«بەيشاراسىڭ دا شالقارسىڭ،

كۇشتiسiڭ دە ءالسiزسiڭ».

ا.ن.نەكراسوۆ،

ەجەلگi رۋسكە ارناۋىنان.

رەسەي باسشىلىعى ءوز ەلiنiڭ قازiرگi الەۋەتiنە قاراماستان، يمپەريالىق پيعىلىنان ايرىلعان ەمەس. ول پيعىل سوڭعى ەكi پرەزيدەنتتiڭ كەزiندە اسiرە ءورشiپ تۇر. رەسەي پرەزيدەنتi دميتري مەدۆەدەۆ بيىلعى ءوز حالقىنا جولداۋىندا «بiز ەلiمiزدiڭ مۇددەسi ءۇشiن ءوزiمiزدi قورشاعان مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالارعا ارالاسۋعا تيiسپiز»، - دەگەن مالiمدەمە جاسادى.

كۇنى كەشە عانا كۆن-تاپقىرلار ويىنىنىڭ 49  جىلدىعىنا وراي ماسكەۋدە وتكەن تمد مەملەكەتتەرى كوماندالارىنىڭ مەرەكەلىك باس قوسۋىندا قورىتىندى ءسوز سويلەگەن رەسەي ءبىرىنشى كانالىنىڭ باسشىسى كونستانتين ەرنست: «دوستاستىق دەگەن تۇسىنىكتى (تمد نى ايتىپ وتىر), ال تاۋەلسىزدىكتى مەن تۇسىنبەيمىن. ءبىز كىمنەن تاۋەلسىزبىز؟ ءبىز ءبىر بىرىمىزگە تاۋەلدىمىز» دەپ ورىس حالقىن بارلىق حالىقتاردىڭ باسىن قوسۋشى رەتىندە ۇلگى تۇتتى. مەرەكەگە وراي وتكىزىلگەن قورىتىندى ويىننىڭ وزگە كوماندالاردان ءالسىز بولسا دا تمد-عا كىرمەيتىن لاتۆيا كومانداسىنا باس بايگەنى اتاپ تۇرىپ بەردى. مۇنداعى بارلىق ماقسات دوستاستىق ەلدەرىنە وزگە رەسپۋبليكالاردى تارتۋ. بۇل رەسەيدىڭ ەجەلگى ارمانى

«بەيشاراسىڭ دا شالقارسىڭ،

كۇشتiسiڭ دە ءالسiزسiڭ».

ا.ن.نەكراسوۆ،

ەجەلگi رۋسكە ارناۋىنان.

رەسەي باسشىلىعى ءوز ەلiنiڭ قازiرگi الەۋەتiنە قاراماستان، يمپەريالىق پيعىلىنان ايرىلعان ەمەس. ول پيعىل سوڭعى ەكi پرەزيدەنتتiڭ كەزiندە اسiرە ءورشiپ تۇر. رەسەي پرەزيدەنتi دميتري مەدۆەدەۆ بيىلعى ءوز حالقىنا جولداۋىندا «بiز ەلiمiزدiڭ مۇددەسi ءۇشiن ءوزiمiزدi قورشاعان مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالارعا ارالاسۋعا تيiسپiز»، - دەگەن مالiمدەمە جاسادى.

