الەمدى كسرو قۇبىجىعىنان قۇتقارعان ەل اتانۋعا ابدەن حاقىلىمىز. ول قۇقىمىزدى زاڭداستىرۋعا جارايتىن فاكتى - قازاق جاستارى تولقىتقان جەلتوقسان وقيعاسى. ارينە، ۇلتتىق نامىسىنان باسقا قارۋى جوق ۇل مەن قىزدارىمىز كۇشى باسىم جازالاۋشى تاراپتان جەڭىلدى. بىراق ولاردىڭ كورسەتكەن ءورشىل ۇلگىسى ءھام جاساعان سانالىق توڭكەرىسى جاڭاشا ليبەرالدى الەمنىڭ بەتىن اشقان جاڭا زامان تاريحىنداعى ۇزدىك وقيعالاردىڭ ءبىرى ەدى.

جانداسۋ قالاي بولىپ ەدى؟

الەمدى كسرو قۇبىجىعىنان قۇتقارعان ەل اتانۋعا ابدەن حاقىلىمىز. ول قۇقىمىزدى زاڭداستىرۋعا جارايتىن فاكتى - قازاق جاستارى تولقىتقان جەلتوقسان وقيعاسى. ارينە، ۇلتتىق نامىسىنان باسقا قارۋى جوق ۇل مەن قىزدارىمىز كۇشى باسىم جازالاۋشى تاراپتان جەڭىلدى. بىراق ولاردىڭ كورسەتكەن ءورشىل ۇلگىسى ءھام جاساعان سانالىق توڭكەرىسى جاڭاشا ليبەرالدى الەمنىڭ بەتىن اشقان جاڭا زامان تاريحىنداعى ۇزدىك وقيعالاردىڭ ءبىرى ەدى.

جانداسۋ قالاي بولىپ ەدى؟

القيسسا، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقي­عاسىندا جاستار الاڭعا ءشامشى ءانىن ۇران ەتىپ ايتىپ، ەرەۋىلگە كوتەرىلدى. شىندى­عى­نا كەلسەك، ەشقانداي دا قاعازباستى­لىق­سىز، حالىقتىڭ ءوز ىقتيارىمەن «مە­نىڭ قازاقستانىم» سول جىلدىڭ 16-17 جەل­توقسانىندا-اق انۇرانعا اينالعان بولاتىن. جالپى، بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قارار بولساق، ول شاقتاعى وقيعالار تىزبەگى، ءبارى دە ءوز ۋاقىتىنا ساي قاتالدىق قيسىن­مەن ءجۇرىپ وتىرعان-دى. قاراپ وتىرساڭىز، م.س.گورباچەۆتىڭ سۇلۋ سوزدەرىنە سەنىپ جۇرگەن ادال دا اڭعال قازاق جاستارى بەيبىت شەرۋگە شىعىپ، گ.ۆ.كولبيننىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاۋىنا كەلىسپەۋشىلىك ءبىلدىردى. ءسويتىپ، ولار «ورتالىقتىڭ ءداستۇرلى ءامىرشىل ءىس-ارەكەتتەرى مەن قايتا قۇرۋدىڭ جاريالانىپ جاتقان دەموكراتيالىق پرين­تسيپتەرى اراسىنداعى ايقىن قاي­شىلىقتىڭ» شىنايى كەلبەتىن تۇڭعىش رەت ايقارا اشىپ، ماسكەۋدىڭ ەكىجۇزدىلىگىنە، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زورلىقشىل تاس قامالىنا تايسالماي قارسى شىقتى. ارينە، كۇش مۇلدەم تەڭ ەمەس. بەيبىت جيىنعا بارعان قارۋسىز جاستار تەمىر تاياقپەن، ساپەرلىك كۇرەكپەن، ادام اۋلايتىن يتتەرمەن قارۋلانعان، ءورت ءسوندىرۋ كولىكتەرى جانە برونەترانسپورتەرلەرمەن جاراقتانعان اسكەرگە قالاي توتەپ بەرسىن؟! يمپەرياشىل جازالاۋشىلار مەن الماتىداعى شوۆي­نيس­تەردەن قۇرىلعان جاساقشىلار ورىمدەي جاستارىمىزدى اسا قاتالدىقپەن باسىپ-جانشىدى. ۇلكەن-كىشى دەمەي قول كوتەرىپ، قازاق قىزدارىن شاشىنان سۇيرەپ، يتكە تالاتىپ ساباعانداردى باسقاشا قالاي باعالارسىڭ؟! قانعا بوكتىرىلىپ باسىلعان بوداندىققا قارسى بۇلقىنىس - جەلتوقسان وقيعاسى دا قالعىپ-مۇلگىپ جاتقان كۇللى كەڭەس وداعىن وياتتى. كوپ ۇزاماي بالتىق بويى ەلدەرى بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسىن باستادى. تبيليسي، باكۋ تولقۋلارى تۇتاندى. اقىرىندا، جەلتوقساننىڭ جويقىن جەلى قازاقستاننىڭ بارلىق تۇكپىر-تۇكپىرىنە جەتىپ، قۇلدىق بۇعاۋىن ءۇزىپ، وتارشىلدىق­تان بوساعان جاڭا ەگەمەندى مەملەكەتتەردى دۇنيەگە كەلتىردى. وزگەلەر ءبىلسىن-بىلمەسىن، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ جەمىس-جالعاسى - شىپ-شىرعاسىز شىندىعى وسىنداي.

