڭايىنداعىنىڭ ءبا­رىن ىسقىرىنا جۇتىپ جاتقانى سەكىلدى ۇرەي­لى كورىنىس بولار ەدى. قازاق حالقى سونداي قاۋ­ىپ-قاتەردىڭ الدىندا تۇرعان. ءاليحان بوكەي­حانوۆتىڭ سينود پەن ۇكىمەت شەشىمىنە اشىنا قارسى شىعۋى، ارنايى حات جازۋى سودان ەدى.

"رەچ" گازەتىنە 1914 جىلى جاريالانعان وسى رەسمي قۇجاتتا قازاقتاردى ورىستاندىرۋ شارالارىن رەسەيدىڭ بۇدان ەرتە باستاعانىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. بۇل قا­دام ارنايى دايىندىقتان سوڭ جوسپارلى ءتۇر­دە ۇدايى جۇرگىزىلدى. ساياسي-رۋحاني نەگىزى جىل وتكەن سايىن جەتىلدىرىلدى. ەڭ الدىمەن "دالالىق بولىستاردى باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەدە" قازاق جەرى تولىعىمەن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مەنشىگى دەپ جاريالاندى. سۇلتاندىق بيلىك پەن وكرۋگ پريكازى ارقىلى باسقارۋ جويىلدى. سول ارقىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بيلىگى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىلدى. دالانى ۇساق اكىمشىلىك بولىكتەرگە شاشىراتىپ جىبەرۋ ەل ىشىندە ءوزارا تالاس-تارتىستىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوقتى، بولىس سايلاۋى الەۋمەتتىك دەرتكە اينالدى. تىزگىن ۇستاعىسى كەلگەن الدىلەر مەن رۋدىڭ نامىسىن جىرتقان ءار اتانىڭ جۇرتى گەنەرال-گۋبەرناتور مەن وياز نە ايتسا، سوعان باس شۇلعۋعا دايىن ەدى. مۇنى ايقىن اڭعارعان ورىس ۇكىمەتى قازاقتاردى ساياسي جەڭۋمەن بىرگە رۋحاني - ءدىني تىزە بۇكتىرۋ قيىن ەمەس دەپ شەشتى.

ءوزارا ىنتىماعى جوق، كوپ رەتتە ورتاق نامىستى بىرەر كۇندىك رۋ مۇددەسىنىڭ قانجى­عاسىنا بايلاي سالاتىن، ونىسىنا ارتىنان وكى­نىپ، قولىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ جاتاتىن قازاقتى ەكىنشى جاعىنان اسكەري بيلىكتىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ارقىلى ۇنەمى ۇرەيدە ۇستاپ وتىرۋدى كوزدەدى. 1808 جىلدان بەرى قاراي ءسىبىر لينيالىق كازاك اسكەرى نىعايتىلۋمەن بولدى. قارۋلى كۇش قاتارىنداعى كازاكتار ەرەك­­شە مارتەبە مەن جەڭىلدىكتەرگە يە ەدى.

1871 جىلى اسكەري رەفورماعا سايكەس قازاق دالاسىنداعى كازاك اسكەرى ۇشكە ءبولىندى. سونىڭ سانى جاعىنان باسىمى اقمولا جەرىندە تۇردى، قالعان ەكى قۇرامى سەمەي مەن توم گۋبەرنياسىن قاراۋىلدا ۇستادى.

اسكەري كازاكتار شىنىمەن دە قۇدايى ءسۇي­گەن ەرەكشە پەندەلەر سەكىلدى ەدى. ولار سىرت قا­راعاندا ارمياداعى قاتال ءتارتىپتى سەزىنگەن جوق. اسكەري بولىمدەر شارۋاشىلىق جانە اكىمشىلىك جاعىنان باسقارىلاتىن پوسەلكەلەردەن تۇراتىن. بۇلارعا پوسەلكەلىك باسقارما مەن اتامان جەتەكشىلىك ەتتى. اقمولا مەن سەمەي وبلىسىندا وسىنداي 173 پوسەلكە مەن 35 ستانيتسا شالقىپ ءجۇرىپ جاتتى. ولارعا 5 ميلليون دەسياتينا ەگىستىك جانە جايىلىمدىق جەر ءبولىنىپ بەرىلدى. بۇل ۇلان-عايىر جەر ەكى تۇرگە جىكتەلدى.

1. پوسەلكەلەر مەن ستانيتسالار جەرى. ودان ءار كازاك 25 دەسياتينا القاپتى تەگىن الدى.

2. اۋلەتىنەن اسكەري وفيتسەرلەر مەن شە­نەۋ­نىكتەردىڭ جەرى. جالپى كولەمى ھ ميلليون دەسياتينا.

اسكەردىڭ وزىنە عانا تيەسىلى تۇراقتى قار­جىسى بولدى. 1895 جىلى ول 1 ميلليون 008536 ءرۋبلدى قۇراعان.

كازاكتاردىڭ مەملەكەت الدىنداعى نەگىزگى مىندەتى ات، شاپ دەسە تىك كوتەرىلىپ تۇرا ۇمتىلۋ، بەيبىت كۇندەرى 3150 جاۋىنگەردى ساقاداي ساي ۇستاپ وتىرۋ. ال سوعىس بولا قالعان جاعدايدا 9 مىڭعا دەيىن سارباز بەرۋ، وندا دا ات-ابزەلىمەن، قارۋ-جاراعىمەن.