كۇنى كەشە عانا كۆن-تاپقىرلار ويىنىنىڭ 49  جىلدىعىنا وراي ماسكەۋدە وتكەن تمد مەملەكەتتەرى كوماندالارىنىڭ مەرەكەلىك باس قوسۋىندا قورىتىندى ءسوز سويلەگەن رەسەي ءبىرىنشى كانالىنىڭ باسشىسى كونستانتين ەرنست: «دوستاستىق دەگەن تۇسىنىكتى (تمد نى ايتىپ وتىر), ال تاۋەلسىزدىكتى مەن تۇسىنبەيمىن. ءبىز كىمنەن تاۋەلسىزبىز؟ ءبىز ءبىر بىرىمىزگە تاۋەلدىمىز» دەپ ورىس حالقىن بارلىق حالىقتاردىڭ باسىن قوسۋشى رەتىندە ۇلگى تۇتتى. مەرەكەگە وراي وتكىزىلگەن قورىتىندى ويىننىڭ وزگە كوماندالاردان ءالسىز بولسا دا تمد-عا كىرمەيتىن لاتۆيا كومانداسىنا باس بايگەنى اتاپ تۇرىپ بەردى. مۇنداعى بارلىق ماقسات دوستاستىق ەلدەرىنە وزگە رەسپۋبليكالاردى تارتۋ. بۇل رەسەيدىڭ ەجەلگى ارمانى

رەسەي سوڭعى كەزدەرi ءوزiنiڭ سىرتقى ساياساتىنداعى مۇددەلەرiن اسكەري كۇشتi ارالاستىرا وتىرىپ قورعاۋعا كۇش سالىپ وتىر. ساياسي ساراپشىلار رەسەيدiڭ بۇل ساياساتىن كاۆكازداعى كۇردەلi جاعدايعا بايلانىستى دەپ سانايدى. سوندىقتان سولتۇستiك كورشiمiز سىرتقى ساياساتتاعى ءوز مۇددەسiن قورعاۋ ءۇشiن اسكەردi سىرتقا شىعارۋ تۋرالى زاڭ قابىلداپ وتىر دەگەن ۇيعارىم شىعارىپ وتىر. ايتسە دە رەسەي ەلi قانداي جاعدايدا كورشi مەملەكەتتەردiڭ iسiنە ارالاساتىنى تۋرالى قۇپياسىن اشىپ ايتپادى.

رەسەي سوڭعى جىلدارى تاياۋ كورشiلەرiن وزگە مەملەكەتتەردiڭ اگرەسسياسىنان قورعاعاننان گورi, ءوزi باستى قاۋiپ-قاتەر وشاعىنا اينالۋدا. بالتىق جاعالاۋى رەسپۋبليكالارى، گرۋزيا، ۋكراينا، مولدوۆا، پولشا، بولگاريا ەلدەرi رەسەيدەن اۋلاق بولعاندى ۇناتادى. بۇرىنعى سوتسياليستiك لاگەردەگi مەملەكەتتەردiڭ ءبارi دە رەسەي ساياساتىنان دەربەس بولۋدى قالايدى.

ەجەلگi رەسەيدiڭ باسقارۋىندا بولىپ، رەۆوليۋتسيادان كەيiن ءبولiنiپ كەتكەن، ودان سوڭ بولشەۆيكتەر تاراپىنان قايتا جيناستىرىلىپ الىنعان ۇلتتاردىڭ دا ورىستارمەن اراقاتىناسى تiپتi ناشارلاي تۇسكەن. اقىن نەكراسوۆ ايتقانداي، وسىنداي باقىتسىز، بەيباق ەلمەن قازاقستاننىڭ باۋىرىن جازباي جۇرگەنi ەجەلگi دوستىقتى قيماستىعىنان ەمەس پە؟.. ارعى تاريحقا كوز جiبەرسەك، كەزiندە ورىس اسكەرلەرi مەن جۇمىسشى شارۋالارى تاراپىنان تۇركiستان حالقىنا iستەلگەن جاۋىزدىقتاردى اشكەرەلەيتiن دالەلدەر مەن دايەكتەر جەتiپ ارتىلادى.

اقيقاتقا قارسى جۇرگiزiلەتiن استىرتىن ارەكەت رەسەيدiڭ قوعامدىق ءومiرiنiڭ وزەگiنە اينالعان. ولار قازiرگi الەۋەتiنە قاراماستان، يمپەريالىق پيعىلىنان ايرىلعان ەمەس. حالىقارالىق قاۋىمداستىق رەسەي باسشىلىعىنىڭ قازiرگi امبيتسياسىنا قاراپ، ونى وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى قۋاتتى دەرجاۆا دەپ قابىلدامايدى.

