1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ باسىنان باستاپ ەل ىشىندە، اسىرەسە، الماتىدا دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ رەس­پۋبليكا باسشىلىعىنان تۇسىرىلەتىندىگى تۋرالى قاۋەسەت جەل كۇنگى ورتتەي قاۋلاپ كەتتى. ايدىڭ 16-سى كۇنى بولاتىن ورتالىق كوميتەت پلەنۋمىنىڭ كۇن ءتارتىبى ادەتتەگىدەن ەرەكشە قۇپيادا ۇستالدى. بۇل وتەتىن جيىننىڭ توتەنشەلىگىن ۇستەي ءتۇستى. مەن ول كەزدە ماڭعىستاۋ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندەگى يدەولوگيالىق قىزمەتتەن كەلىپ، الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقيتىن ەدىم.

1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ باسىنان باستاپ ەل ىشىندە، اسىرەسە، الماتىدا دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ رەس­پۋبليكا باسشىلىعىنان تۇسىرىلەتىندىگى تۋرالى قاۋەسەت جەل كۇنگى ورتتەي قاۋلاپ كەتتى. ايدىڭ 16-سى كۇنى بولاتىن ورتالىق كوميتەت پلەنۋمىنىڭ كۇن ءتارتىبى ادەتتەگىدەن ەرەكشە قۇپيادا ۇستالدى. بۇل وتەتىن جيىننىڭ توتەنشەلىگىن ۇستەي ءتۇستى. مەن ول كەزدە ماڭعىستاۋ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندەگى يدەولوگيالىق قىزمەتتەن كەلىپ، الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقيتىن ەدىم.

شىمكەنت وبلىسى، كيروۆ اۋپارتكومىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىنەن كەلىپ، بىرگە وقيتىن سىرلاس دوس، جولداس اسىلكەرىم قالدىبەكوۆ ەرتەڭ پلەنۋم بولادى دەگەن كۇنى مەنەن:
- ال، ميرزو، ايتشى، تسەكا-عا ءبىرىنشى حاتشى كىم بولادى: كاماليدەنوۆ پە، اۋ­حا­ديەۆ پە، الدە نازارباەۆ پا؟ - دەپ فاميليالار­دىڭ ءدال وسى رەتىمەن سۇرادى. - بۇدان باسقا كانديداتۋرالاردىڭ ءبارى سەيىلگەن ءتارىزدى.
- كىم بولسا دا ورىس بولادى، قازاق گور­باچەۆتىڭ نيەتىندە جوق، - دەدىم ءبىرتۇرلى كىلت ءتىل قاتىپ. ويتكەنى باس حاتشىنىڭ سوۆەت وداعى باسشىلىعىنا كەلگەننەن بەرگى ۇيىمداستىرۋ، كادر شارالارىنىڭ ءبارىنىڭ استارىندا ورىسشىلدىق، باتىسشىلدىق پيعىل، سول كەزدە ۇلتتىق سانا-سەزىمى قاۋلاپ ءوسىپ، تولىسىپ كەلە جاتقان سوۆەتتىك شىعىس، اسىرەسە، تۇركى حالىقتارىن ءتۇرلى جولدارمەن تۇقىرتا، باسا ءتۇسۋ ارەكەتتەرى انىق بايقالاتىن. بۇل سول ۋاقىتتاردا قازاقستاننان گورى تومەندەۋ كاتەگوريادا دەپ ەسەپتەلگەن ءازىربايجان مەن وزبەكستانداعى كەيدە اشىقتان-اشىق جاسالعان سان ءتۇرلى قيتۇرقى ءىس-ارەكەتتەردەن دە كورىنىس تاپتى. ال گورباچەۆتىڭ قازاقستان باسشىلىعىن بولاشاقتا ورىستاندىرماق پيعىلىن ونىڭ 1985 جىلعى مامىرداعى لەنينگراد وبكومى پلەنۋمىنداعى تەلەديداردان بەرىلگەن سوزىنەن، پارتيا كادرلارىنا بايلانىستى وي تاستاۋىنان اڭعارىپ قالىپ ەدىم. كۇن سەنبى ەدى. ايەلىم ايبالا ەدەن جۋىپ جۇرگەن. ءوزىم ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇر ەدىم. «مىناۋ قازاقستانعا ورىس قويماق»، - دەدىم. ايەلىم شوشىپ: «قوي، ءبىز ۇلكەن ەلمىز عوي»، - دەدى. ماسەلەنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلكەن، باي ەلدىگىمىزدە ەدى. وعان تامسانا، جۇتىنا قاراۋ اۋەلدەن بار ەدى. مايدان الاڭىن زەڭبىرەك پەن مينومەت وعى استىنا الىپ، سودان كەيىن ىلە جاياۋ اسكەر قاپتاتاتىن سوعىس تاكتيكاسى ءتارىزدى، كوپ ۇزاماي قازاقستاندى كەڭ كاليبرلى ءباسپاسوز قۇرالدارى ارقىلى دۇركىن-دۇركىن سوققىلاۋ باستالدى. ديلدياەۆ سەكىلدى جۋرناليستەر كۇللى قازاق قوعامىن ءاجۋا ەتكەن، تابالاعان سيپاتتا، سول ىسىنەن ءلاززات العانداي ماقالا­لار جاريالاۋمەن بولدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق ار-نامىسقا ءتيىپ، حالىقتى ىشتەي اشىندىرا ءتۇستى. مىنە، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنۋمى وسىنداي ناسيحاتشىلىق اسىرا سىلتەۋ سالدارىنان ەل ىشىندە نارازىلىق احۋالى كۇشەيگەن شاقتا وتپەك-ءتى.