قازاقتاردى وسى دۇلەي كۇشپەن ءالسىن-ءال­سىن ىقتىرىپ وتىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ "بەيبىت" جو­رىقتارى وتكىزىلىپ تۇرعان. جاز جايلاۋدا وتىرعان بەيعام ەلدىڭ تۋ سىرتىنان اتتى­لى اسكەر شاۋىپ شىعا كەلەتىن دە ءۇستى-ۇستىنە مىلتىق اتىپ، قىلىشىن جارق-جۇرق جالاڭداتىپ، قيقۋلاپ قۇي­عىتاتىن. ەن دالا ۇلارداي شۋلاپ، ازان-قازان دۇرلىگىپ قالا بەرەتىن.

وسىنداي ايبارلى، وزىنەن باسقانى كوز­گە ىلمەيتىن كەسىرلى كوپتىڭ جانىنا قازاق­تار­دى قونىستاندىرۋ شارالارى ەرتە قاراس­تى­رىلعانىمەن ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق. سىرت قاراعاندا دىنگە سەلقوس بولىپ كورىنەتىن ەل شىندىعىنا كەلگەندە وزگە تانىم-سەنىمگە يلىكپەيتىنىن كورسەتتى. ءداستۇرى، مىنەز-قۇل­قى، ءتىپتى ءىشىپ-جەمىنە دەيىن بولەك ۇلتتىڭ مادەنيەتىن قابىلداماق تۇگىلى ونى تومەن سانادى. الايدا جات ءدىن مەن ادەت-عۇرىپقا تام-تۇمداپ پەيىل بەرگەندەر دە كەزدەستى.

دالەلدەر تىلىمەن سويلەيىك.

1864 جىلعى 20 تامىزدا ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا قازاقتاردى حريستيان دىنىنە تارتۋ شارالارىنىڭ قورىتىندىسى تۋرالى اقپارات جازادى. ونى قۇپيا تۇردە جونەلتكەن.

"جوعارى مارتەبەلىم، ماعان ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 15 مامىرىندا № 101 نۇسقاۋمەن قازاقتاردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە ەنگىزۋ جونىندە قورىتىندى جاساۋ تاپسىرىلدى. وسى تاپسىرمانى ورىنداي وتىرىپ، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، سىزگە مىنا جايلاردى مالىمدەمەكپىن. ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ جەرى شامامەن 750 مىڭ شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتىر. وسى ۇلانبايتاق ءوڭىردىڭ نەگىزگى حالقى ءسىبىر قىرعىزدارى دەلىنەتىن وردالىقتار. 1863 جىلعى ساناق بويىنشا ولاردىڭ 140013-ءى ەرلەر، 123202-ءسى ايەلدەر.

ولاردىڭ اراسىندا ورىستاردىڭ از بولۋى ءبىزدىڭ تۇرمىس سالتىمىزبەن تانىسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزباي وتىر. سوعان قاراماستان دالاداعى پراۆوسلاۆيەلىك باعىتتاعىلاردىڭ قاتا­رى جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى، اسىرەسە ساۋدا جولدارىنىڭ بويىندا. ورىس تۇرعىندارىنىڭ كوبەيۋى ارقىلى قازاقتاردىڭ وركەنيەتكە جاقىنداۋى ارتا تۇسەتىندىگىنە كۇمان جوق.

قازاقتار، جالپى العاندا، مۇسىلمانبىز دە­گەنىمەن دىندارلىعى سونشالىقتى ايقىن اڭ­عارىلا قويمايدى، اسىرەسە سولتۇستىك بولىگىندە. وڭتۇستىك جاعىندا، ياعني ەسىل وزەنىنىڭ ار­عى بەتىندە جانە قارقارالى وكرۋگىندە فانا­تي­كالىق يسلامنىڭ ىقپالى كۇشتى، سوندىقتان بۇل جەرلەردە ميسسيونەرلەردىڭ حريستيان ءدىنىن اشىق ۋاعىزداۋى قاۋىپسىز ەمەس.

سولتۇستىك قاپتالداعى، ونىڭ ىشىندە اق­مولا، كوكشەتاۋ جانە باياناۋىل وكرۋگتەرىنىڭ كازاك اسكەري جەلىسىنە جاقىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتار ورىس تۇرمىسىمەن ازدى-كوپتى تانىسىپ ۇلگەردى. ولاردىڭ ورىستارمەن جانە كازاكتارمەن ارادا قارىم-قاتىناسى بار. وسىنداي كەيبىر قازاقتار، اسىرەسە كەدەيلەرى كازاكتاردا جالشىلىقتا ءجۇرىپ، پراۆوسلاۆيە داستۇرلەرىنە كوز ۇيرەتۋدە. الايدا بۇل ازدىق ەتەدى جانە قازاقتاردىڭ ىشىندەگى تاتار مولدالارىنان مۇسىلمان دىنىندە تاربيە العان ءبىلىمدى ءارى داۋلەتتى قازاق اۋلەتتەرى بۇل ماسەلەدە ۇلكەن كەدەرگى بولىپ وتىر.

وسىنىڭ ءبارىن ساراپتاي كەلگەندە مىنانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى: ورىس ەلدى مەكەندەرى مەن كازاكتار ستانيتسالارىنىڭ جانىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ارا­سىندا، اتاپ ايتقاندا اسكەري جەلىدەن 10 شاقىرىمدىق شەڭبەردەگىلەردىڭ اراسىندا حريس­تيان ءدىنىن بايىپپەن اشىق ناسيحاتتاۋ وردالىقتاردىڭ تاراپىنان فاناتيكالىق قار­سىلىق تۋعىزبايدى. وسىنداي قادامعا بارۋ ءۇشىن الدىمەن اكىمشىلىك دايىندىق شارالارىن جۇرگىزگەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. حريستيان ءدىنىن قابىلداعان قازاقتارعا جەر ءبولۋ كەزىندە، باسقا دا ماسەلەلەردە جەڭىلدىكتەر جاسالىپ، سونىمەن بىرگە قارجىلاي كومەك كورسەتۋ قاراستىرىلسا. مۇنداي قادامدار، مەنىڭ ويىمشا، قازاقتاردىڭ اراسىندا حريستيان ءدىنىن تاراتۋدى جەدەلدەتەدى جانە حالىقتىڭ جوعارى ءارى ىقپالدى توبىنىڭ بۇل باعىتتاعى قارسىلىعىن تويتارادى، قوعامداعى ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتەدى". (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحىىى-ءحىح ۆەكاح (1771-1867 گودى) يزداتەلستۆا "ناۋكا" 501-502 بەتتەر.)

