قازاقستاننىڭ جاستار وداعى جانە حالىقارالىق «الاش» سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، كورنەكتى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» دەپ اتالاتىن سىر-سۇحبات تۇرىندە جارىق كورگەن كىتابىن دەن قويىپ، سارالاپ وقىپ شىققاندا كوزىم جەتكەن انىق نارسە: ول -
جامبىل كوشەسى مەن جاروكوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباققا كەشكە قاراي كەلىپ، ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى كوسەمى ماحاتما گانديدىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنا جاعالاي ورناتىلعان ورىندىقتاردىڭ بىرىنە جايعاسىپ، سوندا جينالعان قاريالارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قاراڭعى تۇسە ۇيىنە اقىرىن اياڭداپ قايتاتىن جاعدا بابالىقۇلىنىڭ كوپ شالداردىڭ ءبىرى ەمەس، كوڭىلى كوسەم ناعىز ابىز اقساقال ەكەندىگى بولدى.

قازاقستاننىڭ جاستار وداعى جانە حالىقارالىق «الاش» سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، كورنەكتى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» دەپ اتالاتىن سىر-سۇحبات تۇرىندە جارىق كورگەن كىتابىن دەن قويىپ، سارالاپ وقىپ شىققاندا كوزىم جەتكەن انىق نارسە: ول -
جامبىل كوشەسى مەن جاروكوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباققا كەشكە قاراي كەلىپ، ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى كوسەمى ماحاتما گانديدىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنا جاعالاي ورناتىلعان ورىندىقتاردىڭ بىرىنە جايعاسىپ، سوندا جينالعان قاريالارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قاراڭعى تۇسە ۇيىنە اقىرىن اياڭداپ قايتاتىن جاعدا بابالىقۇلىنىڭ كوپ شالداردىڭ ءبىرى ەمەس، كوڭىلى كوسەم ناعىز ابىز اقساقال ەكەندىگى بولدى.

باتىر باۋىرجان (مومىشۇلى) جاسى ۇلكەن قارتتاردى شال، قاريا، اقساقال، ابىز دەپ تورتكە بولگەن. ول كىسى وت باسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىعا الماي ءتۇتىن اڭدىپ، ءۇي ارالاپ، ساياسي وسەك ايتاتىن قارتتى «شال» دەپ، ءوز اۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي ۋىسىندا ۇستاپ، بيلىك جۇرگىزگەن كانىگى قارتتى «قاريا» دەپ، تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ، جىرتىعىن بۇتىندەپ، ازاماتىن اتقا مىنگىزىپ، ايدىن اسىرىپ وتىراتىن قارتتى «اقساقال» دەپ، بۇكىل ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، نامىسىن جىرتىپ، داۋ-دامايىن شەشىپ، ارعى-بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعاپ، تۇلا بويىنا ۇلتتىق رۋح، ىزگى قاسيەتتەردى مولىنان سىڭىرە بىلگەن قارتتى «ابىز» دەپ اتاعان.
راس، جاعدا اقساقال اقىن ەمەس. بىراق سولاي دەسەك تە، حالقىمىزدىڭ ۇمىت بولا باستاعان سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ارعى-بەرگى تاريحىن، كونە مادەنيەتىن، ەسكى سوزدەرىن زەرتتەپ، عىلىمعا قىرۋار ەڭبەك سىڭىرسە دە جاعدا اقساقالدىڭ ءومىر جولى­نىڭ اۋىر بولعانى قالاي؟! سوندا، سوندا دەيمىن-اۋ، ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ۇلىم دەيتىن حالىق بولماسا، حالقىم دەيتىن ۇل قايدان بولسىن» دەگەن اتالى ءسوزىن ۇمىتقانى ما، بۇل ەلدىڭ؟!