ساياسي باسشىلىق پەن وڭiرلەردەگi بۇگiنگi ناقتى كورiنiستiڭ اراسى ەكi بولەك. سوندىقتان مۇنىڭ ءوزi حالىقتىڭ اقىل-ويىن باسقا ارناعا بۇرىپ اكەتۋ پيعىلىنان دا شىعىپ وتىرۋى مۇمكiن.

ورىس ادامىنىڭ اقىل-وي پاراساتىنا ۇلى ورىستىق ار-نامىستى ۇيالاتۋ ءۇشiن قازiر رەسەي پرەزيدەنتi جانىنداعى اكادەميادا ورىستانۋ فاكۋلتەتi اشىلىپ وتىر. ەليتالىق باسشىلىق قۇرامدى دايىندايتىن بۇل وقۋ ورنىندا رەسەيدi قورشاعان  ەلدەردiڭ تاريحى، ساياسي باعىتى مەن تابيعي بايلىعى تۋرالى جان-جاقتى وقىتىلاتىن كورiنەدi.

رەسەيدەگi قازiرگi ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتiك جاعدايدىڭ اسا اۋىر جاعدايدا ەكەنiن مىنادان بiلۋگە بولادى. وتكەندە «كازاچي كۋرەر» گازەتiنiڭ №7 سانىندا سلاۆيان ۇيىمدارى ۇيلەستiرۋ كەڭەسiنiڭ توراعاسى يۋ.زاحاروۆتىڭ سۇحباتى جاريالانىپ، وندا رەسەيدەگi بۇگiنگi جاعداي جان-جاقتى ءسوز بولادى. زاحاروۆتىڭ بايىپتاماسى بويىنشا، بۇگiنگi تاڭدا 700 مىڭ بالا جەتiمدiكتiڭ قامىتىن كيiپ، جىلىنا 1,5 ميلليون ادام ءتۇرلi اۋىرتپالىقتىڭ اسەرiنەن قازا تابادى ەكەن. ال رەسەيدiڭ iشكi تۇرمەلەرiندە 1 ميلليون ادام قاماۋدا وتىرعان كورiنەدi. رەسەيدەگi قازiرگi جاعدايدىڭ اۋىرتپالىعى سونشالىق، داعدارىس كەزەڭi اياقتالعانعا دەيiن الەم كارتاسىندا رەسەي مەملەكەتiنiڭ بولۋ-بولماۋى ەكiتالاي دەپ وي تۇيەدi. رەسەي بيۋروكراتياسىن «ەكiجۇزدi, الاياق» دەپ ايىپتاي وتىرىپ، وسىنداي ەلمەن قازاقستاننىڭ وداقتاس بولۋىن كوكسەيدi. رەسەيدi سۋ اياعى قۇردىمعا كەتۋدەن قازاقستان عانا قۇتقارا الادى دەپ وزەۋرەيدi. ءوز حالقىن وسىنشالىق تۇرالاتقان مەملەكەتپەن قانداي وداق قۇرۋعا بولادى؟

قازاقستاندا ءومiر ءسۇرiپ، رەسەيدiڭ مۇددەسiن مانسۇق ەتە تۇرا، بiزگە تاياۋدا ءوزi بولىپ قايتقان بەلورۋس مەملەكەتiن ۇلگi ەتiپ ۇسىنادى. سويتە تۇرا ءوزiنiڭ تاريحي وتانى رەسەيمەن ەمەس، قازاقستاننىڭ ول ەلمەن دە جەدەل ارادا وداق قۇرۋ قاجەتتiگiنە جول سiلتەيدi. وسى جىلدار iشiندە قول جەتكەن تابىستارىمىزدى رەسەي مەن بەلورۋس ەلiنە سىرالعى تارتۋ رەتiندە ۇسىنۋىمىزدى قالايدى. ءسويتiپ، بەلورۋس ارقىلى بۇل سىيلى تاباقتان رەسەيدiڭ دە مۇرتى مايلانعانىن قالايدى.

