ابىلاي حاننىڭ پەتروپاۆلداعى اق ءۇيى توڭىرەگىندە داۋ-داماي از بولعان جوق. وسى تاريحي نىسان جايلى العاشقى جورامالدار ايتىلىپ، سونى ايعاقتايتىن دەرەكتەر ىزدەستىرىلە باستاعان كەزدە باز بىرەۋلەر بۇل جاقتا اتاقتى حاننىڭ ورداسى بولماق تۇگىل، اياعى دا اتتاپ باسپاعان دەپ قىزىلكەڭىردەكتىككە سالىندى. الايدا اقىرى العاشقىلاردىڭ بولجامى راستالدى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازامات - قىزىلجارلىق جۋرناليست، بۇگىندە "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ شولۋشىسى جاقسىباي سامراتتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن مويىنداۋ كەرەك.

اقيقات جەڭبەي قويمايدى

ابىلاي حاننىڭ پەتروپاۆلداعى اق ءۇيى توڭىرەگىندە داۋ-داماي از بولعان جوق. وسى تاريحي نىسان جايلى العاشقى جورامالدار ايتىلىپ، سونى ايعاقتايتىن دەرەكتەر ىزدەستىرىلە باستاعان كەزدە باز بىرەۋلەر بۇل جاقتا اتاقتى حاننىڭ ورداسى بولماق تۇگىل، اياعى دا اتتاپ باسپاعان دەپ قىزىلكەڭىردەكتىككە سالىندى. الايدا اقىرى العاشقىلاردىڭ بولجامى راستالدى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازامات - قىزىلجارلىق جۋرناليست، بۇگىندە "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ شولۋشىسى جاقسىباي سامراتتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن مويىنداۋ كەرەك.

اقيقات جەڭبەي قويمايدى

ۇنەمى قۇلاعى تۇرىك جۇرەتىن قالامگەر 2000 جىلداردىڭ باسىندا كونەكوز قاريالاردان وسىنداي بولجامدى ەستىپ-بىلگەن ەكەن. قالا تۇرعىنى كەنجەباي ابىشەۆ دەگەن اقساقالدى بالا كەزىندە اكەسى عيمارات ورنالاسقان جەرگە تالاي الىپ كەلىپ، بۇل تۇستا ابىلايدىڭ اق ءۇيى بولعاندىعىن اڭگىمەلەپتى. بۇل اقساقالدىڭ بەسىنشى اتاسى ماقى ابىلاي حاننىڭ بيلەرىنىڭ ءبىرى بولعان دەسەدى. سامرات بۇل تاقىرىپتى كەڭىنەن زەرتتەپ، مۇراعات قۇجاتتا­رىن قوپارىپ، ەسكى كىتاپتاردان ماڭىزدى مالىمەتتەر تابادى. ۆ.باسين دەگەن عالىمنىڭ ء"حVى-ءحVىىى عاسىرلارداعى رەسەي جانە قازاق حاندىقتارى" كىتابىنان "دليا ابلايا بىل پوستروەن دەرەۆياننىي دوم بليز رەكي يشيما ۆ گوراح ەنگيستاۋ" دەگەن سويلەمدى كەزدەستىرەدى. "ورىستار توبە اتاۋلىنىڭ ءبارىن "تاۋ" (گورا) دەپ اتاي بەرەتىنى بەلگىلى. مىسالى، وسى كۇنگى قالا تۇرعان ەسىلدىڭ ءدوڭىن "گورا" دەسە، وزەن جاعاسىنىڭ ويىن "پودگورا" دەيدى. ال اتىعاي رۋىنىڭ ەسىل جاعاسىنداعى قىستاۋى - "ەن قىستاۋ" اتالعان سياقتى. بۇل - مول، كەڭ قىستاۋ دەگەن ماعىنادا. ال سونى ورىس جىلناماسى "پودگورا" دەپ، ال ءدوڭدى "گورا ەنگيستاۋ" دەپ ايتقان دەۋگە تولىق نەگىز بار. سوندا دەرەكتەردەگى "بليز رەكي يشيما نا گورە ەنگيستاۋ" دەگەن جەر ابىلايدىڭ اق ءۇيى تۇرعان قازىرگى دوڭمەن ءدوپ كەلەدى", - دەپ جازدى جاقسىباي سامرات كەيىننەن («ۇلى حاننان قالعان ءىز» // "سولتۇستىك قازاقستان"گازەتى، 19.09.2003). سول كەزدەرى وبلىستىق تەلەراديوكومپانيادا ىستەپ جۇرگەن ماعان دا ارىپتەستىك قولقا تاستاپ، وسى تاقىرىپتى تەلەديدار ارقىلى كوتەرۋگە مۇرىندىق بولعانى ەسىمدە. كەيىن وبلىس اكىمىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى قۋات ەسىمحانوۆ­تىڭ قولداۋىمەن سانكت-پەتەربۋرگ مۇرا­عاتتارىن اقتارىپ، ماسكەۋگە سۇراۋ جولداپ، اقىرى بولجامدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ بەردى. سول كەزدە وعان قارسى پىكىر ايتۋشىلاردىڭ تارتىسى كۇشەيە ءتۇستى. بىراق "پىشاق قانعا، ءسوز شىنعا توقتايدى" دەمەكشى، اقيقات ءسوز جەڭىپ شىقتى.

اق تۇيەنىڭ قارنى
جارىلعان كۇن

ابىلايدىڭ اق ءۇيى مەم­لە­كەتتىك "مادەني مۇرا" باع­دارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، قالپى­نا كەلتىرىلدى. باس مەردىگەر - "قۇلاگەر" كورپوراتسياسى قۇ­رىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزدى، «دارا فيرماسى» جشس كور­كەمدىك وڭدەۋ جۇمىستارىن اتقاردى. نىساننىڭ جالپى قۇنى - 606 ميلليون تەڭگە. حان ورداسىنىڭ اۋلاسىنا "ات ۇستىندەگى ابىلاي حان" مۇسىندىك كومپوزيتسياسى ورناتىلدى. قولادان قۇيىلعان ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى - الماتىلىق ءمۇسىنشى قازىبەك ساتىبالدين.
تولىق قالپىنا كەلتىرىلىپ، جاڭاشا كەيىپكە ەنگەن حان ورداسى 2008 جىلى تامىزدىڭ 21-ىندە ەسىگىن ايقارا اشتى. سول كۇنى تاڭ ەلەڭ-الاڭنان جۇرتشىلىق حان ورداسىنا قاراي اعىلدى. جەرگىلىكتى تۇرعىن­دار اسىعا كۇتكەن بۇل وقيعاعا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسىپ: ء"بىز بۇگىندە ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن باتىرلارىمىز بەن تاريحتا اتى قالعان تۇلعالارعا ارناپ ەسكەرتكىشتەر سالىپ كەلەمىز. سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى، ارينە، ابىلاي حان رەزيدەنتسياسى ەكەنى داۋسىز", - دەدى.
ەلباسىنىڭ "بۇل ورىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوزايىمىنا اينالادى" دەگەن ءسوزى دە راستالدى. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، ادامدار، اسىرەسە، العاشقى كۇندەرى مۇندا تولاسسىز اعىلعان ەكەن. قازىر دە كەلۋشىلەر كوپ. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قىزىلجارعا جولى تۇسكەن مەيماندار ابىلايدىڭ اق ءۇيىن كورمەي كەتپەيتىن يگى ءداستۇر قالىپتاستى. كورشىلەس رەسەيدەن كەلىپ جاتاتىن قوناقتار دا ىزدەرىن سۋىتپايدى. قۋانتاتىنى سول، مۇندا ءارتۇرلى مەكەمەلەردەن ۇيىمداسقان تۇردە ەكسكۋرسياعا كەلۋشىلەر عانا ەمەس، قىزىقتاپ، ءوز ىنتا-ىقىلاستارىمەن تابالدىرىق اتتاعاندار دا از ەمەس ەكەن.