ەرتەدە بىرەۋ: «ءومىر دەگەنىڭ وكسىك ەكەن عوي» دەپتى. شىنىندا سولاي شىعار، كىم بىلگەن. ايتپەسە ماعجان اقىن «ءومىر دەگەن اباقتى سانالىعا» دەپ شىرقىرىپ مۇڭ شاعار ما ەدى... بىراق قالاي دەسەك تە، جاعدا اقساقال قيلى-قيلى تاعدىردى باستان وتكەرىپ، كوكىرەگىنە قوردالانىپ جيىلعان قازىنانى ەلگە بەرە الماي قانشا بۋلىعىپ، پۇشايمان حال كەشسە دە، قايعىنىڭ وزىنەن قايرات تاۋىپ، سوڭعى دەمى بىتەر الدىندا كەۋدەسىندە تۋلاعان داريانىڭ ءبىر بۇلاق كوزىن اشىپ ۇلگەرگەن ەدى. بۇعان قالامى جۇيرىك قاسىمحان سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى.
كۇننىڭ ساۋلەسى تۇسپەيتىن ادام بولمايدى. بىراق ادامعا ادامنىڭ ساۋلەسى وڭايلىقپەن تۇسە بەرمەيدى. مۇمكىن ادام بويىندا تاس داۋىردەن قالعان ءبىر قاتىگەزدىك بار شىعار، كىم بىلەدى؟ ايتپەسە توماس گوببە: «ادام - ادامعا قاسقىر» دەپ ايتپاس ەدى.
ق.بەگمانوۆتىڭ وزگە قالامگەر­لەرگە قاراعاندا وزىق ءبىر قاسيەتى - ۋاقىت قۇمىنىڭ استىنا كومىلىپ ۇمىت قالعان جادىگەرلەر مەن قۇن­دىلىقتاردى ارشىپ، جارىققا شى­عارۋعا، جىعىلعاندى سۇيەپ تۇرعىزۋعا، زامانىندا قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، ازاپ شەگىپ كوز جۇمعان مارقۇمداردىڭ رۋحىن ءتىرىلتىپ، جۇرەك وتىن جاعۋعا قۇل­شىنىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتەتىندىگى.
ق.بەگمانوۆتىڭ سونداي ەڭبەگى حالقىمىزدىڭ ۇمىت بولا باستاعان سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇر­پىن، ارعى-بەرگى تاريحىن، كونە مادەنيەتىن، شەرلى شەجىرەسىن جەتىك زەرتتەپ بىلگەن ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىقۇلى جايىندا كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان كولەمدى ەڭبەگىندە ايقىن كورىندى.
ەندەشە، قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە ەلەۋ­سىز عۇمىر كەشكەن جاعدا بابالىق­ۇلى كىم؟ قاسىمحاندى قىزىقتىرىپ، قولىنا قالام الىپ، كىتاپ جازۋىنا تۇرتكى بولعان ول كىسىنىڭ قاي قاسيەتى؟ سىرت قاراعاندا جاعىنا جالعىز تال قىلتاناق وسپەگەن كوپ كوسە شالدىڭ ءبىرى سياقتى. بىراق سويلەسىپ، تىلدەسە كەلگەندە ونىڭ بويىن جاسىرعان تۇلپار سەكىلدى كوڭىلى كوسەم كىسى ەكەندىگىنە كوزىڭ جەتە تۇسەدى.
جاعدا اقساقالدىڭ كوزىندە ارىلماي تۇرعان مۇڭنىڭ ار جاعىن­دا تۇڭ­عيىق سىر جاتقانىن كەزدەس­كەن بويدا ءجىتى اڭعارعان قاسىمحان جان دۇنيەسى باي، كورگەنى مەن تۇيگەنى مول، كوكىرەگى قازىنا قارتتى سويلەتىپ، ەل، جەر، ءتىل، ءدىل تۋرالى پايىمدارىن، قازاقتىڭ اڭشىلىق قاسيەتىن، ءتورت تۇلىك مال­دىڭ ءتۇر-تۇسىنە قاراي قالاي اتالاتىنىن، الاش جۇرتىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى، بولاشاعى جايلى ويلارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ قالماق بولدى. العاشىندا قاراعايعا قارسى بىتكەن قايسار بۇتاق سەكىلدى تاعدىرمەن ۇستاسىپ، جاعالاسىپ وسكەن اساۋ شالدىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، سويلەسۋ وڭاي بولعان جوق، ارينە. ويتكەنى جاعدا اقساقال دا شىعارعان كۇيىن جۇرتتان جاسىرىپ تارتاتىن كىرپياز كۇيشى سەكىلدى كوڭىلىنىڭ كومبەسىن اناۋ-مىناۋ كىسىگە اشىپ كورسەتە بەرمەيتىن.