- وي، باۋىرىم-اي، ورىس بولادى عوي، بىراق ونىڭ ارتى نە بولادى، ماسەلە سوندا عوي، - دەدىم اسىلكەرىمگە.
كولبيننىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىققا ساي­لانعانى تۋرالى حاباردى ەرتەسىنە ساسكەگە تاياۋ، ساباق ۇستىندە «وسى قازىر عانا بولدى، پلەنۋم 19 مينۋتقا سوزىلدى» دەپ ەستىدىك. ادامدار لەزدە وزگەرىپ شىعا كەلدى. مەكتەپتىڭ پ.سۆيرين دەگەن تايىزداۋ وقىتۋشىسى تۇرىقسىزداۋ يىعىن كوتەرىپ، مۇنىسىنا نەمكەتتى قاراپ، جاراتپاعانىمدى بايقاپ، بالاعىما جابىساتىن قاندەن كۇشىكشە شاق-شاق ەتكەنى ءالى ەسىمدە. اۋەلدەن شوۆينيستىگى بايقالاتىن مەكتەپ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى حرۋپين سەكىلدى سابازدار سول العاشقى ساتتەردىڭ وزىندە-اق ماڭايىنا ماردىمسي كوز سالىپ، ءتىپتى اجەپتاۋىر كىسى بوپ قالدى. پلەنۋمداعى حالىققا مۇلدە توسىن جاڭالىق، ودان كەيىن ىلە بايقالعان الگىندەي جاعىمسىز، جيىركەنىشتى كورىنىستەر، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سانا-سەزىمى، قادىر-قاسيەتى ارتا تۇسكەن قوعامنىڭ تەگەۋرىندى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. بۇل ادۋىن تولقىنداردىڭ بەتپە-بەت شارپىسۋىنا، مول زاريادتى، قاھارلى بۇلتتاردىڭ قاقتىعىسىنا ۇقساڭقىرايتىن ەدى. ەندى كۇن كۇركىرەپ، الاپات جاسىن وينايتىن شاق تۋعانى ءبىلىندى. ول حالىقتىڭ ەڭ سەزىمتال، كىرشىكسىز، كىناراتسىز قاباتتارىنان وت الىپ، قاۋلاي جونەلمەگى زاڭدى ەدى.
اسىلكەرىم جانە بىرگە وقيتىن مۇرات سىزدىقوۆ (جامبىل وبكومىنان كەلگەن، ءوزى جاقسى جازۋشى ەدى، مارقۇم بولدى) جانە سەمەيلىك يساتاي سەيتقوجينوۆ تورتەۋمىز تۇستە كوڭىلسىزدەۋ تاماقتانۋ ۇستىندە ستۋدەنت-جاستار اراسىندا جويقىن قوزعالىس باستالىپ كەتۋى ىقتيمال ەكەنىن اڭگىمەلەپ، ءتىپتى بۇل سوزىمنەن ءوزىم ساقتانىپ وتىردىم.