ءسىبىر قازاقتارى وبلىسى اسكەري گۋبەر­ناتورىنىڭ بۇل اقپاراتىنان قازاقتاردى حريستيان دىنىنە ەنگىزۋگە زور ءمان بەرگەنىن، بىراق بۇل ورايدا ايتارلىقتاي ناتيجە جوق ەكەنىن كورەمىز. ەلدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارى يسلام ءدىنىن قورعاعان، اينالا جۇرتتى ىقپالىندا ۇستاعان.

مۇنداي جاعدايدىڭ رەسەي بيلىگىن دە، پرا­ۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ باسشىلارىن دا قا­ناعات­تاندىرمايتىنى انىق. ولار ەندى اسكەري گۋبەرناتور ۇسىنعان شارالاردى جوسپارلى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىن تومەندەتۋدى قاراستىردى. ونى سول ءدىننىڭ بەدەلدىلەرى ارقىلى ورىنداۋدىڭ جولدارى ىزدەستىرىلدى. گەنەرال-گۋبەرناتورلار مۇسىلمان مەشىتتەرىنىڭ ۋكازنوي موللاسى دەگەن قىزمەت ەنگىزىپ، وعان وزدەرى ۇسىنعان ادامداردىڭ سايلانۋىن قاداعالادى. مۇنداي ءدىن جەتەكشىلەرى يسلامدى ۋاعىزداعان سياقتانىپ، ءىس جۇزىندە ونىڭ كۇشەيمەۋىنە قىزمەت ەتتى.

اقمولا ورتالىق مەشىتىنىڭ ۋكازنوي موللاسى ىسقاق يۋسۋپوۆتىڭ 1865 جىلى گۋبەرنيا اكىمشىلىگىنە بەرگەن مالىمەتىنەن وسىنىڭ سالقىنىن اڭعارا الاسىز. مالىمەت "اقمولا وكرۋگىندەگى مەكتەپتەر مەن مەشىتتەردىڭ سانى تۋرالى ۆەدوموست" دەپ اتالادى. ونداعى دەرەكتەر ارنايى بەكىتىلگەن ۇلگى بويىنشا تولتىرىلعان. ون مەدرەسە مەن مەشىتتەرگە، ولاردىڭ موللالارىنا سيپاتتاما بەرەدى. سوڭىندا ەسكەرتۋ تۇرىندەگى تۇسىنىكتەمەسى بار.

"ەسكەرتۋ: 1) بولىستاردا وسى اتالىپ كور­سە­تىلگەن موللالاردان باسقا بالالارعا ءدارىس بەرىپ جۇرگەن ارنايى رۇقساتى جوق تاتار جانە قازاق موللالارى كوپ. 2) جوعارىدا كەلتىرىلگەننەن باسقا مەشىت، مەكتەپتەر جوق. ونىڭ ەسەسىنە قازاق بايلارى بالالارىن موللا جالداپ وقىتادى. اقىسىن اقشالاي تولەيدى نەمەسە مال بەرەدى". (كازازحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVىىى-ءحىح ۆەكاح (1771-1867) گودى. 526-527 بەتتەر.)

وسى مالىمەتتەردى قاراپ وتىرىپ، اقمولا قالاسىنداعى مەشىتتىڭ ۋكازنوي موللاسى ىسقاق يۋسۋپوۆ ەل ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ قانات جايۋىنا ىنتالى بولسا، بولىستاردا الدىلەردىڭ كىسى جالداپ بالالارىنا رۇقساتسىز مۇسىلمانشا ءبىلىم بەرەتىنىن حابارلاماس ەدى دەپ ويلايسىڭ. بالكىم دىنىمىزگە يە بولعانسىپ جۇرگەن يمامداردىڭ حريستيان جانسىزىنا اينالۋ كەزەڭى وسى تۇستان باستالعان شىعار. ولار كەڭەس زامانىندا دا تۇگەلدەي وسىنداي بىتىمدە بولدى.

پاتشا ۇكىمەتى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ قولىمەن ءدىني وتارلاۋ ساياساتىن وسىلاي ءبىر دەمدەپ العان سوڭ ميسسيونەرلىك ناسيحاتتى ەسەلەپ كۇشەيتۋگە بەل شەشىپ كىرىستى. بۇعان دالەل شاشەتەكتەن.

اقمولادا 1907 جىلى يمپەراتريتسا ماريا فەدوروۆنانىڭ بۇكىلرەسەيلىك ميسسيونەرلىك قوعامىنىڭ بولىمشەسى اشىلدى. بۇل قوعام سودان 39 جىل بۇرىن ماسكەۋدە قۇرىلعان بولاتىن. ونىڭ ءتۇرلى قوعامدىق الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وكىلدەرىنەن ىرىكتەلگەن مۇشەلەرىنىڭ سانى 11 مىڭنان اسىپ ءتۇسىپ، رەسەي مەن ودان تىسقارى جەرلەرگە ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان، داۋىرلەگەن كەزى ەدى.