بۇل كىتاپ، سايىپ كەلگەندە، كوپتى كورگەن، كوپ تاۋقىمەتتى باستان وتكەرگەن جاعدا بابالىقۇلىنىڭ تەرەڭنەن قايناپ شىققان جان سىرى، قارا بۇلتتىڭ قورشاۋىندا تۇنشى­عىپ بۇلقىنعان بۇلا ارمانى، ءومىر بويى كوزىنەن ارىلماعان مۇڭى. مۇقاعالي اقىن كەزىندە «قازاقتىڭ كۇپى كيگەن قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەپ سەمسەر ءسوزىن سەرتكە ۇستاپ سويلەپ ەدى. سول سەكىلدى جاعدا اقساقال دا جەر ءۇستىنىڭ تىرشىلىگىنە ويلى كوز جۇگىرتىپ، ۋاقىتتىڭ سۋىرعان قۇمى كومىپ، ۇمىت قالعان اسىل مۇرانى جۇرەك قالاۋىمەن جيىپ-تەرىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، حاتتاپ، تۋعان حالقىنا قايىرا ۇسىنباق بولعان. الايدا اقساقالدىڭ ايدىنعا سالعان قايىعىن ۋاقىت قۇيىنى ولاي قۋىپ، بىلاي قۋىپ، كوتەرگەن جەلكەنىن جەل جىرتىپ، وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ارعى بەتتە: «سەن كەڭەس وكىمەتىمەن بايلانىس جاسايسىڭ، ولاردان قارۋ الماقشى بولعانسىڭ» دەپ جالا جا­ۋىپ، ءتورت دۇركىن تۇرمەگە قاماپ، قيىن سۇراقتىڭ استىنا الىپ، تالاي ەستەن تاندىرعان.
بەرگى بەتتە دە ونىڭ تۋى جەلبىرەي قويمادى. «قىتايدىڭ جانسىزى» دەپ اڭدىتىپ قويدى. جاعدا قايدا بار­سا دا تۋ سىرتىنان قادالعان سۋىق كوزدەن قۇتىلا المادى. الايدا ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، حالقىم دەپ قابىرعاسى قايىسقان، ۇلتىم دەپ ۇران كوتەرگەن ازامات ەردىڭ قاي كەزدە جولى جەڭىل بولىپ ەدى. اللا تاعالا رۋحى بيىك جانداردى وسىلاي قيىنعا سالىپ سىنايتىن شىعار، كىم بىلەدى؟!
بىراق قالاي دەسەك تە، جاعدا اقساقال - ارعى بەتتە دە، بەرگى بەتتە دە ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيگەن زيالى قاۋىمنىڭ قاتارىنان تابىلىپ، ەتنوگرافيالىق جايلاردى قاۋزاپ، تۋعان حالقىنىڭ اسىل مۇراسىن جيناپ، رۋحاني بايلىعىن ارتتىرۋعا تالپىنىپ، كوپ كۇش جۇمساعان عۇلاما عالىم. راس، ونىڭ عىلىمي اتاعى جوق. ەل ىشىندە ەلەۋسىز ءومىر كەشكەن ەسىل ەردىڭ قاسيەتىن تانىپ، ەڭبەگىن باعالايتىن جۇمىرباستى پەندە بار ما بۇگىندە. ايتسە دە جاعدانىڭ اقيقاتتىڭ كوزىمەن ۇڭىلگەن كىسىگە وسى كۇنگى اتاعى بار كوپ عالىمداردان بىزگە بيىك كورىنەتىنى جالعان ەمەس. جەر بەتىندە كوزگە كورىنگەن تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جاراتىلىس-بولمىسىن جەتىك بىلەتىن جانە ونىڭ تابيعاتىن ءجىتى تانىپ، ءتۇسىن تۇستەپ، قاسيەت ەرەكشەلىگىن ءدوپ باسىپ، ايتىپ بەرە الاتىن جاعدا سياقتى كوڭىلى كوسەم كىسىنى ءوز باسىم ءالى كەزىكتىرگەن ەمەسپىن. ول، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قانداي قيىن تاقىرىپقا سالساڭ دا جارعا سوعىلعان اقجال تولقىنداي ىركىلىپ قالماي، بىردەن سۋىرىلىپ الا جونەلەتىن كونەنىڭ كوزى، ابىزدىڭ ناق ءوزى.