ءدال قازiر بەلورۋستiڭ دە رەسەيمەن تاباقتاس بولۋعا تابەتi جوق. جاقىندا رەسەي - بەلورۋس باسشىلارى باس قوسقان القالى جيىندا كوكەزۋ جيرينوۆسكي «بiزدiڭ حالىقتا باۋىرلاستىق جوق» دەپ سالدى. پرەزيدەنتتەرi بولسا، سونى تىڭداپ وتىر. «قويىڭىز، بەلورۋستار بiزگە باۋىردان دا ارتىق» دەي سالسا بولار ەدi عوي، جوق، وندايدى ايتپايدى. مەن قاراپ وتىردىم دا، iشiمنەن «مەدۆەدەۆتi كورمەگەلi ەكi-ءۇش كۇن ءوتiپ ەدi, وسىنشاما وزگەرiپ كەتكەن بە» دەپ قويامىن» دەدi بەلورۋس پرەزيدەنتi الەكساندر لۋكاشەنكو.

رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بارعان سايىن كۇردەلەنiپ بارادى. قازiرگi ەكi ەل اراسىنداعى تارتىسقا ۇكiمەت ادامدارىن بەرi قويعاندا، قاراپايىم ساياساتكەرلەر دە ارالاسا باستادى.

تاياۋدا ۋكراينالىق ساياساتكەر ياروسلاۆ كەندزور «كرەمل تاراپىنان ۋكرايندەر مەن گۇرجiلەرگە قارسى شوۆينيستiك كوزقاراس جالعاسا بەرەدi. بۇل، بiلە بiلسەڭiز، گەن ارقىلى بەرiلەدi. كەرەك دەسەڭiز، ورىستىڭ قاڭعىباستارىنىڭ (بومج) ءوزi ۋكرايندار مەن گۇرجiلەردi وتە تومەن سانايدى جانە ودان بiردەڭە دامەتiپ تۇرادى» دەپ سالدى.

رەسەي مەن بەلورۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ وداق قۇرۋىنىڭ ءوزi تۇسiنiكسiز بiردەڭە بولۋىنا قاراماي، وسى وداقتىڭ حاتشىسى پاۆەل بوروديننiڭ ابايسىزدا ايتقان ءسوزi كوپتەگەن ەلدەردiڭ شىمبايىنا باتقانى راس. «وسى بiز وڭتۇستiك وسەتيا مەن ابحازيانى جاقىن تارتۋ تۋرالى ايتىپ ءجۇرمiز. الايدا ەكونوميكالىق تۇرعىدان كەلگەندە بiز گرۋزيانىڭ ءوزiن وداقتاس ەلدەردiڭ قاتارىنا قابىلداۋعا دايىنبىز. ول تۇرماق، بۇكiل ەۋروپانى قابىلداپ جiبەرەمiز. قايدا قاشادى دەيسiڭ...» دەۋi ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدiنiڭ كەرiن كەلتiردi. ەندi قايتسiن، بiردەڭە ايتۋ كەرەك بولدى. بiردەڭە ايتۋ دەمەكشi, جاقىندا رەسەي پرەمەر-مينيسترi ۆ.پۋتين پولشاداعى ەكiجاقتى كەزدەسۋ بارىسىندا ون بەس پولياك جاۋىنگەرiن كەڭەس اسكەرلەرiنiڭ اتىپ جiبەرگەنi تۋرالى ءسوز بولعاندا «كەڭەس وكiمەتi پولشاعا ازاتتىق اكەلدi» دەدi. وعان جاۋاپ رەتiندە پولشا پرەمەرi «ورىستار وزiندە جوق ازاتتىقتى بiزگە قالاي اكەلدi?» - دەپ مىسقىلداپ جاۋاپ بەردi. مiنە، ساياسي ديالوگتىڭ اۋسەلەسi.