جەلتوقسان قارساڭىنداعى الاكوڭىل، سە­كەمدى كۇندەردە قۇداي وزىنە كۇنى بۇرىن سەزدىردى مە، قازاقستاننىڭ ىقتيمال تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ايتىپ جۇرەتىن شىمكەنتتىك اقىن، جۋرناليست، جانىمىز جاقىن ازامات تورەحان ءرام­بەرديەۆ بۇل كۇنى ارماندارىن سۋىق پيعىل تامىرىمەن شاۋىپ تۇسىرگەندەي قايعىردى. ادام قايتىس بولعاسىن ەرەكشە ساتتەرى كوبىرەك ەسكە تۇسەدى ەكەن. بۇگىندە: «ول كورەگەن جىگىت ەكەن-اۋ»، - دەپ مويىنداي تۇسەمىن. سەبەبى مەن: «و-وي، بىزگە تىنىشتىق بەرەر دەيمىسىڭ، تالاپ جەپ قويادى عوي»، - دەپ ۋايىمداۋشى ەم. «كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان. تاۋەلسىزدىك الساق، كۇنەلتىپ كەتەمىز»، - دەي بەرەتىن ول. ەندى 16-سى كۇنى: «قازاقستاننىڭ شارۋاسىن بىتىرەيىن دەگەنى عوي»، - دەپ ونىڭ كۇيزەلگەنىن كورۋدىڭ ءوزى قايعى ەدى. رۋحى، ۇرپاقتارى ريزا بولىپ جۇرەر مە ەكەن دەپ، ۇلت ىشىندە سونداي ابزال جاندار جۇزدەپ، مىڭداپ ءجۇردى عوي، وقىرمان ءبىلسىن دەپ وسى جولداردى تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعىنا جازىلعان بۇل ماقالاعا ادەيى كىرىستىرىپ وتىرمىن.
ەرتەسىنە، 17 جەلتوقساندا، تاڭ الدىندا ءبىزدى شۇعىل تۇردە پارتيا مەكتەبىنىڭ اكت زالىنا جيناپ، الماتى جاستارىنىڭ، اسىرەسە، ستۋدەنتتەردىڭ تۇندە تولقۋ قۇشاعىندا بول­عانىن، برەجنەۆ اتىنداعى جاڭا الاڭعا جينالىپ، كەشەگى پلەنۋم شەشىمىنە نارازىلىق بىلدىرۋگە دايىندالىپ جاتقانىن، ولاردى ءارتۇرلى ارانداتۋ ارەكەتتەرى بولۋى ىقتي­مالدىعىن رەكتور، ۇلاعاتتى ۇستاز و.با­تىربەكوۆ ايتىپ، جاستار اراسىندا ساقتان­دىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن مىندەتتەدى.
ءبىز - پارتيا مەكتەبى تىڭداۋشىلا­رىنىڭ قازاق جانە شىعىس ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان توبى، جاڭا الاڭعا كۇنشىعىس جاعىنان كەلگەندە، الاڭعا كىرەتىن بارلىق كوشەلەردە ىشكى ىستەردىڭ ۇلتى قازاق اعا وفيتسەرلەرىنەن (مايورلار، پودپولكوۆنيكتەر جانە پولكوۆنيكتەر) قۇرالعان، جاعدايدى اسقىندىرماي، جاستارمەن بەيبىت ءارى تۇسىنىكتى اڭگىمە جۇرگىزۋگە بەيىم ونداعان توبى، شەپتەرى تۇردى. ولاردىڭ ءبارى قارۋسىز-دى. ءبارى سالتاناتتى، پاراد كيىمىندە بولدى. دەگەنمەن سونىڭ وزىندە بۇل ماعان حالىقتى قاقتىعىسقا شاقىرۋ، سوعان دايىندىق ءتارىزدى كورىندى. الاڭنىڭ باتىس جاق شەتىنەن ەنىپ كەلە جاتقان ءجۇز ەلۋ-ەكى جۇزدەي قازاق جاستارى ميليتسيا توسقاۋىلىنا كىدىرىپ، قىزۋ اڭگىمە بولىپ جاتقانى الىستان بايقالدى. ال بىزدەر - جوعارىدا ايتقان ازاماتتار جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىنان وقىپ جاتقان اۋپارتكوم حاتشىلارى امانعالي شامشادينوۆ، القاجان ەدىلحانوۆ جانە باسقا تىڭداۋشىلار بار، جيىرما-وتىز، قىرىق-ەلۋدەن جينالعان بەس-التى توپ جاستاردىڭ اراسىندا جۇردىك. جاستار كوتەرگەن ماسەلەلەر، ارينە، وزىمىزگە بۇرىننان بەلگىلى، ءبىر بۇيىرىمىزدە جاتقان، كەيدە وڭاشا ءوزارا قىزۋ تالقىلاپ الاتىن پروبلەمالار-دى. ماسەلەن، ۇلت بولاشاعى، ۇلتتىق كادرلارعا الالىق، ەلدىڭ دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسى، ونىڭ يگىلىگى كوبىنە وزگەلەرگە بۇيىرىپ جاتقانى جانە باسقا...