راسى سولاي. جاعدا اقساقال كوڭىلى كوسەم كىسى بولماسا ۋاعىندا تاريحي دەرەكتەردى كوپ جيناسا دا، كەيىن ونى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، قازاق ءتىلى تۋرالى ەڭبەك جازۋعا قىزۋ كىرىسپەس ەدى. ءسويتىپ، ۇزاق جىلدار بويى ەسكى سوزدەردى تىرنەكتەپ جيىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، جيىرما توم ەتىپ حاتتاپ قويعان بولاتىن. بىراق ودان نە پايدا؟ جارىققا شىعاراتىن جاناشىر كىسى تابىلماي، ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىندە شاڭ باسىپ جاتىر.
جاعدا اقساقالدىڭ قوماقتى بۇل ەڭبەگى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارىندا جارىق كورگەندە، نەسىن ايتاسىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى مول ەكەندىگىنە كوزى جەتىپ، «وت باسى، وشاق قاسىنىڭ» ءتىلى دەپ كەمىتىپ كەلگەندەردىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلار ەدى. تەمىردى قىزعان كەزدە سوقپاي دۇنيەنىڭ بارىنەن كەش قالىپ، وپىنىپ جۇرەتىن قازاقتىڭ بەيقامدىعى، سالعىرتتىعى بۇعان تاعى دا قولبايلاۋ بولعان سەكىلدى.
زامانىندا ايدىن اسىرىپ، بەتىن داۋىل ساپىرعاندا كوكجال تولقىن­دارىن اسپانعا اتىپ، بۇرقانىپ، تۋلاپ جاتاتىن ۇلى تەڭىزدىڭ كۇنى بىتكەندە جەر استىنا ءسىڭىپ، ءىزىم-عايىم جوعالاتىنى سەكىلدى قازاق ءسوزى دە جاھاندانۋدىڭ قىسىمىنا شىداماي ۋاقىت وتە كەلە قولدانىستان قالىپ، بىرتە-بىرتە قۇرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل. ەندەشە، ۇلتتىق رۋحتى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، نايزانى قالاي ۇشتاسا ءتىلدى دە سولاي ۇشتاپ، دامىتىپ وتى­رۋ قاجەت. ءتىل جوعالسا، حالىق بىرگە جوعالادى.
ەگەۋلى نايزا ەتتەن وتەدى، ال وتكىر ءسوز ءمىردىڭ وعى سەكىلدى، سۇيەكتەن وتەدى. ءسوزىڭ وتكىر بولماي - نايزاڭ وتكىر بولمايدى، نايزاڭ وتكىر بولماي - جاۋىڭ سەسكەنبەيدى. قىتاي حالقىنىڭ ءوسىپ، وركەندەپ، بۇكىل الەمگە ايبارلى كورىنىپ، سەس تانىتىپ وتىرعان سەبەبى: ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى تىلدىك قورىن جيناپ، زەرتتەپ، دامىتىپ كەلە جاتقاندىعىنان.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مىنگەن اتىنان ايىرىلىپ، قارا جاياۋ قالىپ، شاراسىز كەيىپتە باسىن نوقتاعا سۇعىپ، رۋحى جاسىپ، قۇلدىڭ كۇيىن كەشكەن اتا قازاقتىڭ اي، كۇننىڭ امانىندا تىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن الىستاپ، بوركەمىككە اينالعانىن كورگەندە جات جەردە وكتەم كۇشتىڭ تالاي قۇقايىن باستان وتكەرىپ، قىل شىلبىرداي شىمىر ەسىلىپ، شيرىعىپ وسكەن جاعدا بابالىقۇلى بۇعان توزبەدى. ۇلى دالانى جايلاعان الاش جۇرتىن ارالاپ، نامىسىن جا­نىپ، ەستە قالعان ەستى سوزدەردى جيناپ، قازاق ءتىلىنىڭ قورىن مولايتىپ، ءتىلى باي ەلدىڭ رۋحى كۇشتى بولاتىنىن ۇعىندىرىپ، سول ارقىلى حالىقتى قۇلدىق سانادان ارىلتىپ، ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرمەك بولدى. قابىرعالى قازاق ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرىلگەندە عانا جەرى مەن سۋىنا، قازىنا مەن اسىل مۇراسىنا، ءتىلى مەن دىنىنە... قىسقاسى، بارلىق قۇندىلىعىنا ءوزى يە بولىپ، كەۋدەسىن جاتقا باستىرمايتىن ىرگەلى ەلگە اينالادى دەپ ويلاعان.