پوستكەڭەستiك ەلدەردiڭ ەگەمەندiك، تاۋەلسiزدiك العاندارىنا الدى 20 جىل، كەمi 18 جىل تولدى. تۋراسىن ايتساڭ، تاريح وسىعان دەيiن مۇنداي ورەسiزدiكتi, سوراقىلىقتى باستان كەشiپ كورمەپتi. ءدال قازiر رەسەي ورىس اتى اتالعان كەز-كەلگەن شاراعا ورە تۇرەگەلەتiندi شىعاردى.

بيىل تاجiكستان تاجiك تiلiنiڭ مەملەكەتتiك مارتەبە العانىنىڭ 20 جىلدىعىن بۇكiل حالىق بولىپ اتاپ ءوتتi. وسىعان وراي وتكiزiلگەن القالى جيىندا تاجiكستان پرەزيدەنتi ەمومالي راحمون ورىس تiلiنiڭ ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تiلi مارتەبەسiنەن ايرىلاتىنى جونiندە ءسوز سويلەدi. تاۋەلسiز ەلدiڭ iشكi ساياساتىنا جاتاتىن بۇل ماسەلەگە رەسەي باسشىلىعى قارسى شىعىپ، ساياسي مالiمدەمە جاسادى. تiپتi, تاجiكستان باسشىلىعى وسىنداي قادامدارعا باراتىن بولسا، وزدەرiنiڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالار قولداناتىنىن جاريالادى. وسىدان سوڭ، ءوزi دە اۋپiرiمدەپ، قالتىراپ كۇن كورiپ وتىرعان تاجiكستان باستاپقى رايىنان قايتىپ قالدى.

تاۋەلسiزدiك، مەملەكەتتiك تiل، مادەنيەت تۋرالى رەسەي سىرتقى iستەر مينيسترiنiڭ ورىنباسارى الەكساندر ياكوۆەنكو: «ورىس تiلiنە رەسمي مارتەبە بەرۋ - جاقىن شەت ەلدەگi بiزدiڭ وتانداستارىمىز بەن تۇرعىندار ءۇشiن ماڭىزدى iس»، - دەپ سالدى. وسى ماسەلە بويىنشا مينيسترلiك بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارىنا ۇسىنىس-حات جاساۋدى قولعا الىپ وتىرعان كورiنەدi. ءار ءسوزi باقىلاۋعا الىناتىن مەملەكەتتەگi لاۋازىمدى تۇلعانىڭ اۋزىنان شىققان مۇنداي ۇسىنىس تەكتەن تەك ايتىلماسا كەرەك. وسىعان ساي رەسەي قوعامىندا «بۇرىنعى كسرو كەڭiستiگiندە ورىس تiلiنە ەكiنشi مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسi بەرiلسiن» دەگەن ۇرانداتۋ ساياساتى بەلەڭ الۋدا.

ەسەسiنە، ۋكراينانىڭ ادiلەت مينيسترلiگi ورىس تiلدi تۇرعىنداردىڭ قۇقىن قورعايمىز دەگەن جەلەۋمەن ورىس تiلiن مەملەكەتتiك تiل دەڭگەيiنە كوتەرۋدi كوكسەپ جۇرگەن وپپوزيتسيالىق «رودينا» پارتياسىنىڭ جۇمىس iستەۋiنە تىيىم سالدى. بيلiكتiڭ بۇل شەشiمi ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قابىلداندى.