قوعامعا ايرىقشا ءمان بەرىلگەنى سونشالىق، ونداعى قىزمەتتى ماسكەۋ جانە ۆلاديمير ءميتروپوليتىنىڭ ءوزى رەتتەپ وتىردى. وسىنداي بەدەلگە يە ۇيىمنىڭ قولىن ەشكىم قاعا المايتىن، قوعامنان تاپسىرما العان ميسسيونەرلەر ءسىبىر مەن ەۋروپالىق رەسەيدىڭ ورىس ەمەس ۇلتتارى اراسىندا حريستيان دىنىنە ۇگىتتەۋدى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيتتى. بارا-بارا سولتۇستىك امەريكا مەن جاپونياعا دا شىعا باستادى. قوعام ولاردان قارجى اياعان جوق. 1907 جىلى ءسىبىر ميسسياسىنا 123428, ەۋروپالىق رەسەي ميسسياسىنا 73189, جاپونيا ميسسياسىنا 18120, سولتۇستىك امەريكا ميسسياسىنا 3600 رۋبل ءبولدى.

كۇش-قۋاتىن مەملەكەت پەن يمپەراتورلىق ءدىن ورتالىعىنان العان قوعام اقمولا جەرىنە تابان تىرەسىمەن قازاق ميسسياسىن اشتى. ونىڭ جەتى ۇيىمى اقمولا مەن سەمەي وبلىسىن شارلاپ كەتتى. بۇلارمەن ءبىر مەزگىلدە ايەلدەر بولىمدەرى پايدا بولا باستادى.

ميسسيانىڭ ورتالىعىندا ارنايى دايىن­دىقتان وتكەن 20 ادام جۇمىس ىستەدى. باسقارۋ اپپاراتى مىنا قىزمەتتەردەن قۇرالدى: 1. ارحيماندريت. 2. ءۇش يەروموناح. 3. جەتى سۆياششەننيك. 4. ءتورت دياكون. 5. بەس پسالومشى.

وسىلاردىڭ جانىن سالا ۇيىمداستى­رۋى­مەن از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەل ءىشىن ارالايتىن ميسسيونەرلەردىڭ سانى 8528 ادامعا جەتتى، بۇلاردىڭ 299-ى باسقا ۇلتتاردان ەدى.

قازاق ميسسياسى وسىلاي "بۇعاناسىن بە­كىتىپ" العان سوڭ مۇسىلمانداردى شوقىن­دىرۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىردى. وبلىستىڭ ءار تاراپىنان مەكتەپتەر اشتى. ولاردا سول جىلدىڭ وزىندە 149 ەر بالا مەن 58 قىز وقىعان. بۇلاردىڭ 17 جاڭادان شوقىندىرىلعاندار بولدى.

مۇنىمەن قاتار حريستيان دىنىنە ەنگىزىل­گەن ءتورت بالا مەن سەگىز قىز قالالىق ۋچيلي­ششەلەرگە جىبەرىلدى. ولاردىڭ ءبىلىمى دە، كۇتىمى دە تەگىن بولدى. ميسسيا كومەك سۇراعان ءوز­گە دىندەگىلەرگە قايتارىمسىز 800 رۋبل، قاي­تارىممەن 200 رۋبل بەرە الاتىن. مۇنداي كولەمدەگى قارجى ءۇشىن تالايلاردىڭ حريس­تياندىقتان قاشا قويمايتىنىن ولار ءبىلدى.

وسىنداي شارالاردان سوڭ وزگە دىنگە جال­عىز-جارىمدار پەيىل بەرگەن. 1907-1910 جىلدارداعى الگى ميسسيونەرلىك قوعامنىڭ ەسە­بىنە كوز سالساڭىز، ولاردىڭ وزدەرى بەلگىلى مەرزىمدەردەن سوڭ ءتول دىنىنە قايتىپ ورالعان.

جىلدار بويى توككەن تەر مەن جۇمسالعان قىرۋار قارجى كۇتكەندەگىدەي ناتيجە بەرمەسە دە پاتشا ۇكىمەتى مەن سينود العان بەتىنەن قايتقان جوق. ولاردىڭ كەزەكتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىرى قادامىنا قارسى شىققان ءاليحان بوكەيحانوۆ مەملەكەتتىك دۋماعا حات جازىپ («وتكرىتوە پيسمو چلەنوم گوسدۋمى»), ونى "رەچ" گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 22 قاڭتارداعى سانىندا جاريالاعان. سول تاريحي قۇجاتتى تۇپنۇسقا كۇيىندە ءتارجىمالاماي ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«پەرەسەلەنچەسكوە ۋپراۆلەنيە وزابوچەنو نە ودنوي رازداچەيۋ كازەننوي زەملي ۆ كيرگيزسكوي ستەپي ليتسام ۆسەح سوسلوۆي: مالوزەمەلنىم ك.ن.كوچۋبەيام، كاساتكينىم-روستوۆسكيم ي درۋگيم، ا تاكجە پودگوتوۆكويۋ كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو) نارودا ك "ۆوسپرياتيۋ پراۆوسلاۆنو-حريستيانسكوگو ۆەروۋچەنيا".

ۆوت دوكۋمەنت كوتورىم رۋكوۆودستۆۋەتسيا پرويزۆوديتەل رابوت، نادەليايا كيرگيز زەملەدەلچەسكوي نورمويۋ ي يسپولنيايا توچنوە ۋكازانيە تسەنترالنوي ۆلاستي.