حان ءۇيىنىڭ ءتورت زالى

رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ابىلاي حانعا تارتۋ ەتكەن ءۇيى و باستا 1765 جىلى بورەنەدەن سالىنعان بىرقاباتتى عيمارات بولعان ەكەن. كەيىن ول ورتەنىپ كەتكەن سوڭ ورنىنا 1824 جىلى كىرپىشتەن ەكىقاباتتى اسكەري لازارەت سالىنعان. 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا تامان بۇل عيمارات قيراپ، قاراۋسىز قالادى. كەيىننەن ابىلاي حاننىڭ اق ءۇيىن قايتا جاڭعىرتار كەزدە سول جەرگە باسقا ءۇي سالۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر دە بولعان. بىراق كوشىرمەگە جول بەرمەۋ ماقساتىندا ەسكى عيماراتتىڭ ءوزى قالپىنا كەلتىرىلدى. قۇندىلىعى سوندا - مۇندا ءحىح عاسىرداعى كىرپىشتەر سول قالپى ساقتالعان.
ەكىقاباتتى عيماراتتىڭ ءبىرىنشى قا­باتىندا اكىمشىلىك بولمەلەر عانا ورنالاسقان. ال تىكەلەي مۇراجايدىڭ ءوزى - ەكىنشى قاباتتا. كىرىپ كەلگەن بەتتەگى فويەنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "حالىقتىڭ ۇيىتقىسى بولعان ابىلاي حاننىڭ ەرلىكتەرى قازاق رۋحىن قايتا تۇلەتۋدىڭ ءبىر التىن دىڭگەگىنە اينالدى" دەگەن ءسوزى جازىلعان. مۇراجايدىڭ شاعىن ماكەتى دە ورىن تەۋىپتى: حان ورداسى ماڭايىنا شارۋاشىلىق عيماراتتارى - مونشا، شوشالا، قۇدىق، كەڭسە ءۇيى، قوناق كۇتەتىن ءۇي دە سالىنعان. ابىلاي حاننىڭ ءمۇسىنى دە وسى كىرەبەرىستە.
مۇراجاي-كەشەن ءتورت زالدان تۇرادى: ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنان سۇلتان اتاعىنا جەتكەنگە دەيىنگى 1711-1770 جىلدارداعى ءومىر كەزەڭىنە ارنالعان زال، ابىلايدىڭ تىنىعۋ بولمەسى، تاق زالى جانە 1771-1871 جىلدار ارالىعىنداعى ءومىردى بەينەلەيتىن كەزەڭگە ارنالعان زال. ابىلايدىڭ ءۇيى و باس­تا بورەنەدەن قالانعانىن ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن تىنىعۋ بولمەسى مەن تاق زالى اعاشتان سالىنىپتى.
ابىلاي حاننىڭ 1711-1770 جىلدارداعى ءومىر كەزەڭىنە ارنالعان زال.
مۇنداعى ەڭ ءبىرىنشى ستەندتە باراق حاننان باستالعان قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ تارالۋ شەجىرەسى جازىلىپتى. بۇل شەجىرە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىنان الىنعان ەكەن. باراقتان جانىبەك، جانىبەكتەن جادىك، جادىكتەن شىعاي، شىعايدان ەر ەسىم حان، ەسىم حاننان جاڭگىر، جاڭگىردەن ءۋالي سۇلتان، ۋاليدەن ابىلاي سۇلتان نەمەسە قانىشەر ابىلاي (ابىلاي حاننىڭ اتاسى), ودان كوركەم ءۋالي، كوركەم ۋاليدەن حان ابىلاي تاراعان ەكەن. ابىلاي حاننىڭ ءۋالي سۇلتان، شىڭعىس، ءادىل، ەسىم دەگەن ءتورت ۇلى دا كورسەتىلىپتى. ابىلاي حاننىڭ 12 ايەلىنەن 70 بالاسى (40 قىزى، 30 ۇلى) بولعان دەسەدى. ولاردىڭ اراسىنان بۇل تورتەۋىنىڭ عانا تاڭدالىپ الىنىپ جازىلعانىن زەرتتەۋشىلەر ابىلاي حاننىڭ ءوزى ەرەكشە سەنىم ارتقان ۇلدارى وسىلار بولعان دەپ تۇسىندىرەدى. بىراق بۇل بالالارىنىڭ ەشقايسىسى دا اكەسىنىڭ ارمانىن ورىنداي الماپتى.