كەزiندە «ۇلى ورىس حالقى» دەگەن تۇسiنiك ابدەن ساناعا سiڭiرiلۋ جولىندا يدەولوگيالىق جۇمىس جۇرگiزiلدi. كسرو-نىڭ iشiندە جەرگiلiكتi ۇلتتارعا ورىستاردى سىيلاپ، ولاردى ءادiل، وتە مەيiرiمدi ۇلت رەتiندە كورسەتۋ ناسيحاتتالدى. بiراق، اناۋ ايتقانداي، ولاردىڭ بويىنان «ۇلىلىق» بايقالا بەرمەدi. ءاربiر ادام ءوزiنiڭ تاربيەلiلiگi مەن iشكi مادەنيەتi تۇرعىسىنان وزگە ۇلتتاردى دا سىيلاۋى تيiستiگi جونiندە العاشقى پiكiر بiلدiرگەن رەسەيدiڭ ۋاقىتشا وكiمەتiنiڭ توراعاسى كەرەنسكي ەدi.

كەرەنسكي - رەسەيدiڭ قول استىنداعى ورىس ەمەس ۇلتتار ماسەلەسiندە، ەميگراتسيادا جۇرگەن اتاقتى ورىس ساياسي قايراتكەرلەرi اراسىندا وزiندiك ورنى بار ادام. ونىڭ 1916 جىلى رەسەي مەملەكەتتiك دۋماسىندا مۇسىلمان فراكتسياسىن جاقتاپ، پاتشا وكiمەتi ساياساتىنا قاراپ تۇركiستاندا دۇربەلەڭ تۋدىرۋعا يتەرمەلەگەن سوزدەرi كەرەنسكيدiڭ اتىن تۇركiستاندا عانا ەمەس، رەسەيدiڭ كۇللi تۇرiكتەرi قونىستانعان ايماقتارىنا دا بەلگiلi ەتكەن. 1916 جىلى 22-تامىز كۇنi كەرەنسكي اندiجانداعى جاميعات مەشiتiنiڭ اۋلاسىندا تۇركiستاندىقتار مەن ورىستاردىڭ «دوستىق ادامگەرشiلiك قاتىناستارىنا» ارناپ دۇعا باعىشتاتقان. ول ءوز سوزiنە تۇركiستاندىقتار ورىستارمەن تەڭ بولىپ، بiردەي قۇقىقتاردى پايدالانۋ كەرەك ەكەندiگiن ايتقان ەدi.  تاشكەنتتەگi بiر قوناقاسىندا سويلەگەن سوزiندە دە تۇركiستانداعى جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جولىنداعى وزدەرiنiڭ دەموكراتيالىق مiندەتتەرiن وتەي الماي كەلە جاتقانى ءۇشiن ورىس دەموكراتتارىن جازعىرعان دا بولاتىن.

1916 جىلعى قازاقتاردان اسكەرگە ادام شاقىرۋ ساياساتىنا وراي، تورعاي ءۋالاياتىنان كەلگەن وكiلدەردiڭ ادام ورنىنا ون مىڭ ات بەرگiسi كەلەتiندiكتەرiن بiلدiرگەندە كەرەنسكي ولارعا قاراتىپ «مەن سiزدەرگە مىناداي كەڭەس بەرگiم كەلەدi. ورىس وكiمەتiنە سەنۋگە بولمايدى. ول سiزدەردiڭ اتتارىڭىزدى دا الادى، ودان سوڭ جiگiتتەرiڭiزدi دە جۇمىسقا جەگەدi» دەگەن. سوندا كەرەنسكيدiڭ بۇل ءسوزi قازاق دالاسىندا ەسكi ورىس ۇستەمدiگiن جاقتاۋشىلاردىڭ رۋحىن ءتۇسiرiپ، حالىق بۇقاراسى اراسىندا دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا رەسەيدiڭ جەڭiلiسكە دۋشار بولۋىن تiلەيتiندەردiڭ قاتارىن كوبەيتۋگە سەپتiگi تيiپتi.