سۆياتەيشي سينود پو وپرەدەلەنيۋ وت 5 (26) اپرەليا سەگو گودا زا №3067, پريزنال جەلاتەلنىم، چتوبى پري زەملەۋسترويتەلنىح رابوتاح نا مەستاح پوسەلەنيا كيرگيز، كيرگيزى - ماگومەتانە ي كيرگيزى پراۆوسلاۆنىە بىلي پوسەلياەمى ۆمەستە س رۋسسكيمي كرەستيانامي س تەم، چتوبى پري پوسەلەني يح س رۋسسكيمي-كرەستيانامي چيسلو كيرگيز - ماگومەتان نە پرەۆوسحوديلو بى پولوۆينى پراۆوسلاۆنوگو ناسەلەنيا داننوي مەستنوستي دابى پراۆوسلاۆنىە ليۋدي پري رەشەني ۆسەح ۆوپروسوۆ كاسايۋششيحسيا يح حوزيايستۆەننوگو بىتا ي نۋجد، موگلي يمەت پرەيمۋششەستۆو پەرەد ينورودتسامي.

ۋكازاننىمي مەروپرياتيامي، پو منەنيۋ سۆ. سينودا كيرگيزسكوە ناسەلەنيە ستەپنىح وبلاستەي ي تۋركەستانسكوگو كرايا موجەت بىت پودۆينۋتو ك ۆوسپرياتيۋ پراۆوسلاۆنو-حريستيانسكوگو ۆەروۋچەنيا.

گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە زەملەۋسترويستۆا ي زەملەدەليا سووبششايا وب ەتوم ۆىسكازاليس زا جەلاتەلنوست سوۆمەستنوگو پوسەلەنيا كيرگيز س رۋسسكيم، كاك ۆ تسەلياح راسپروسترانەنيا ي ۋكرەپلەنيا پراۆوسلاۆيە سرەدي ينوۆەرتسەۆ، تاك ي ۆ ۆيدۋ ۆوزموجنوستي ەتيم پۋتەم دوستيگنۋت سكورەيشەگو پريوبششەنيا تۋزەمنوگو ناسەلەنيا ستەپنىح وبلاستەي ك رۋسسكوي گوسۋدارستۆەننوستي ي رۋسسكوي كۋلتۋرە ي سليانيا ەگو س رۋسسكيمي. وب ەتوم سووبششايۋ ۆاشەمۋ ۆىسوكوروديۋ دليا زاۆيسياششيح راسپورياجەني، پودليننوە زا نادلەجاششيم پودپيسوم.

"گ.گ. زاۆەدىۆايۋششيم پودرايونامي ي كرەستيانسكيم ناچالنيكام.

ناستوياششايا كوپيا ۋۆەدوملەنيا ۆوەننوگو گۋبەرناتورا ۋرالسكوي وبلاستي وت 12 يۋنيا سەگو گودا № 11400 و سوۆمەستنوم ۋسترويستۆە پراۆوسلاۆ­نىح ي ماگومەتان، پرەپروۆوجداەتسيا ۆاشەمۋ ۆىسوكوبلاگوروديۋ دليا رۋكوۆودستۆا ي يسپولنەنيا.

يۋنيا 27 دنيا 1912 گودا № 9373.

زا زاۆەدىۆايۋششەگو پەرەسەلەنچەسكوم دەلوم كونستانتينوۆ.

ي. وب. سەكرەتاريا پ.ارسەنەۆ.

ن.ارسەنەۆ".

پوسلە ۆىسوچايشەگو ۋكازا 17 اپرەليا 1905 گودا سۆ. سينود ناحوديت ۆوزموجنىم سۆوە ۆمەشاتەلستۆو ۆ دەلو ۆەرى ينوسلاۆنىح ۆ فورمە داۆلەنيا نا حوزيايستۆەننۋيۋ جيزن 5-ميلليوننوگو كيرگيزسكوگو نارودا، ا گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە زەملەۋسترويستۆا ي زەملەدەليا، پوسلە ۆىسوچايشەگو ۋكازا 12 دەكابريا 1904 گودا رەكومەندۋەت مەستنوي ادمينيستراتسي ي چينام پەرەسەلەنچەسكوگو ۋپراۆلەنيا يسپولنيت نە زاكوننوە وپرەدەلەنيە سۆ. سينودا.

"زاكون 3-گو يۋنيا", بلاگوداريا ستارانيام وحوتنيكوۆ نا كيرگيزسكۋيۋ زەمليۋ يز كنيازەي ي گرافوۆ، ليشيل ناس پراۆا زاششيتى س تريبۋنى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى.

نادەيۋس چتو گ.گ. دەپۋتاتى وبراتيات سۆوە ۆني­مانيە نا تو، چتو ۆ پريۆەدەننوم دوكۋمەنتە ناليتسو ۆوپيۋششەە نارۋشەنيە زاكونوۆ ي چتو دەپۋتاتى ۆوسپولزۋيۋتسيا 35 ي 58 ست. ست. ۋچرەجدەنيا گوس. دۋمى. چلەن 1-وي گوس.دۋمى اليحان بۋكەي-حانوۆ. گازەتا "رەچ" 22 يانۆاريا 1914 گ.»

قازاقتاردى ورىستارمەن ارالاستىرۋ، باسقا مادەنيەتكە جۇگىندىرىپ، حريستيان دىنىنە ەنگىزۋ ارقىلى ۇلت رەتىندە جويۋعا ارنالعان پاتشالىق رەسەيدىڭ كەزەكتى ارەكەتى مەن وعان الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ازاماتتىق قارسىلىعى وسىنداي.