ونىڭ ۇستىنە، مىنە، ەلمەن ساناسپاي، حالىق قادىرلەگەن، ۇلت سيمۆولىنا اينالعان باسشى قوناەۆتى مەنمەندىكپەن ورنىنان الىپ، رەسپۋبليكامىزعا بۇرىن بەلگىسىز بىرەۋدى وتىرعىزا سالدى. بۇل وپاسىز پيعىلدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى قادامى ەكەنىن حالىق بىردەن ءتۇسىندى. جاستاردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ سان سالاسىنان، ىشكى، سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىنەن ءبى­لىكتىلىگى بايقالىپ تۇردى. سوندا 16-17 جاس شاماسىنداعى ءبىر قىز بالانىڭ:
- بۇل قورلاۋ عوي، ار-وجداندى اياققا تاپتاۋ عوي، اعاي! - دەپ توگىلىپ-توگىلىپ جىلاعانى-اي! شىراعىمنىڭ بەينەسى ءالى كوز الدىمدا.
- ءبارى ورىندى، ءبارىمىز دە سولاي ويلايمىز. بىراق مەملەكەت، وكىمەت - ۇلكەن جۇيە، ۇلكەن ماشينا. وعان ارانداپ قالماۋ كەرەك، حالىقتىڭ نارازىلىعى ەسكەرىلەر، كەمشىلىك جوندەلەر، - دەپ سابىرعا شاقىرىپ، بىرتە-بىرتە جينالعاندار جاي­باراقات جاعدايعا كوشە باستاعان مەزەتتە مەن ورتاسىندا تۇرعان توپتىڭ الاڭ جاق شەتى دۋ ەتە قالدى. قاراسام، ەكى ميليتسيونەر ءبىر جىگىتتى دەدەكتەتىپ سۇيرەپ، تۇرا جۇگىرىپ جەتكەنىمشە، قايدان كەلىپ قالعانى بەلگىسىز، ءبىر ۋاز ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىنەن لاقتىرىپ كىرگىزىپ تە تاستادى. ميليتسيونەرلەردىڭ مۇرتتى بىرەۋىنىڭ بەت-ءپىشىنى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ادامدارىنداي تىم تۇرپايىلاۋ ەدى. ول مەنىڭ شاپشاڭداپ بارىپ:
- نە ىستەگەنىڭ، تەز جىبەر! جاعدايدى ۋشىقتىرىپ تۇرسىڭ! - دەگەنىمە:
- ءۇش-تورتەۋىن جاۋىپ تاستاساق، قالعانى قاشىپ كەتەدى، - دەپ تە ۇلگەردى. سول مەزەتتە قاسىمىزعا جەدەل جەتكەن پاپاحالى شىرايلى پولكوۆنيك الگىگە ءزارىن شاشا قاراپ، «بوسات!» دەپ بەلگى بەرىپ، يەگىمەن «ءوزىڭ دە جوعال!» دەپ ىزعارلانا ىمدادى. مايور جاستار توبىنىڭ ءبىر شەتىن الا، ولاردىڭ كوزقاراسىنا توتەپ بەرە الماي تايقاقتاپ، الاڭنان كەتتى. ال فۋرگوننان تۇسكەن قىسقالاۋ جۇقا ماتا كۇرتەلى، جاسى جيىرمالار شاماسىنداعى جۇدەۋلەۋ جىگىت شالبارىن قاعىپ جاتىپ بىزگە كۇلىمسىرەپ كوز سالا، قاسىنا جەتكەن جولداستارىنا قوسىلدى.