«جەلتوقساننىڭ»
باستى جەتىستىگى نە؟

امبەگە ايان، 80-ءشى جىلدارى «قايتا قۇرۋ» ۇرانى كۇشىندە بولعانىمەن، كەڭەس وداعىنىڭ حالقى نەگىزىنەن تاپتىق كوز­قاراستا بولدى. پيار تىلىمەن ايتقاندا، «ميلارى جۋىلعان» قارا بۇقارا مەشەۋ حالدەرىنە قاراماستان، «جارقىن كوممۋنيزمگە» اياق باسىپ بارامىز دەگەن نىق سەنىمدە-ءتىن. بۇل شاقتا باسىم كوپشىلىك، ەكونوميكالىق ۇتىلىستارىن ايتپاعاندا، جالپى 15 رەسپۋبليكانىڭ ورتاق تۇرعىسىنان باعالار بولساق، تىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن، مادەنيەتىنەن ماقرۇم بولىپ، ءدۇبارالا­نىپ بارا جاتقانىنان بەيحابار بولاتىن. مىنە، وسىنداي ءولىارا كەزەڭدە ماسكەۋلىك پروپاگاندانىڭ گيپنوزىندا ۇيقىلى-وياۋ وتىرعان ەلگە جەلتوقسان وقيعاسى ۇستىنەن شەلەكپەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. جازالاۋ ناۋقاندارى اراسىندا اپىل-عۇپىل شوشىپ ويانىپ ۇلگەرگەندەر، وزدەرىنىڭ شىن مانىندە تۇلعا رەتىندە عانا ەمەس، ءبۇتىن ءبىر ۇلت بولىپ جار جيەگىندە تۇرعانىنا كوز جەتكىزدى. ياعني وسى قارقىنمەن ەلىنىڭ ەل، ەرىنىڭ ەر بولمايتىنىن ۇقتى دەسەك تە ارتىق ەمەس. توتاليتارلىق جۇيە تۋعىزعان تۇنەك­تىڭ ايكەزبەلەرى وسىلايشا جەلتوقسانشى­لار شاراپاتىمەن ەسىن ءبىر جيىپ العان ەدى. ولاردىڭ اراسىندا كوپپەن بىرگە قازاق زيالىلارى دا وياندى. ولاردىڭ دا جالعان يلليۋزيالاردان ارىلۋىنا وسى ۋاقيعا سەبەپ بولدى. ونى وزدەرى دە ءالى كۇنگە مويىندايدى. بۇل ءدۇمپۋدىڭ باستى جەتىستىگى سول - الماتىداعى جەلتوقسان ساياسي توڭكەرىس ەمەس، سانالىق توڭكەرىس جاسادى. ال بۇل توڭكەرىستەردىڭ ەڭ ۇلىسى بولسا كەرەك.

جۇرەگىمىز نەگە
سىزدايدى؟

1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى - قازاق ءۇشىن اۋىر دا قاسىرەتتى اي. ءوز كەزەگىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، تىزگىنىمىزدى ءوز قو­لىمىزعا العاننان كەيىنگى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءالى دە بولسا ءبىراز شىندىقتىڭ اشىلماۋى، جاستارىمىزدىڭ جازىقسىز توگىلگەن قانىنىڭ وتەلمەۋى جۇرەكتى سىزداتىپ، جانىمىزدى كۇيدىرەدى. بۇل - سان عاسىرلىق ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ سوڭعى بۇلقىنىسى. بۇل - «نەگىزى شايقالماس» دەپ ەسەپتەلگەن تاس-ءتۇيىن كەڭەستەر وداعىنىڭ تاڭىن ايىرىپ، كوز­دەن قان بولىپ اققان الەۋەتتى حالىقتىق تام­شى. قىزىلدار قۇرعان تاپتاعىش تا تارپى­عىش جۇيەنىڭ ەتىگى ىشىندە تاس قىزمەتىن اتقار­عان جالپىوداقتىق ماسشتابتاعى تۇڭعىش ناتيجەلى قارسىلىق. بۇل تۋرالى پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ: «جەلتوقسان وقيعاسى وزىنەن-ءوزى پايدا بولعان جوق. ول سوناۋ «الاشوردا» قوزعالىسىنان باستاپ، بىردە «ۇلكەن تۇركىستان»، بىردە «جاس تۇلپار»، بىردە «تالاپ»، بىردە «جاس قازاق»، بىردە «ەسەپ»، بىردە «قۇق» ىسپەتتى ۇيىمدار ارقىلى ءسۇزىلىپ كەلگەن ۇلتتىق استىرتىن، جارتىلاي استىرتىن نەمەسە مادەني-ۇگىت-ناسيحات ءتاسىلىن پايدالانىپ، اشىق جۇمىس ىستەگەن قوزعالىستىڭ زاڭدى جالعاسى» دەۋى - وتە ورىندى پىكىر.
ءار حالىقتىڭ تاريحىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ار-نامىسىن، قۇقىقتارى مەن مۇددەسىن قورعاپ قالۋعا، وزىندىك بەت-بەينەسىن، ەگەمەن ەل بولۋعا لايىق ەكەندىگىن كورسەتۋگە ۇمتىلاتىن سىن ساعاتتار بولادى. ەگەر ۇلت ۋاقىت تالابىنا ءۇن قاتا الماسا، وندا ونىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولماق. ال ەگەر حالىق باسىنا تۇسكەن مۇنداي سىناقتان سۇرىنبەي وتسە، باسقا حالىقتاردىڭ تاريحى كورسەتكەندەي، بۇل ءسات، بۇل وقيعا وسى حالىقتىڭ تاعدىرىندا بولاشاق ءمۇم­كىندىكتەرگە جول اشار تاريحي پرەتسەدەنت بولىپ قالادى. بۇل - اينا-قاتەسىز ءدال سول وقيعا.

http://anatili.kz/?p=5388