ونىڭ ۇستىنە جاعدا اقساقال ءوزىن قورشاعان ورتامەن ءتىل تابىسىپ، ءوز يدەيا-ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرا بىلمەدى. دەي تۇرساق تا، عالىمنىڭ ءوز جۇرەك امىرىمەن بۇكىل جيىپ-تەرگەنىن حات­قا ءتۇسىرىپ، ءبىر بولىگىن تام-تۇمداپ باس­پاسوز بەتتەرىندە جاريالاعانى بولماسا، سولاردىڭ كوبىسى ءالى كۇنگە دەيىن نازارعا ىلىنبەي، اكادەميانىڭ مۇراعاتىندا جانە ءوز ءۇيىنىڭ ءبىر بۇ­رىشىندا شاڭ باسىپ جاتقانى قالاي؟!
ول جيناعان ەسكى سوزدەردى كىتاپ­تان وقىپ وتىرعاندا قازاق حال­قى­نىڭ سوزدىك قورى وتە باي ەكەندىگىنە كو­زىڭ جەتىپ، ءوز-وزىڭنەن قۋانىش سەزىم­گە بولەنىپ، كوكىرەگىڭ كۇمبىرلە­گەن كۇيگە تولىپ جۇرە بەرەدى. مىسالى، ادامنىڭ تەك موينىنان جوعارى شاشىنا دەيىنگى ارالىقتا بەس جۇزدەن استام اتاۋ بارىن، قازاقى قويدىڭ ءبىر سيراعىندا ءجۇز جيىرما اتاۋ ءسوز بارىن، قازاقى جىلقىنىڭ بويىندا ءۇش ءجۇز ەلۋدەن استام بوياۋ تۇرلەرى بار ەكەنىن جاعدا اقساقالدان بۇرىن قاي عالىم قاعازعا ءتۇسىرىپ، حاتتاپ، حالىققا ۇسىنىپ ەدى. ول از دەسەڭ، ادامنىڭ باسى جونىندە جيناعان اتاۋلاردىڭ ءوزى قانشا. ساناپ، اتاپ شىعۋدىڭ وزىنە ەداۋىر ۋاقىت كەتەدى. سەنبەسەڭىز، ساناپ كورىڭىز: اق باس، استاۋ باس، الا باس، اقشەكە باس، الامىش باس، اقىلدى باس، اقىماق باس، اينا باس، ايدارلى باس، باقا باس، ماۋ باس بولىپ ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى.
ال ادامنىڭ كوز اتاۋلارى ءجو­نىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى: الا كوز، الاعاي كوز، الباستى كوز، اق كوز، اباي كوز، اينام كوز، بوز كوز، باقا كوز، بوتا كوز، بادىراق كوز، بالىق كوز، بۇقا كوز، كوگەن كوز بوپ جالعاسىپ، ۇزىن-سونار ءتىزىم قۇرايدى.
جاعدا اقساقالدىڭ وسىنىڭ ءبا­رىن ەرىنبەي، جالىقپاي تىرنەكتەپ جي­ناپ، ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، ءتىزىپ، جازىپ شىققانىنا تاڭدانباسقا شارا قايسى. بىراق ونىڭ ەلگە سىڭىرگەن باس­قا ەڭبەگىن ايتپاعاندا، ءبىر عانا باس پەن كوزگە بايلانىستى اتاۋلاردى ۇلان-عايىر بايتاق دالادان بىتىرا­داي شاشىلعان تارىنى شىمشىپ تەر­گەندەي بوپ جيناپ، سارىلىپ، ازاپ شەككەنىن بىلايعى جۇرت قايدان ءبىلسىن.