جاعداي بىرتە-بىرتە قىزىپ كەلە جاتقانى بايقالدى. بۇعان جەر-جەردە ميليتسيا قىز­مەت­كەرلەرىنىڭ الگىندەي ارەكەتتەرى دە (بالكىم، اسىعىس تاپسىرما دا بەرىلگەن بولار) سەبەپ بولعان شىعار. ونىڭ ۇستىنە تۇستە ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكى جاعىنان برونەترانسپورتەرلەر مەن بمپ (بوەۆايا ماشينا پەحوتى), عيمارات الدىنا قارۋلى سولداتتار شەبى قويىلۋى نارازىلىقتى ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى. سەبەبى بۇل ءوز حالقىنا قىر كورسەتۋ ەدى.
جاستاردىڭ: «نەگە ءبىزدىڭ الدىمىزدان ميليتسيا مەن سولداتتار شىعادى؟ ورتالىق كوميتەتتەن نەگە ەشكىم كەلمەيدى؟» - دەگەن سۇراقتارى دا ورىندى ەدى.
...كەنەت گۇرس-گۇرس زەڭبىرەك اتىلدى. سناريادسىز، اباي-وق ءۇشىن سەكىلدى. برونەترانس­پورتەرلەرگە، بمپ-لارعا جالت قارادىم. ەش­قايسىسىنىڭ ۇڭعىسىنان ءتۇتىن كورىنبەدى. ەندەشە، تسەكا-نىڭ تاساسىندا تانكتەر تۇرعان بولدى.
كۇن كەشكىرىپ كەلەدى. الاڭعا حالىق جان-جاقتان اعىلۋدا...
جەلتوقساننىڭ قاھارلى، ايازدى ءتۇنى ماڭايدى تۇنەرە قورشاي باستادى...

* * *

بىزبەن قاناتتاس بولىمدە وقيتىن شىمكەنتتىك تۇرىك جىگىتى قادىر ەكەۋمىز جىلى كيىنىپ، جاڭا الاڭعا قايتا كەلگەندە ول شايقاس الدىنداعى مايدان شەبى ءتارىزدى ەدى: الاڭنىڭ تەرىستىك جاق شەتى ۇزىنا بويىنا قاپتاعان حالىق، جاستار دا، ورتالىق كوميتەت جاعى قارۋلى، پلاستيكالىق قالقاندى بىرنەشە قاتار جۇزدەگەن اسكەريلەر ەدى. جاعداي مەيلىنشە شيەلەنىسىپ تۇردى. ءبىز ءدال قاستارىنا كەلە بەرگەندە ءبىر-ەكى ميليتسيا قىزمەتكەرى مەن ەكى-ءۇش اسكەري ءبىر جىگىتتى كەنەت وپىر-توپىر ۇستاپ الىپ، قولىن ارتىنا قايىرىپ جاتقاندا، ءىشى مەح قالىڭ دجينس كۇرتەلى ەڭگەزەردەي ورىس ميليتسيونەر سىرت كوزگە بايقاتپاعانداي بوپ الگى جىگىتتى ىشىنەن جۇدىرىقتاپ جىبەردى. قادىر ەكەۋمىز ەڭگەزەردەي الگىنى تارپا باس سالىپ جۇدىرىقتاپ، تۇيگىشتەپ جاتىرمىز. ول: «سەندەرگە نە بولعان؟ مەن ونى قۇتقارعىم كەلىپ ەدى»، - دەپ جالتارىپ، جىلىستاپ كەتتى. ال كومۋفلياجدى اسكەريلەردىڭ ءبىرى بىزگە ىزبارلانا ءتۇيىلىپ كەپ، ىعىستىرىپ جىبەردى. حالىقپەن كۇرەسكە ارنايى دايىندىقتان وتكەن ولار ازاماتتىق كيىمدەگىلەردىڭ بارىنە تارپا باس سالىپ، بۇتىن بۇت، قولىن قول قىلىپ تاستاۋعا ءازىر ەدى. ەندى بىرەۋگە بىرەۋ اراشا ءتۇسۋ مۇمكىن بولماي بارا جاتتى. جاعداي بىرتە-بىرتە باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋگە تاياپ كەلگەنى كورىنىپ تۇردى.
