ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزگەنىمىزگە دە 19 جىل بولدى. شيرەك عاسىرعا دا جەتپەس ۋاقىت ىشىندە قازاق حالقىن الىس-جاقىن شەتەل دامۋشى مەملەكەت رەتىندە تانىدى. وسى جىلدار ىشىندە ولار قازاقتاردىڭ قاسىنا قاسقايىپ تۇراتىن، دوسىنا قۇشاعىن جاياتىن بىرلىگى بەكەم ەل ەكەنىن ءبىلدى. مىڭ جىل قىرعىن كورسە دە قازاقتاردىڭ قايىسپايتىن ەر مىنەزىن دە اڭعاردى. ءتىپتى العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى «قۇردىمعا كەتەدى» دەپ بولجاعان ساياساتكەرلەر دە قاتەلەسكەندەرىن مويىنداپ جاتىر.

ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزگەنىمىزگە دە 19 جىل بولدى. شيرەك عاسىرعا دا جەتپەس ۋاقىت ىشىندە قازاق حالقىن الىس-جاقىن شەتەل دامۋشى مەملەكەت رەتىندە تانىدى. وسى جىلدار ىشىندە ولار قازاقتاردىڭ قاسىنا قاسقايىپ تۇراتىن، دوسىنا قۇشاعىن جاياتىن بىرلىگى بەكەم ەل ەكەنىن ءبىلدى. مىڭ جىل قىرعىن كورسە دە قازاقتاردىڭ قايىسپايتىن ەر مىنەزىن دە اڭعاردى. ءتىپتى العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى «قۇردىمعا كەتەدى» دەپ بولجاعان ساياساتكەرلەر دە قاتەلەسكەندەرىن مويىنداپ جاتىر.

ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاق ءتىلىنىڭ، ءدىنى مەن ءدىلدىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيتىن بولاتىن. ەلىمىزدەگى قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلعان ەدى. بۇل قۇبىلىس قازاق ءتىلىنىڭ، قازاقتىلدى ۇرپاقتىڭ تامىرىنا شابىلعان بالتا بولدى. ورىس وتارشىلدارى ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق ءدىل، ۇلتتىق ءدىن دەگەندى جويىپ، ءبىر عانا ۇلت جاساۋدى الدارىنا باستى ماقسات ەتىپ الدى. وسىلايشا ءبىر عانا «كەڭەستىك ۇلت»، ءبىر عانا «قۇدىرەتتى ورىس ءتىلى» بولاتىنى بەلگىلى بولدى.
قازاقتاردى ورىسشا وقىتۋ 19-عاسىردا-اق بەلەڭ العان. سول كەزدەن باستاپ قازاقتىلدى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا «ورىس ءتىلىن ۇيرەنسەڭ عانا ادام بولاسىڭ» دەگەن قاعيدا ءسىڭىرىلدى. تاريحي دەرەكتەرگە كوز سالساق، 1896 جىلى سىرداريا گۋبەرنياسىنا گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋفمان كەلىپ، ءار مەكتەپتەگى قازاق بالالارىنىڭ ورىسشا ءبىلىم الىپ جاتقانىن كورىپ قۋانادى. بىراق قوڭىراۋ سوعىلىپ، وقۋشىلار دالىزگە شىعا سالا ءوزارا قازاق تىلىندە سويلەگەنىن كورگەن گۋبەرناتور اشۋدان بۋلىعادى. قازاق بالالارىن ءتىپتى ويناپ جۇرسە دە قازاقشا سويلەيتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن ول ارالاس مەكتەپتەر اشادى. ءبىر جىلدان سوڭ گەنەرال ءوز تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىن كورۋ ماقساتىندا قايتا كەلگەندە قاراكوز قازاق بالالارىنىڭ ءوزارا ورىسشا سويلەپ جۇرگەنىن كورىپ، ءوز شەشىمىنىڭ دۇرىستىعىنا ءدان ريزا بولادى. قازاق بالالارىن ورىستاندىرۋدىڭ جىمىسقى ساياساتى وسىلايشا ارالاس مەكتەپتەر ارقىلى جۇزەگە استى. وسىدان كەيىن رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى قازاق مەك­تەپتەرىنىڭ ەسىكتەرىنە قارا قۇلىپ سالىندى. ورنىنا ءورىستىلدى جانە ارالاس ءبىلىم وردالارى بوي كوتەردى. ال 1938 جىلعى 5 ساۋىردە «قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن ءماجبۇرلى وقىتۋ تۋرالى» ارنايى قاۋلى دا شىقتى. وسىدان باستاپ ورىس ءتىلىن بىلمەگەندەرگە قويىلاتىن سان ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن توقپاقتاۋلاردىڭ اسەرىنەن اتا-انا بالاسىن ورىس بالاباقشاسى مەن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ونسىز دا ساۋساقپەن سانارلىقتاي قالعان مەكتەپتەر وسىدان سوڭ وزدىگىنەن جابىلدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا 1954 جىلى 700 قازاق مەكتەبى جابىلعان ەكەن. ال قالعان 100-گە جۋىق ءبىلىم ورداسى ارالاس مەكتەپكە اينالدى. مىنە، مۇنى ناعىز ۇلتتىڭ تراگەدياسى دەپ ايتۋعا بولادى. وسىلايشا التى الاشتىڭ اراسىندا ءتىل سوعىسى اشىق تۇردە جۇرگىزىلدى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان العاشقى جىلدارى سەبەپسىز جابىلعان قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانىن انىقتاۋ قولعا الىنعان بولاتىن. 1990 جىلى قازاق سسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترى ش.شاياحمەتوۆ «1960-1986 جىلدارى ارالىعىندا بەس جۇزدەن اسا قازاق مەكتەبى نەگىز­سىز جابىلعان» دەگەن مالىمەت بەرسە، زەرتتەۋشى ن.جاناقوۆا 700-دەن استام قازاق مەكتەبى جابىلدى دەگەن پىكىردى العا تارتادى. ال سوڭعى جىلدارى عالىم ح.ءابجانوۆ 1314 قازاق مەكتەبى جابىلعان دەگەن دەرەكتەردى دە ۇسىنىپ ءجۇر. تىڭ كوتەرىلگەن جىلداردان باستاپ ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەنگە دەيىن قوستاناي، تاران، جىتىقارا، قاپشاعاي، تەمىر­تاۋ، رۋدنىي، ەنەرگەتيچەسكي سىندى كوپتەگەن قالالاردا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى، ءتىپتى قازاق سىنىبى بولماعان. ياعني بۇل - سول قالالارداعى قازاقتار ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلدى دەگەن ءسوز. ال ءبىر عانا ەلىمىزدىڭ سول تۇستاعى استاناسى، 1,5 ميلليون تۇرعىنى بار، تاۋەل­سىزدىكتىڭ كوك تۋى جەلبىرەگەن الماتى قالاسىنىڭ وزىندە جالعىز №12 قازاق مەكتەبى قالعان. ول مەكتەپتىڭ ءوزىن بۇكىل قازاقتىڭ زيالىلارى باس كوتەرىپ ءجۇرىپ، شونا سماحانۇلى باستاعان قالامگەرلەر مەن عالىمدار قالا باسشىلارى مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسىنا دەيىن شىعىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ قول جەتكىزگەن بولاتىن. وندا بار-جوعى مىڭعا تارتا عانا وقۋشى ءبىلىم الدى. قالعان قاراكوزدەرىمىز ورىستىڭ تىلىمەن سۋسىندادى. ورىستىڭ تاريحىن تانىدى. قازاقتىڭ كوركەم ءتىلى كولدەي جۇتىلدى، ورمانداي بۇتالدى. جاس ۇرپاقتىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋ قۇقىعى بەلدەن باسىلدى. ءتىپتى قازاقتىڭ قاينار بۇلاعى سانالعان اۋىلداردا دا قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلدى. ماڭگۇرت ۇرپاق قاپتادى. «كوممۋنيزمنىڭ اق تاڭىن» اتىرۋدى ارمانداعان اتشابارلار شاش ال دەسە باس الدى. ەگەمەندىككە قول جەتكەنشە بۇكىل مەكتەپتەردەگى بالالاردىڭ 22 پايىزى عانا قازاق تىلىندە ءبىلىم الدى. ول مەكتەپتىڭ كوپشىلىگى دە 100-150 بالا وقيتىن اۋىل مەكتەپتەرى ەدى. 1400-1500 وقۋ­­شىسى بار قالا مەكتەپتەرىنىڭ دەنى ءورىستىلدى بولدى. بىراق «جىلان­دى ءۇش كەسسەڭ دە كەسىرتكەدەي ءالى بار» دەمەكشى، قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ قاي­نار باستاۋىنان ايىرىلمادى. قا­زاق ءتىلى 1980 جىلدار­دىڭ اياعىندا ءوزىنىڭ مارتەبەسىنە قول جەتكىزە باس­تادى. 1991 جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىن جا­ريالاعان سوڭ قازاقتىڭ ءتىلىن كو­تەرۋ باستى باعىت بولدى. ول ءۇشىن سىل­دىر ءسوز، جالعان ۇرانشىلدىققا بوي الدىرماۋ كەرەك ەدى. وسىدان سوڭ ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ ءىسى قولعا الىن­دى. مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇل-مۇحاممەد تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 18 جىلىندا 880 قازاق مەكتەبىنىڭ اشى­لۋىن قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىنىڭ كوگەر­گەنى، وركەنىنىڭ وسكەنى دەۋگە تۇرارلىق جايت ەكەنىن ايتقان ەدى ءبىر سوزىندە. راس، مۇنى ۇلت رۋحانياتىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ تە باعالاۋ كەرەك. 1989-1990 وقۋ جىلدارىندا قازاقستانداعى قازاق مەكتەپتەرىندە 910 مىڭ وقۋشى وقىعان بولسا، بيىلعى جىلى بۇل كورسەتكىش 1,5 ميلليوننان اسىپ ءتۇستى. كەزىندە ءبىر قازاق مەكتەبىن ازەر اشقان الماتىدا بۇگىندە 43 قازاق مەكتەبى بار. رەس­پۋبليكا مەكتەپتەرىندە 70 پايىزعا جۋىق ءبۇلدىرشىن قازاق تىلىندە ءبىلىم الىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مىڭعا تارتا ۇلتتىق ءبىلىم بەرەتىن ءبىلىم وردالارى اشىلدى.

ءتۇيىن:

ءدىڭى جۋان اعاشتى قانشا كەسسەڭ دە، الگى كەسپەلتەكتىڭ جان-جاعىنان جاس جاپىراقتار ءبۇر جارىپ، شىبىقتار قاۋلاپ وسەدى. ول شىبىقتار وسە كەلە بۇتاققا اينالىپ، اعاشتىڭ قايتا جايقالارى ءسوزسىز. سەبەبى ونىڭ تامىرى تەرەڭدە. سول سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ دە تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ونى قانشا كەسسەڭ دە كوگەرىپ، كوكتەرى انىق.

«انا ءتىلى» گازەتى