*  *  *

رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حالقىن حريستيان دىنىنە ەنگىزۋ جونىندەگى ساياساتىن ودان ءارى تاراتساق، وسى شارۋانى العاش توبىل ءدىني كونسيستوريى قولعا الىپتى. ول 1864 جىلى پەتروپاۆل قالاسىندا قازاقتاردى شوقىندىرۋمەن اينالىساتىن مەكەمە قۇرۋدى ۇسىنىپ، ءسىبىر قازاقتارى وبلىستىق باسقارماسىنا حات جازادى. اقمولا، كوكشەتاۋ، اتباسار ۋەزدەرى قازاقتارىنىڭ شوقىنۋعا نيەتى قانداي ەكەنىن ءبىلۋدى سۇرايدى. بۇل حاتقا "ازىرگە شوقىنا قوياتىن قازاق جوق" دەگەن جاۋاپ بەرىلەدى.

بۇدان بىلاي قاراي شوقىندىرۋ ىسىنە مەملەكەتتىك ءمان بەرۋ ءۇشىن "ميسسيونەرلىك قوعام" قۇرىلدى. 1869 جىلى قازان قالا­سىندا وسى قوعامنىڭ 1-سەزى وتكەن. سەزد جارعىسىندا مىنانداي مىندەتتەر قويىلادى: رەسەي يمپەرياسىندا تۇراتىن حريستيان ەمەس­تەردى پراۆوسلاۆيەگە كوشىرۋ، شوقىنعاندار ساناسىندا حريستيان داعدىسىن سىڭىرە بەرۋ، ونى الدىمەن قازاقتاردىڭ اراسىندا جۇرگىزۋ. وسىنىڭ العاشقى قادامى رەتىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەشىتتەردىڭ جانىنداعى مەكتەپتەردە ورىس ءتىلى ساباعىن ەنگىزۋگە بۇيرىق بەردى.

1876 جىلى اقمولا وبلىستىق گۋبەرناتورى شوقىندىرۋدىڭ جايى تۋرالى قاتىناس جازعان. ودان مىنا جولداردى وقي الاسىز: "پراۆوسلاۆيە ميسسيونەرلىك قوعامىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى رەسەيدىڭ باسقا دا حريستياندىق ۇيىمدارىنىڭ ءىسىن قۇلشىندىرا تۇسكەنى بايقالادى. سونىڭ ءبىرى توبىل كونسيستورياسىنىڭ پرەوسۆياششەنيگى ابرام 1889 جىلدىڭ جازىندا كوكشەتاۋ، اتباسار ۋەزدەرىندە بولعان ەكەن. كوكشەتاۋ ويازى وسى ساپار جونىندە وبلىسقا تۇسىرگەن اقپارىندا بىلاي دەيدى: كوكشەتاۋدا شارۋاسىمەن جۇرگەن بولىستارمەن جانە ستانيتسا جاتاعى تۇرعىندارىمەن كەزدەسىپ، حريستيان ءدىنىنىڭ دۇرىستىعى جونىندە اڭگىمە ايتتى. كەيبىرىنە قاسيەتتى جازبالاردىڭ قازاقشاعا اۋدارعان كىتاپشالارىن ۇسىندى. بۇل كەزدەسۋ قازاقتار اراسىندا ءار ساققا جۇگىرتىلدى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن مەككەگە بارىپ قايتقان قوجاحمەت ساددين دەرەۋ بولىستاردى ارالاپ كەتىپ، قازاقتاردى دىنىنە بەرىك بولۋعا، جالپى دىنگە بەكەم بولۋ ءۇشىن وبلىستا ءمۇفتي قىزمەتى بولۋ كەرەكتىگى جونىندە ماسەلە كوتەرىپتى".

1893 جىلدىڭ قاڭتارىندا توم جانە سەمەي ەپيسكوپى ماكاري دالا باس گۋبەرناتورىنا قازاق اراسىندا جۇرگەن تاتار، بۇحارلار مەن تۇرىكتەردىڭ نەگىزگى ماقساتى يسلام ءدىنىن كۇشەيتۋ ەكەنىن ايتىپ، بۇدان بىلاي قاراي مەشىت سالۋعا تىيىم سالىنۋىن، تاتارلار مەن بۇحارلاردى قازاق جەرىنەن اسكەري كۇشپەن قۋىپ شىعۋدى وتىنەدى.

سۆياششەنيك يوان نيكولسكي 1893 جىلى سەمەي وبلىسى گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا شوقىنعان قازاقتارعا ارنايى جەر ءبولىپ، ولاردى ەلدەن جىراقتاتىپ تاستاۋدى ۇسىنادى. ولار مۇسىلمانداردىڭ ىقپالىنان اۋلاق بولۋىن، يسلام دىنىنە قايتا كىرىپ كەتپەۋىن ەسكەرتەدى. "قازاق ميسسيونەرلىك قوعامى" وسى گۋبەرناتورعا: "قازاقتاردى پراۆوسلاۆيە مەن وتىرىقشىلىققا نەعۇرلىم كوبىرەك تارتۋ ءۇشىن ورىستار مەن جاڭا شوقىنعان قازاقتاردى سەلوعا ارالاس وتىرعىزعان ءجون بولا ما، قالاي؟ وسىنداي جاعدايدا عانا جاڭا شوقىنعاندار ورىستىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-سانا، ءتىلىن، حريستيان ءدىنىنىڭ مىندەتتەرىن، جەر وڭدەۋ تاسىلدەرىن، جالپى اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدى تەز ۇيرەنىپ الار ەدى. ال شوقىنعان قازاقتاردى بىرىڭعاي اۋىل قىلىپ قونىستاندىرۋ - ولاردى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا مۇلدە ساي كەلمەيدى"  دەپ وي سالادى.