ەكىنشى ستەندتە تولە ءبيدىڭ سابالاققا (ابىلاي حاندى تولە بي وسىلاي اتاعان - ر.ش.) باتا بەرۋى بەينەلەنگەن. بۇل سۋرەتتى «دارا فيرماسىنىڭ» سۋرەتشىسى سەرگەي پوجارسكي 2007 جىلى سالعان ەكەن.
11 جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلىپ، جەتىم قالعان ابىلاي ەل كەزىپ، قاڭعىرىپ جۇرەدى. كەيدە اشىق دالاعا، كەيدە قاڭىراعان قاپاس قورالار مەن ەسكى زيراتتارعا تۇنەيدى. ءسويتىپ جۇرگەن سابالاق كۇندەردىڭ كۇنىندە كوكشەتاۋ وڭىرىندە داۋلەتكەلدى دەگەن بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ، جىلقىسىن باعۋعا جالدانادى. وسى كەزەڭى دە سۋرەتتە كورىنىس تاپقان. بىراق داۋلەتكەلدى بايدىڭ ايەلى ابىلايدىڭ ۇنەمى بويىن تازا ۇستايتىنى، قالعان-قۇتقان اسقا قول سالمايتىنى، جاڭا جەردى جاستانبايتىنى سياقتى قىلىقتارى­نا قاراپ، ونىڭ اقسۇيەك تۇقىمىنان ەكەنىن بايقاپ قالىپ، بالاسىنىڭ ورنىنا مۇراگەرلىككە تارت­قان. كەيىن داۋلەتكەلدى باي ابىلايعا ءوزىنىڭ شالقۇيرىق دەگەن اتىن تارتۋ ەتىپ، شايقاسقا شىعارىپ سالادى. ابىلاي حان بوگەنباي باتىردىڭ جاساعى قۇرامىندا شايقاسقا ءدال وسى شالقۇيرىقپەن ەنگەن دەسەدى.
ءحVىىى عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ رۋلىق قۇرامى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمى، جوڭعارلارعا قارسى جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ جانە قازاق جەرىنە جاسالعان شابۋىلدار كەستەسى، جوڭعار اسكەرىنىڭ، ولاردىڭ قولباسشىسى قالدان سەرەننىڭ سۋرەتى - ءبارى دە وسى زالدا ورىن تەپكەن. سۋرەتشى اعىمسالى دۇزەلحانوۆتىڭ "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" كەزەڭىنە ارنالعان گرافيكالىق جۇمىستارى - جەكە ءبىر ستەندتە.
مۇندا قويىلعان جادىگەرلەردىڭ اراسىندا كوز توقتاتارلىعى - 1869 جىلعى دۋلىعا. مۇنى «دارا فيرماسى» موڭعوليا جەرىنەن تاۋىپ اكەلگەن ەكەن. مۇراجايعا باس سۇققان جەرلەسىمىز، رەسپۋبليكالىق ۇلاننىڭ قولباسشىسى، گەنەرال-لەيتەنانت اباي تاسبولاتوۆ قانشا مۇراجايدى كورىپ جۇرسە دە، ءدال وسىنداي دۋلىعانى ەش جەردە كەزدەستىرمەگەنىن ايتىپتى، وسى جەردە ەسكى قىلىش، ساۋىت، نايزا دا تۇر. جوڭعار حاندىعىنا قاتىستى دىبىس بەرەتىن كەرنەي، قىتاي رامىزدەرىنىڭ ءبىرى - ايداھار، كىشى قۇرباندىق قازاندىعى قويىلىپتى.