ول جالعىز قازاقتىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن ەسكى سوزدەردى جيناۋمەن شەكتەلىپ قالماعان. جۇمىر جەردى جايلاعان وزگە حالىقتاردىڭ ۇلىلارى تۋدىرعان شىعارمالارىنىڭ سوزدىك قورىنا دا ءجىتى ۇڭىلگەن. اتاقتى شەكس­پيردىڭ سوزدىك قورى ون بەس مىڭ سوزدەن تۇراتىنىن، بايرون مەن مايا­كوۆسكيدىڭ دە سوزدىك قورى وسى شامادا ەكەنىن، ال پۋشكيننىڭ شى­عار­ماسىنداعى سوزدىك قورى ءبىر مىڭ ءجۇز توقسان جەتى سوزگە جەتكەنىن، ءالى­شەر ناۋايدىڭ سوزدىك قورى جيىرما التى مىڭدى قۇراعانىن، مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى»ەپوپەياسىندا ون التى مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن ءۇش ءسوز قول­دانعانىن زەرتتەپ بىلگەن. بۇنىڭ ءوزى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، از ەڭبەك ەمەس.
عالىمنىڭ عۇمىر بويى ىزدەنىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ، تابانىنان توزىپ ءجۇرىپ، ەل اۋزىنان جيعان بۇل ەلەۋلى ەڭبەگىن قازاقتىڭ تىلىنە جانى اشىعان، ۇلتىن سۇيگەن قاي كىسى دە جوعارى باعالاپ، وعان جۇرەك ءتورىن ۇسىنارى داۋسىز. بىراق ماسەلە بۇنىمەن بىتپەيدى. ءبىر كىسىنىڭ تابىسىنا الدانباي تىلدىك قورىمىزدى ودان ءارى زەرتتەپ، دامىتا بەرگەنىمىز ءلازىم. ءتىل - ۇلت تاعدىرى، ءتىل - ءتا­ۋەلسىزدىك تاعدىرى. وزىق ويلى ەلدىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز ۇلتىن جوعالتىپ الماۋدىڭ قامىن جاساپ، ۋاقىتشا تابىسقا الدانباي، ءولىپ-ءتىرىلىپ تىلدىك قورىن جيناعان. جاعدا اقساقالدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءتىل قورىن جيناۋ - بۇكىلالەمدىك عىلىمي جۇمىس» ەكەنىن اركەزدە ەستە ۇستاعان ءجون.
كىتاپتى وقۋ بارىسىندا جاعدا اقساقالدىڭ ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرى جايىندا كوپ نارسەنىڭ بەتىن اش­قانىنا كوزىڭ جەتىپ، وعان دەگەن قۇر­مەتىڭ ارتا تۇسەدى. ويتكەنى ول وڭ-سولىن تانىپ، ساناسىنا ساۋلە كىرىپ، توڭىرەگىن ءجىتى شولىپ، دۇنيەنىڭ قاباعىن باعىپ، ويلانعان كۇننەن باستاپ، ۇلتتىق رۋحتى بويىنا سىڭىرە بىلگەن ابىز بولاتىن. ونىڭ بويىنان ۇلتىمىزدىڭ بۇكىل بولمىسى جۇپار اتقان جۋسان ءيىسى سەكىلدى بۇرقىراپ، اڭقىپ تۇراتىنى، مىنە، سودان.