تورعاي وبلىسى گۋبەرناتورى 1897 جىلى ورىنبور باس گۋبەرناتورىنا: "قازاقتار اراسىندا مۇسىلمان ءدىنى ءسىڭدى دەگەنشە، دالا ولكەسىندەگى ورىس ءىسى كەرى كەتتى دەي بەرىڭىز. بۇل ءوز كەزەگىندە ناعىز دۇشپان ىقپالىنىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن دالەلدەيتىن بولسا كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن قازاق اراسىندا جاساپ جۇرگەن تاتارلار", - دەپ جازادى. ال اقمولا وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى وقىعان تاتار، سارتتاردى رۇقسات قاعازى بولسا دا ەلدەن قۋىپ شىعۋدى ۇسىنىپ ءۇستى-ۇستىنە بايبالام سالادى. وسىلاردىڭ نەگىزىندە دالا باس گۋبەرناتورىنىڭ 1905 جىلى "دالا ولكەسىندەگى يسلام جاعدايى جونىندە" حاتى ازىرلەندى. تاتارلاردى ءدىني ءبولىپ تاستاۋدىڭ جولدارى ويلاستىرىلدى. ولاردى ورىنبور ءدىني جيىنىندا قال­دى­رىپ، قازاقتاردى جەرگىلىكتى اكىم­شى­لىك­كە تاپسىرۋ ءتارتىبى دۇنيەگە كەلدى. ورىستاندىرۋ ساياساتىنا وقىعان قا­­­­زاق زيالىلارى قارسى شىعا باستاعاندىقتارى، مەشىت سالۋشىلار مەن قاجىعا بارۋشىلار كوبەيگەنى، ازىرگە قان ارالاستىرۋ ارقىلى حريس­تيانداندىرۋعا ەرتە ەكەندىگى ءۇس­تى-ۇستىنە تال­قى­لانىپ جاتتى. بۇل ساياسات ەل ىشىندە قارسىلىق تۋعىزدى. 1905 جىلى اقمولا ۋەزى ەرەيمەن، قورجىنكول بولىستارىنداعى كەرەي، ودان كەيىن سەمەيدەگى مۇقىر، شىڭعىستاۋ، بۇعىلى، شاعان، قىزى­ل­ادىر قازاقتارى قابىلداپ، ون ءۇش مىڭداي ادام قول قويعان حۇزىرحات مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا جونەلتىلدى. وندا قازاق دالاسىندا ورىستاندىرۋ شارالارى اشىقتان-اشىق جۇرگىزىلىپ جاتقانى، مالدىڭ ءورىسى تارىلعانى، جەردى قاراشەكپەندەر وپىرىپ الا باستاعانى، ادام قۇقى اياققا باسىلعانى، ءدىني بوستاندىق جوقتىعى باياندالىپ، مىنانداي تالاپتار قويىلعان:

1. وجدان بوستاندىعى، ءدىني نانىم بوستاندىعى بولسىن. قازاق، تاتار، اراب تىلىندەگى ءدىني كىتاپتارعا تسەنزۋرا توقتاتىلسىن. مەتريكالىق تىركەۋ ءدىن باسقارماسىنا بەرىلسىن.

2. اۋىل مەكتەپتەرىندە قازاق الىپپەسى وقىتىلسىن. ساباق قازاق تىلىندە دە جۇرگىزىلسىن.

3. قازاق تىلىندە گازەت شىعارىلسىن، ول تسەنزۋراسىز بولىپ، باسپاحانا اشىلسىن.

4. قازاقتار مەكەن ەتىپ وتىرعان جەرلەر سولاردىڭ مەنشىگى دەپ تانىلسىن.

5. وبلىستىق باسقارمالاردا قازاق ءتىلىنىڭ ءتىلماشتارى بولىپ، ءىس قاعازى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسىن. سوت قىزمەت ەتىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلسىن.

بۇل تالاپتاردىڭ ءىشىنارا ورىندالعانىن تاريحتان بىلەمىز. قازاق گازەتتەرى، باسپاحانا اشىلدى، بىراق تسەنزۋرا قاتاڭ بولدى. گۋ­بەرناتوردىڭ رۇقساتىنسىز مەشىت سالۋ زاڭسىز دەپ تانىلدى. قازاق ءتىلماشتارى پايدا بولدى، الايدا ولار قاتاڭ سۇرىپتاۋدان وتكىزىلىپ، رەسەيگە، سونىڭ ساياساتىنا بەرىلگەندەر ىرىكتەلدى. قازاقتاردى حريستيان دىنىنە تارتۋ، يسلام دىنىنە قىسىم جالعاسا بەردى. مەشىتتەر جانىنداعى مەكتەپتەرگە باقىلاۋ كۇشەيىپ، ارالاس مەكتەپتەر كوبەيتىلدى.

ەلدە مەكتەپ اشۋ رەسەيدىڭ وتارلىق ساياسا­تىنان تىس قالعان جوق-تى. دالانى ساۋات­تاندىرۋدىڭ استارى بولدى. وسى مەكتەپتەردە وقىعان قازاق جاستارى تۇبىندە رەسەيشىل بولىپ جەتىلۋى ءتيىس ەدى. بۇعان سول تۇستا ءبىر بوگەت كەسەل جاساعانداي بولاتىن. قازاق مۇعالىمدەرىنىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى مەكتەپتەردە تاتار ۇستازدارى ساباق بەردى دە ولار قازاق بالالارىن تاتار جاعىنا بەيىمدەي باستادى. وسىنى سەزگەن رەسەي ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى 1876 جىلى پاتشا اعزامعا مىنانداي ۇسىنىستار ءتۇسىردى.

- ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدە تاتار ءتىلىنىڭ ورنىنا قازاق ءتىلىن قولدانۋ.