سول ءتۇنى تريبۋناعا شىعىپ سويلەگەن ءۇش ادامنىڭ ءسوزى ەرەكشە ەسىمدە قالدى. اسىرەسە، نازارباەۆتىڭ ءسوزىن ۇمىتقانىم جوق. مەن ونىڭ ءسوزىن قازىر جاعىمدى، جاقسى جاعىنا بۇرمالاپ وتىرعام جوق. ءوزىمدى دە، وقىرماندى دا الداي المايمىن. ول كوڭىلگە قونىمدى ءسوز ايتتى. سول سوزدەر ءۇنتاسپالاردا ءالى بار شىعار، كامىل ساقتالعان بولار. ول:
- باۋىرلار! سىزدەر ءوز وي-نيەتتەرىڭىزدى ءبىلدىرىپ جاتىرسىزدار. بىراق وزدەرىڭىز ءبى­لەسىزدەر، ءتيىستى ورگاندار ءتارتىپتى تالاپ ەتەدى. بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردان كەيىن ەرىك سولاردىڭ قولىنا كوشەدى. قازىر قاراڭىزدار، قانشاما اسكەر، تەحنيكا تۇر. ادامدار زارداپ شەگۋى مۇمكىن، - دەپ باسەڭدىككە ۇندەگەن پەيىلدە ءسوزىن اياقتاعاندا، كۇللى الاڭ بىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. نازارباەۆ از سوزبەن كوپ جايتتى اڭعارتىپ كەتتى. لەبىزىندە جاناشىرلىق بار ەدى. الگى شيەلەنىستى حال سايابىرسىپ، ەندى ەشكىم ەشكىمنىڭ قىتىعىنا تيمەسە، ورىنسىز ارەكەت جاسالماسا، ودان ارعى جانتۇرشىگەر­لىك ارپالىستار بولمايتىنداي احۋال ورناپ ەدى. مىنە، وسىلايشا جارتى ساعاتتاي سايابىرسىپ تۇرعان، جينالعانداردىڭ شەت جاعى بىرتىندەپ سيرەي باستاعان شاقتا، حالىقتى ەندى ءۇيدى-ۇيىنە تاراتىپ جىبەرە قويام دەدى مە، قايدام، ەكپىندەپ، وڭمەڭدەپ ءسوز العان ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، قازاق ازاماتى (اتى-ءجونى ەسىمدە جوق جانە قازبالاپ تاۋىپ الۋ قيىن بولماس):
- مەن باسشىلىقتان ءتارتىپ ورناتۋعا تاپسىرما الدىم. ەندى تارامايتىن بول­ساڭدار، ءبىز كۇش قولدانامىز! - دەپ حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن قايتا بۇرق ەتكىزدى. دۇرىسىن­دا، حالىقپەن جۇمىس ىستەيتىن كەز كەلگەن ادام - بريگادير، دۇكەنشى، اۆتوبۋستاعى بيلەت تەكسەرۋشىگە دەيىن سىپايى، ءوز سالاسى­نىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋشى ديپلومات بولۋى مىندەتتى. ال مىنا شىركىندە قاراپايىم ادەپ جوق ەكەن. ول حالىقتى ءوزى شيەلەنىس­كە شاقىردى. الاڭنىڭ تەرىستىك، تەرىستىك-شىعىس جانە تەرىستىك-باتىس شەتتەرىن دو­عاشا قاپتاعان 50 مىڭداي حالىق، اسىرەسە، ورتا تۇسىنان كوبىرەك لىقسي ىلگەرى لاپ ەتىپ، اسكەر شەبىنە جاقىنداپ كەلدى. قىستىڭ ايازدى ءتۇنى بۇل ادامدارعا اسا اۋىر ءتيدى. ىلە ءورت ءسوندىرۋ ماشينالارى دا قاۋلاعان جالىن قۇشاعىنا ەندى.
قالىڭ قالقان، دۋلىعالى، اۋىر رەزەڭكە شوقپار، ساپيور كۇرەكتەرىمەن قارۋلانعان، قولما-قول سوعىسقا ماشىقتانعان جازالاۋشىلار حالىق لەگىنە قارسى شابۋىلعا شىعىپ، قاتتى تويتارىس الىپ، ءوز ورىندارىنا قايتتى. ورشەلەنە لاقتىرىلعان تاستىڭ نىساناعا مىلتىق وعىنداي ءدال تيەتىنىنە سوندا قايران قالدىم.
بۇل كۇنى اسكەريلەردىڭ حالىققا قولىن ونشا باتىرماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - ولاردىڭ دەنى قازاق بالالارى ەدى. وزدەرى تاياق جەسە دە، جويقىن ارەكەتتەرگە بارماپ ەدى.