بۇرىنعى رەسەيدiڭ باسقارۋىندا بولىپ، توڭكەرiستەن كەيiن ءبولiنiپ كەتكەن، ودان سوڭ بولشەۆيكتەر تاراپىنان قايتا جيناستىرىلىپ الىنعان ۇلتتاردىڭ ورىستارمەن اراقاتىناسى تiپتi ناشار بولعان. ۋكراينا، كاۆكاز، تۇركiستان، ەدiل بويى حالىقتارى جانە قىرىم ءارتۇرلi كەزەڭدەردiڭ باستان كەشiرiپ، اقىرى بولشەۆيكتiك رەسەيدiڭ بۇعاۋىنا ەرiكسiز مويىنسۇنعان. وسىلاردىڭ اراسىندا ەكەۋi بiراز ۋاقىت تاۋەلسiز ءومiر كەشتi. تۇركiستان باسقالارمەن بiرگە اۆتونوميا ءداۋiرiن باستان كەشiرە باستاعاندا، ورىس بولشەۆيكتەرi تاراپىنان بايلاپ ماتالعان. الايدا تۇركiستاندى ورىستار ەكiنشi رەت جاۋلاپ العاندا، جاۋگەرشiلiك اسا قاتىگەزدiكپەن جۇرگiزiلگەن. ورىس اسكەرلەرi مەن جۇمىسشى-شارۋالارى تاراپىنان تۇركiستان حالقىنا جاسالعان جاۋىزدىقتاردى اشكەرەلەيتiن دالەلدەر مەن دايەكتەر جەتiپ ارتىلادى. ورىس بولشەۆيكتەرiنiڭ تۇركiستاندى اشتىق قۇرساۋىنا الۋ ساياساتى سالدارىنان 1 ميلليون 114 مىڭ تۇركiستاندىق قىرىلعان. 1917 جىلى ءۇشiنشi كەڭەستەر كونفەرەنتسياسىندا تۇركiستاندىقتاردى باسقارۋ iستەرiنە جولاتپاۋ تۋرالى قاۋلى شىعارىلدى. ورىس اسكەرلەرi كiناسiز تۇركiستاننىڭ بەيبiت جاتقان قىستاقتارىن قىلىشپەن كەسكiلەگەن. ورىس مۇجىقتارى مالشى قازاقتاردىڭ مالدارىن تارتىپ الۋعا «زاڭدىق» نەگiز جاساۋ ماقساتىمەن، ولاردىڭ كوشتەرi وتەتiن جەرلەرi مەن جولدارىنىڭ ۇستiنە ومارتالار قويىپ تاستاعان. مۇنىڭ ءوزi تۇركiستاندا ۇلتتى قۇتقارۋ قوزعالىسىنىڭ بوي كوتەرۋiنە الىپ كەلگەن.