- وسىعان بايلانىستى تاتار اۋدارماشىلارىن قازاقتارمەن الماستىرۋ.

بۇعان پاتشا اعزام "كەلىسۋگە بولادى" دەپ قول قويادى. ءبىلىم مينيسترلىگى ىسكە كوشەدى. "تورعاي ۋەزىندە مىنانداي تاجىريبە بار، - دەلىنگەن ونىڭ ءبىر ەسەبىندە، - وندا ورىس-قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەن قازاق جاستارىنا الدىمەن ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ الىپ، سودان كەيىن ولارمەن ورىس حات-شوت جۇرگىزۋشىلەرىن الماستىرادى ەكەن. وسى تاجىريبەگە كوشەتىن شىعارمىز".

مۇنىڭ ەكىنشى ماقساتى دا بولدى. ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ ارقىلى مۇسىلمان مەكتەپ-مەدرەسەلەرىنىڭ تىنىسىن تارىلتۋ قا­­جەت ەدى. ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ مىنا ءبىر بايانىنا زەر سالايىق. "بۇل ماقساتقا جە­تۋدىڭ جولى بار، - دەلىنگەن وندا. - اۋىلداعى مۇسىلمان مەكتەپتەرى قازان تاتارلارى مەن ورتا ازيادان شىققان مۇعالىمدەر قو­لىندا. قازاق بالالارىنا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ارتىقتىعىن ايتىپ، بويلارىنا فاناتيزم رۋ­حىن ءسىڭىرىپ جاتقان سولار. الدىمەن دالا ءول­كە­سىنەن وسىلاردى الاستاۋ كەرەك. سونان سوڭ ءبىز اۋىلدارداعى مۇسىلمان مەكتەپ، مەدرەسەلەرىن ساتىمەن ورنالاستىرىلعان ورىس-قازاق مەكتەپتەرى ارقىلى عانا ومىردەن ىعىستىرا الار ەدىك". بۇل كۇرەستىڭ ونداعان جىلدار بويى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلگەنىنە اقمولا وبلىسى گۋبەرناتورىنىڭ پاتشا اعزامعا 1910-1911 جىلدارى جولداعان ەسەبى دالەل. وندا ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ قىمباتقا تۇسسە دە توقتاتىلمايتىنى ايتىلادى. ال وسى گۋبەرناتور 1898 جىلدىڭ وزىندە دالا باس گۋبەرناتورىنا بىلاي دەپ جازعان: "مەكتەپ ءىسى ءار ۇلتتىڭ ءوز ىقتيارىنا بەرىلگەن. سولاردىڭ باسىن قوسۋعا ارالاس مەكتەپتەر اشۋ ارقىلى عانا قول جەتەر ەدى. مۇنداي مەكتەپتەردىڭ ماقساتى تەك ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس،سونىمەن بىرگە باسقا ءدىن ادامدارى اراسىندا حريستيان ءدىنى مەن ورىس مادەنيەتىن تاراتۋ بولۋعا ءتيىس". مىنە، اتىشۋلى ارالاس مەكتەپتەر وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن.

وسى ورايدا رەسەيدىڭ قازاق دالاسىندا قازاق قىزدارىنىڭ مەكتەپتەرىن اشۋى دا ورىس ساياساتىنىڭ "جەمىسى" ەكەنىن ايتپاقپىز. رەسەي ميسسيونەرلەرى قازاق ايەلىنىڭ وتباسىندا بەدەلگە يە ەكەنىن، ايتقانىن وتكىزە الاتىنىن جاقسى بىلگەن. سوعان سايكەس قىزدارى ورىسشىل بولسا، ەرتەڭ شاڭىراق كوتەرىپ ءۇيلى بولعاندا، بالالارىنا رەسەيلىك تاربيە بەرەدى. ماسەلە، مىنە وسىندا ەدى. مۇنداي مەكتەپتەر اقمولا وبلىسى گۋبەرناتورىنىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي قازاق ساناسىن ءدىني ىقپالدان تازارتاتىن سەنىمدى قۇرال ەدى. رەسەيشىل بولعان قازاقتى ودان ءارى شوقىندىرۋعا جول اشىلار ەدى.

كورىپ وتىرسىزدار، يسلام دىنىنە قارسى كۇرەس قازاق دالاسىندا يمپەريالىق قارقىنمەن تولاسسىز جۇرگىزىلدى. كەڭەس كەزەڭىندە باسقاشا سيپاتتا جالعاستىرىلدى. وسى شوقىندىرۋ جانە ۇلتتىق داستۇرلەردەن ايىرۋ ساياساتىنىڭ سالقىنىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ايلا-امالىنىڭ ءبىرى - ارالاس مەكتەپتەر. ولار رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە بار، اسىرەسە ءىرى قالالاردا ونداپ، جۇزدەپ سانالادى. بۇل ەندىگى جەردە بارشامىزدى ويلاندىرۋعا ءتيىس. سونداي-اق ءدىني ەركىندىكتەردىڭ دە شەگى بولاتىنىن ەسكەرەتىن كەز كەلدى. پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وداعى قانشا كۇش سالسا دا ناتيجە شىعارا الماعان ماقساتقا تولىپ كەتكەن ءدىني اعىمدار مەن كۇماندى سەكتالار قول جەتكىزىپ جۇرمەسىن دەسەك، ولاردىڭ تىزگىنىن تارتىپ ۇستاۋعا مىندەتتىمىز. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ جۇرگىزگەن ءدىن مەن رۋح تازالىعى جولىنداعى كۇرەس تولاستاۋعا ءتيىس ەمەس.

الدان سمايىل، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى.

استانا.

http://www.egemen.kz/21661.html