سول ءتۇنى الماتىعا نوۆوسيبيرسكىدەن، ريازان­نان، رەسەيدىڭ جانە باسقا قالا­لارىنان جۇك ۇشاقتارىمەن قانقۇيلى قولما-قول سوعىس ونەرىن ءىس جۇزىندە مەڭ­گە­رىپ، جاتتىققان باتالوندار كەلدى. ولار قازاق جاستارىن اياۋسىز جانىشتادى. ەندى وداقتىڭ جان-جاعىنان جيناقتالىپ، ورتالىق كوماندوۆانيە نۇسقاۋىمەن ارەكەت ەتكەن اسكەريلەر رەسپۋبليكادا تەك ءبىرىنشى حاتشىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسا وتىرىپ، دەمونسترانتتاردى قى­زىل قانعا بوكتىردى. ءوز حالقىنا، ءوز جاستارىنا دەگەن مۇنداي ايۋاندىقتى كورۋ، ونىڭ اۋىرتپالىعىن سەزىنۋ تىپتەن قيىن ەدى. بىراق ەشكىمدە دە وسىناۋ كۇشكە قارسى تۇراتىن دارمەن جوق ەدى. ول جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ كەلە جاتتى...
پارتيا مەكتەبىندە وقيتىن قازاق جانە شىعىس ۇلت وكىلدەرى بىزدەردىڭ بۇل جاعدايداعى پارىزىمىز تىم بولماعاندا جاستاردى جازالاۋشى اسكەرلەر شەبىنە، مىنا الاپات اران اۋزىنا جىبەرمەۋ، تەجەۋ ەدى. بىراق كەلەسى 18 جەلتوقسان كۇنى بىرەۋدى بىرەۋ تىڭداۋدان مۇلدە قالعان-دى. دەگەنمەن شىداي الارسىڭ با، ىلگەرى ەنتەلەپ كەلەمىز. بىزگە الدان ۇشىراسقان اقمولالىق كۋرس­تاس ماكەن مەرگەنباەۆا ۇرەيلى ۇنمەن:
- اندا جاس قىزداردى ۇرىپ-سوعىپ جاتىر! بارماڭدارشى! - دەدى. اقىل-ەستەرىمىزگە اسەر ەتەدى دەپ ساقتاندىرعان سەكىلدى. وزىنە سوققى ءتيىپتى. باياۋ كەيىن قايتتى. ءبىز ىلگەرى اسىقتىق. كوزدەرى انتەك جارقىراعان، سالدىراپ قالعان ەكى اياعىن باسا الماعان ءبىر جىگىتتى ەكى جىگىت ەكى قولتىعىنان مويىندارىنا اسىپ، قاسىمىزدان الىپ ءوتتى. اۋىر سوققىدان ەسەڭگىرەپ، بىتىراپ بارا جاتقان جاستار... الاپات قۇيىنداي قولما-قول شايقاس اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى ءبىزدىڭ ءۇش-ءتورت جىگىتتى رەزەڭكە شوقپارلارىمەن سوعىپ ءوتتى. مەن دە قۇر قالعام جوق.
بۇل رەزەڭكە شوقپارلار ادەتتە ميليتسيونەرلەر ۇستاپ جۇرەتىننەن تىپتەن باسقا ەدى. ۇزىندىعى جەتپىس-سەكسەن سانتيمەتر­دەي، ءسال جۋانداۋ، ىشىنە سولقىلداق اۋىر سەرپىندى مەتالل جۇگىرتكەن، قولعا جۇمساق سەزىلەتىن ول دەنەگە ءتيىپ، سالماعىمەن كەيىن سەرپىلگەندە، سوققى پارمەنى ەسەلەپ ارتىپ، ادامنىڭ قوزعالىس، سەزىم جۇيەلەرىن بايلاپ تاستايتىن قاسيەتكە يە-ءدى. جاي تەمىردەن ادام جاراقات الۋى، ءبىر جەرى قاناۋى، سىنۋى مۇمكىن. ال مىنانىڭ ءزىلى ادامنىڭ بۇكىل بويىنا دارىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستايتىن.