ابىلاي حاننىڭ جوڭعاردىڭ اتاقتى باتىرى شارىشپەن جەكپە-جەككە شىعىپ، جەڭگەندەگى جۇلدىزدى ءساتى، سۇلتان سايلانۋى سۋرەتتەرمەن بەينەلەنىپتى.
اتاقتى "ەلىم-ايدىڭ" اۆتورى قوجا­بەرگەن جىراۋعا، قازاقتىڭ باتىرلارىنا، اڭشىلىق داستۇرىنە ارنالعان بۇرىشتار دا كوز تارتادى. قازاقتا ساياتشىلىق و باستا جاۋىنگەرلەردىڭ شايقاسقا دايىندىعىن تەكسەرۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان ەكەن. بۇل بۇرىشتا ورىن تەپكەن بەلبەۋ، كىسە، توماعا، تۇعىرىق، دابىل، سيراقتى مىلتىق سياقتى جادىگەرلەردىڭ ءبارى دە - تۇپنۇسقا. قىلىش، قالقان، ايبالتا، شوقپار، قورامساق، تورسىق، قالقان - كوشىرمەلەر.
زالدىڭ ورتاسىندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ماكەتى مەن سۋرەتى ورنالاسقان. ويتكەن سەبەبى، ابىلاي حان بۇرىنعى ياسسى، قازىرگى تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن جانە سۇيەگى وسى مازاردا جەرلەنگەن.
ابىلايدىڭ تىنىعۋ بولمەسى. بۇل زالدا ەكى بولمە بار. مۇندا ىدىس-اياق، كورپە-جاستىق، ۇستەل، تۇكتى-تۇكسىز توقىما كىلەمدەر، جەز قۇمان، كيىم-كەشەك، سان­دىقتار قويىلىپ، ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسى بەينەلەنگەن. سوناۋ ءحVىىى عاسىردان بەرى ساقتالىپ قالعان ادالباقان (كيىم ىلگىش) اعاشتان، ىلگەشەكتەرى كۇمىستەن جاسالعان ەكەن. ال مۇنداعى ەڭ كونە زات - سول عاسىرداعى كەبەجە - بىردە-ءبىر شەگەنىڭ كومەگىنسىز اعاشتان جاسالىپ، سىرتى سۇيەكپەن قاپتالىپتى. ارعى بولمەگە قو­يىلعان كەرەۋەت بىردەن نازار اۋدارتادى ەكەن: قازىرگى توسەكتەردەي تەگىس ەمەس، باس جانە اياق جاقتارى كوتەرىڭكى. سويتسەك، باعزى زامانداردا ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرگەن ەرلەر ۇيىقتاعاندا قان قىسىمىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن اياعى مەن باسىن ءبىر دەڭگەيدە ۇستايدى ەكەن. كەرەۋەت تە اعاشتان جاسالىپ، سۇيەكپەن قاپتالعان. توسەك ماڭىنا شىمىلدىق ورناتىلعان. مايشام ءتارىزدى جاسالعان شامدالدار اراب امىرلىكتەرى­نەن جەتكىزىلىپتى.
تاق زالى. كەلۋشىلەردى ەڭ عاجاپ اسەر­گە بولەيتىن بولمە - وسى تاق زالى. كىرىپ كەلگەندە، قارسى الدىڭنان تاقتا وتىرعان ابىلاي حاننىڭ بەينەسى قارسى الادى. بۇل ءمۇسىندى ۇستىنە - شاپان، اياعىنا ءماسى كيگىزىپ، ساۋساعىنا جۇزىگىنە دەيىن سالىپ، قولىنا اساتاياعىن ۇستاتىپ سەرگەي پوجارسكي جاساپتى. ارتىنداعى قابىرعادا كەستەلەنگەن تۇسكيىزدىڭ ءتورتىنشى بۇرى­شى جوق: شەكسىزدىكتى بىلدىرەتىن مۇنداي كىلەمدەر ورتا ءجۇزدىڭ بەلگىسى ەكەن. كىلەم­گە تۇلكى مەن قاسقىردىڭ تەرىسى ىلىنگەن.