ەگەر تاريحقا كوز جiبەرسەك، اعىلشىنداردىڭ ۇندiستانعا ۇزاق ۋاقىت بيلiك جاساعان كەزiندە ءدال وسىنداي وزبىرلىق جاساماعانىن بايقايمىز. اعىلشىن وكiمەتi ۇندiستانعا بيلiك جۇرگiزگەندە ونىڭ ەگiستiك القاپتارىن سۋلاندىرعانىن، كوپتەگەن بiلiم وشاقتارىن اشىپ، جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تiلi مەن ادەبيەتiنiڭ دامۋىنا ىقپال جاساعانىن كورەمiز. ال رەسەي تۇركiستاندا سۋ جۇيەلەرiن جاساۋ بىلاي تۇرسىن، جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ يەلiگiندەگi شۇرايلى جەرلەرiن تارتىپ الىپ، ءزابiر كورسەتكەن. بiزدiڭ ءوز تiلiمiزدە «جابايى» مەكتەپتەر اشۋىمىزعا دا قۇلىقتى بولماعان. ولار بiزدiڭ «كونە سلاۆيان» الiپپەسiن وقىپ-ۇيرەنۋiمiزگە عانا ىڭعاي بiلدiرگەن. اعىلشىندار ءۇندiستاندا جەرگiلiكتi باسپا مەن باسپاحانا iستەرiنiڭ جولعا قويىلۋىنا جانە دامۋىنا جاعداي جاساسا، رەسەي قازاقتارعا مۇنداي iستەرگە مۇمكiندiك بەرمەگەن. كەرەنسكي ءوز ماقالاسىندا «ورىس دەموكراتياسىنىڭ ەشبiر ادەبيەتi مەن باسىلىمدارىندا ۋكرايناعا، گرۋزياعا، تiپتi, تۇركiستانعا دا «ازيا جاۋىزدىعى» مەن جابايىلىعى (ۆارۆارلىق) تۋرالى جازىلماعانىن قاناعاتتانعان سەزiممەن ايتا الامىن»، - دەيدi. ول سونىمەن قاتار ورىس دەموكرات گازەتتەرiنiڭ تۇركiستاندىق جاستاردىڭ المانياعا وقۋعا بارعان كەزiندە ۇستەرiنە كيگەن كيiمدەرiن سۋرەتتەپ: «تۇركiستان تۇيەلەرi مەن بۇقارا ەسەكتەرi» دەپ كەلەمەجدەپ جازعاندارىن دا جاسىرىپ قالماعان. (مۇستافا شوقايۇلى «ياش تۇركiستان» جۋرنالى، №9 - 11, 1930 جىل).

رەسەيدiڭ وزiنە ءتان مەنمەندiك، تاكاپپارلىق مiنەزدەرi كۇنi بۇگiنگە دەيiن جالعاسىپ وتىر. كەزiندە «يزۆەستيا» گازەتiنiڭ قازاقستانداعى مەنشiكتi تiلشiسi بولعان جازۋشى ەدۋارد ماتسكەۆيچ بۇل تۋرالى بىلاي دەيدi. «يزۆەستيانىڭ» نەگiزگi سانى ماسكەۋدە جارىق كورسە، وداق قۇرامىنداعى وزگە ەلدەرگە بولەك ءنومiرi دايىندالاتىن. ولار رەسەيدiڭ وزiنەن باسقا كەڭەستiك ەلدەردi كەيiن قالعان پەريفەريا دەپ ساناپ، اسا جاقتىرا بەرمەيتiن. الايدا، مەن بۇل كوزقاراسقا تۇبەگەيلi قارسى جانمىن. پەريفەريا - ارتتا قالعان دەگەن ارتىق تۇسiنiك. بiزدiڭ (قازاقستاننىڭ - اۆت.) مادەنيەتiمiز بەن ادەبيەتiمiز ەشقاشان كەيiن قالعان جوق. تiپتi, كەيبiر تۇستاردا ارتىعىراق ءتۇستi. ءوزiم تۇرعىلاس بiرتالاي جۋرناليستەر جەرگiلiكتi تiلشiلiكتەن ماسكەۋدiڭ وزiنە اۋىسۋدى كوزدەپ، اۋىسىپ جاتاتىن. مەندە دە مۇمكiندiكتەر بولدى، الايدا، ورتالىققا ۇمتىلعان جوقپىن. مەنiڭشە، ادام ءوزi تۋعان جەرiندە ەڭبەكتەنۋi كەرەك. تاۋلارعا كوزiم تۇسكەن سايىن، شەت جەردە قالاي ءومiر سۇرەم دەۋشi ەدiم». («قازاق ادەبيەتi» №39, 11 - 17-قىركۇيەك).

مiنە، رەسەي پيعىلى مەن «ۇلىورىستىق» مiنەزگە دەگەن شىنايى اشىق پiكiر. وسىدان سوڭ، وداق تۋرالى اڭساردى بiلە بەر.

«qogam.kz» سايتى