وزىنەن گورى تۋعان حالقىنىڭ تاع­دىرىن كوبىرەك ويلاپ، بولاشاعىنا الاڭداپ، دۇنيەنىڭ قاباعىن باققان كوكىرەگى قازىنا قاريا وتكەنگە وتكەل سالىپ، كارى تاريحقا ءجىتى ءۇڭىلىپ، ءتىپتى سوناۋ تۇركى الەمىنە دە بارلاۋ جاساپ، كوڭىلگە تۇيگەنىن تارقاتىپ، سەنىمدى بايانداعاندا قۇددى ەرلىك جىرىن تىڭداپ وتىرعانداي كەرەمەت اسەرگە بولەنەسىڭ. كەنەت بابالار رۋحى قانىڭدا ويناپ، الابۇرتىپ، بۇركىتارۋاقتانىپ، اتقا اقىرىپ قونىپ، اتويلاپ شابا جونەلگىڭ كەلەدى. قول باستاپ، ارينە. ويتكەنى ابىز قارت اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ويناقتاپ، بىرەسە وڭ جاعىنا اۋىپ، بىرەسە سول جاعىنا اۋىپ، مىڭ قۇبىلعان مىنا قيلى كەزەڭدە تۋعان ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ قامىعىپ سويلەسە دە، قىل ۇستىندە تۇرعان ۇلت تاعدىرىن ويلاپ قابارىپ سويلەسە دە، وتكەن كۇننىڭ وكىنىشتەرى وزەگىن ورتەپ وپىنىپ سويلەسە دە، شىنىن ايتۋ قاجەت، ونىڭ ءار سوزىنەن ءورشىل رۋحتىڭ اق جالىنى ءجۇزىڭدى شارپىپ، ەكى بەتىڭ بىردەي الاۋلاپ، كوكىرەگىڭ اعىنداعان قىجىلعا تولىپ جۇرە بەرەدى. نەگە؟ ويتكەنى ول تەك رۋحتىڭ تىلىندە سويلەيتىن ابىز بولاتىن.
سونىمەن توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتار بولساق، كىتاپتى وقۋ ۇستىندە ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، كۇللى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتار عانا ەمەس، عاسىرلار بويى تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ، زورلىق-زومبىلىق كورىپ، ازاپ­تى ءومىر كەشكەن اتا قازاقتىڭ قايعى-قاسىرەتى، ارمان-مۇڭى، ماق­سات-مۇددەسى - ءبارى-ءبارى جاعدا اق­ساقالدىڭ كوكىرەگىندە بۇرق-سارق قاي­ناپ، بۋىرقانىپ تۋلاپ جاتقانداي كورىندى. اۋزىن اشقاندا ار جاعىنان اق جالىن اتىلاتىنى، مىنە، سودان با دەپ ويلايمىن.
عۇمىر بويى الىپ ەكى يم­پەريانىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن قانشا كورسە دە، العان بەتىنەن قايتپاي، ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن جىرتىپ، جوعىن جوقتاپ، مۇرات-ماقساتىن كوزدەپ، ىمىراسىز كۇرەسىپ وتكەن جاعدا اقساقال قازاقتىڭ ماڭدايىنا دا سىيماي، انا جاققا سۋىت اتتانىپ كەتكەندەي كورىنەدى كەيدە.
بىراق قالاي دەسەك تە، قاسىمحان اقىن ەكەۋى ءوزارا سۇحباتتاسىپ، ءبىرى - ايتىپ، ءبىرى - جازىپ، بىرىگىپ شىعارعان بۇل كىتاپ ونىڭ تۋعان حالقىنا اعىنان جارىلىپ اقتارىلىپ ايتقان سوڭعى ارمان-مۇڭى، جان سىرى بولاتىن. ءسويتىپ، تاعدىرلى تۇلعا، عۇلاما شەجىرەشى، ەنتسيكلوپەديست ۇلكەن عا­لىم، كوكىرەگى قازىنا قاريا جاعدا بابالىقۇلىمەن بىرگە تۇتاس ءبىر ءداۋىر كەتكەندەي سەزىلدى. ق.بەگمانوۆ جاعدا بابالىقۇلىمەن سوڭعى كەزدەسكەندە بەرگەن سوزىندە تۇرىپ، ەكەۋارا سىر-سۇحباتتان تۇراتىن «ەتنوگرافپەن اڭگىمە»، «سالتى مىقتىنىڭ - حالقى مىقتى» دەگەن اتپەن قوس كىتاپ شىعارۋى ۇلكەن ازاماتتىق بولدى.
ويتكەنى ول: «تاۋەلسىزدىكتى كور­دىم. ماڭگىلىك تىلەيمىن!» - دەپ، تۋعان حالقىنا باياندى باقىت تىلەپ جاتىپ كوز جۇمعان ەدى. اماناتقا ادالدىق دەگەن وسىنداي-اق بولار.

«انا ءتىلى» گازەتى