ورتادا ابىلاي حاننىڭ ءمورى، ءتوس اشەكەيلەرى، جۇزىگى، قانجارى، سەمسەرى قويىلعان. مۇنىڭ ءبارى دە - كوشىرمەلەر. ابىلاي حاننىڭ جۇزىگىنىڭ تۇپنۇسقاسى اس­تاناداعى مۇراجايلاردىڭ بىرىندە ەكەن، ورتاسىندا اراب قارپىمەن "ابىلاي حان" دەپ جازىلىپتى. مىنا جۇزىكتى شەبەرلەر سوعان قاراپ جاساسا كەرەك.
وسى زالدا قارۋ-جاراق ستەندىنە قىلىش، قالقان، گۇرزى، بالتالاردىڭ كو­شىرمەلەرىمەن قاتار، جەرگىلىكتى "ليرا" فيرماسى جاساعان ايبالتا دا قويىلىپتى. ات ابزەلدەرى جەكە ءبىر بۇرىشتا ورىن تەپكەن. ءحVىىى عاسىردان بەرى ساقتالىپ قالعان ەر-توقىم، جۇگەن، اۋىزدىق، ۇزەڭگى كۇمىسپەن، اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنىپتى. ەرتەدە اتا-بابالارىمىز ەر-توقىمنىڭ ءوزىن جاۋلارىنىڭ كوزىن قۇرتۋ ماقساتىندا دا قولدانعان دەسەدى. نەگىزى، اعاشتان جاسالىپ، سىرتى تەرىمەن قاپتالاتىن ەردىڭ اراسىنا ۋ سالىنادى ەكەن. تەرى توزا باستاعاندا، استىنداعى ۋ ادامنىڭ ەتىنە تارايتىن كورىنەدى.
ۇلتتىق كيىم-كەشەك، ءدىني زاتتار، قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ قۇرال-جابدىقتارى - ءوز الدىنا جەكە-جەكە بۇرىش. نازار اۋدارارلىعى سول - جادىگەرلەردىڭ قايسىسى بولسىن (قورامساق، ساداق، ساۋىت، دۋلىعا), ءبارىنىڭ دە ولشەمى تىم ۇلكەن. مىسالى، ساداقتىڭ ءوزى 1 مەتر، ساۋىتتىڭ ۇزىندىعى زامانداستارىمىزدىڭ باقايىنىڭ باسىنا جەتەرلىكتەي، دۋلىعانىڭ شىنجىردان توقىلعان سالپىنشاقتارى يىق پەن ارقانى تۇگەل جابارلىقتاي. ساۋىتتىڭ سالماعى - 25, دۋلىعانىكى 15 كيلوگرامعا دەيىن بارادى ەكەن. سوعان قاراعاندا، سول زامانداعى قازاق باتىرلارى بويشاڭ دا دەنەلى بولعان-اۋ دەپ بولجام جاسادىق.
جەرلەسىمىز، اكادەميك امانجول قو­شانوۆ بيىل قاڭتار ايىندا كەلگەندە ابىلاي حاننىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن تۇكتى كىلەم سىيلاعان ەكەن، ول دا قابىرعادا ءىلۋلى.
ابىلاي حاننىڭ 1771-1781 جىلداردا­عى كەزەڭى. بۇل زال ابىلاي حاننىڭ مەملەكەت قايراتكەرىنە اينالعان كەزەڭىنە ارنالعان. 1771 جىلى ابىلمامبەت قايتىس بولعاننان كەيىن ابىلايدى اق كيىزگە حان كوتەرگەن سۋرەت تۇر. قازاقتىڭ اتاقتى ءۇش ءبيى - تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ دە سۋرەتتەرى ورنالاسقان. سۋرەتشى اعىمسا­لى دۇزەلحانوۆ سالعان ابىلاي حاننىڭ پورترەتىنىڭ تۇسىنا ارنايى شام ورناتىلىپتى. ويتكەنى بۇل سۋرەتتىڭ وزىنە عانا "تۇزدىعى" سوندا - وعان قاي جەردە تۇرىپ قاراساڭىز دا، حان سىزگە عانا قاراپ تۇرعان سياقتى بولا بەرەدى.