ءبىز كەيىن سەرپىلدىك. بۇل كەزدە مانا ءبىر ازىردە اباي داڭعىلى بويىمەن رەسپۋبليكا سارايىنا قاراي ۇران كوتەرىپ وتكەن 150-دەي جاس قىز-جىگىتتەر ەندى 500 ادامداي بوپ تولىعا كەيىن قايتىپ، فۋرمانوۆ كوشەسى­مەن كىلت جوعارى كوتەرىلدى. ابدىراپ تۇرعان ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن باسا-جانشا جاڭا الاڭعا، الگى قانقۇيلى وقيعالار ورتاسىنا ەكپىندەي اعىلدى.
سول ساتتە ەكى نارسەگە قايران قالدىم. ءاربىر زامانداسىم سەكىلدى مەن دە اسكەردە بورىشىمدى وتەدىم، اسكەري كافەدرانى ءبىتىردىم اعا وفيتسەرلەردىڭ بىرنەشە ايلىق جاتتىعۋ، وقۋلارىنان ءوتتىم. اسكەري ۋچيليششە ءومىرى دە ايتارلىقتاي تانىس. بىراق جازالاۋشى وتريادتارعا قارسى اتويلاعان جاڭاعى 500 جاستىڭ بىرتۇتاستىعىنداي كىناراتسىز تاس-تۇيىندىكتى مەن سولاردىڭ ەشقايسىسىنان كورگەم جوق. اباي داڭعىلىمەن كەتىپ بارا جاتىپ، بارلىعى بەينە ءبىر سينحروندى بايلانىسىپ تۇرعانداي، الدىڭعى لەكتەگى ورتا بويلى، اشىق، ارايلى، بىراق قاتىڭقى ءجۇزدى جاس قىزدىڭ «ھ-ا-ا!» دەگەن دابىسىمەن ءبىر مەزەتتە فۋرمانوۆ كوشەسىنە ءبىرتۇتاس دەنەدەي جالت بۇرىلىپ، ەكپىندەي جونەلگەنى ءسوز جەتكىسىز قۇبىلىس ەدى. ءبىر مەزەتتە بىرگە ويلاپ، بىرگە تىنىستاپ، ءبىر جۇرەكپەن ءومىر سۇرگەن جاندى ورگانيزم عانا وسىلاي بولا الماق-تى. بۇعان قاراپ، ۇلتىمىزدىڭ تۇسىنىگى، سەزىمى، جان دۇنيەسى ءورشي تۇسكەنىن، الدەقايدا جەتىلگەن جاڭا ۇرپاق قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋعا بولاتىن. ەكىنشى تاڭعالعانىم - بۇل قازاق قىزدارىنىڭ ءار جۇرەككە وت قۇيعان بەلسەندىلىگى، وجەتتىگى، كوپ رەتتە ولاردىڭ شەشىمدەرى ۇستەم، باتىمدى بولىپ تۇرعانى ەدى.
جەلتوقساننىڭ 19-ىنان باستاپ، كوتە­رىلىستەن كەيىن ءبىر اي بويى تۇسىنىكسىز سىرقاتتاندىم. دارىگەرلەر ەشتەڭە اشا المادى. بويىم - ءزىل باتپان. ەكى اياعىمدى الىپ جۇرە المايمىن. تابەت جوق. كورگەن سۇمدىقتار اسەرى بولار. ۇزاق جىلدار بو­يىمدى جەر تارتقانداي حال كەشتىم. سۇراپىل كۇندەردەگى جاس جىگىتتەردىڭ اشۋلى داۋىستارى، جاس قىزداردىڭ شىرىلداعان داۋىستارى قۇلاعىمنان كەتپەدى. 2006-2008 جىلدارى سول ءبىر كۇندەردەن بۇگىنگى تاۋەلسىز ومىرىمىزگە دەيىنگى ۇلى كەزەڭدى «و، دانىشپان دۇنيە!..» تريلوگياسىندا سۋرەتتەدىم. روماندى جاز­عاندا سول داڭقتى كۇندەر ىشىنە قايتا كىر­گەندەي، تولقۋ ۇستىندە بولدىم. تريلوگيا بىتكەندە سول جىلداردان بويدى مەڭدەگەن زىلدەن ايىقتىم. تريلوگياعا سىيماعان ءبىراز سۇمدىقتى «قاھارلى ماحاببات» درامالىق پوەماسىندا سۋرەتتەدىم.
مىنە، 1986 جىلعى الماتىداعى جەل­توقسان كوتەرىلىسى جونىندەگى ويلار وسىنداي.
تاۋەلسىزدىگىمىز ۇزاعىنان بولسىن!

ءمىر شايىر

http://anatili.kz