ءۇشىنشى ستەند قازاق-ورىس قاتىناسىنا ارنالعان رەسەيدىڭ سول كەزدەگى اقشاسىنىڭ تۇپنۇسقاسى، كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ يمپەراتور اننا يواننوۆناعا جازعان حاتىنىڭ كوشىرمەسى، ءتۇرلى سۋرەتتەر وسى بۇرىشقا قويىلىپتى. 1750 جىلدارى ابىلاي حان رەسەي ۇكىمەتىنە ساۋدا ورىن اشۋىن سۇراپ حات جازعان ەكەن. سول ساۋدا ورتالىعى 1752 جىلى پەتروپاۆلدا قازىرگى وسى مۇراجايدان الىس ەمەس ماڭايدا اشىلىپتى. بەلگىسىز سۋرەتشىنىڭ سول ساۋدا ورتالىعىن بەينەلەگەن سۋرەتى دە وسى جەردە.
ءتورتىنشى زالدىڭ كوركى - سەرگەي پوجارسكيدىڭ ابىلاي حاننىڭ جوڭعارلارمەن 1747 جىلعى شايقاسىن بەينەلەگەن دياراماسى. تۇتاس ءبىر قابىرعانى الىپ تۇرعان جۇمىستىڭ ۇزىندىعى - 3 مەتر. ابىلاي حان 30 مىڭ، جوڭعارلار 20 مىڭ قولمەن شىققان شايقاس نانىمدى بەينەلەنىپتى. قازاق دالاسىنداعى تاس بالبالدار، قازاق جانە جوڭعار جاۋىنگەرلەرىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىنە دەيىن سۋرەتشىنىڭ نازارىنان تىس قالماعان. قازاق حانىن شايقاسقا قاتىستىرماي، شەتكەرى بەينەلەۋىنىڭ ءوزى سۋرەتشىنىڭ ورەسىن تانىتسا كەرەك.
قازاق-قىتاي قاتىناسىنا ارنالعان بۇرىش تا بار. ابىلاي حاننىڭ تسين يمپەرياسىنىڭ ەلشىسىن جانە ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلشىنى قابىلداۋىنان سالىنعان سۋرەت فرانتسيادان تابىلىپتى. اۆتورى بەلگىسىز. قىتاي فارفورى، قوبديشالارى، ۆازالارى، اقشالارى، قارۋ-جاراعى سياقتى جادىگەرلەر قويىلعان. قىتاي قارۋىنىڭ بارىندە دە ايداھاردىڭ بەينەسى سالىنىپتى.
كەلەسى بۇرىش ابىلاي حاننىڭ ومىردەن وتۋىنە ارنالعان. حاننىڭ جەرلەنۋى ساتىنەن سۋرەت ءىلۋلى.
كەلەسى ستەندتە ابىلاي حان تۋرالى ادەبيەتتەر جيناقتالىپتى. بولاتبەك ناسەنوۆ، ورازاق سماعۇلۇلى، مۇحتار قوجاەۆ، ايناگۇل ورازاققىزى، قادىرجان ابۋەۆ سىندى اۆتورلاردىڭ كىتاپتارىن وسى جەردەن تابۋعا بولادى.
ابىلاي حاننىڭ الماتىداعى، كوكشە­تاۋداعى جانە پەتروپاۆلداعى ەسكەرت­كىشتەرىنەن كوللاج دا جاسالىپ قويىلعان.

روزا شاكەنوۆا،
جۋرناليست

http://anatili.kz/?p=5383