شىڭجاڭدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان قاتتى قىسىمعا ۇشىراپ، زورلىق-زومبىلىق پەن جاپپاي زاڭسىزدىقتان جاپا شەگىپ جاتقانى قايمانا قازاقتىڭ قابىرعاسىنا باتىپ وتىر. بايىرعى مەكەنىندە كوشپەلى تىرلىگىن كەشەتىن قانداستارىمىزدىڭ احۋالى سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا نەگە ناشارلاپ كەتتى؟ شيەلەنىسكەن ماسەلەنى شەشۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن اراداعى اشىق سۇحباتىمىز وسى تاقىرىپتا ءوربىدى.

-راسۋل مىرزا، ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭدەپ ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. شىڭجاڭدا قىسىمعا ۇشىراعان قازاقتاردىڭ حال-احۋالى جونىندە ءبىزدىڭ قولىمىزدا ناقتى، شىنايى دەرەكتەر بار ما؟

- وسىدان 1-1,5 اي بۇرىن وسى ماسەلە بويىنشا قىتايدان كەلگەن ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز، قوعام بەلسەندىلەرى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزگەنى ءمالىم. ول جيىنعا بۇل ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، شىڭجاڭدا ءتۇرلى قىسىمعا ۇشىراعان، تۇرمەگە قامالعان ازاماتتاردىڭ تۋىستارى (بالالارى، ءىنى-قارىنداستارى، اپالارى) كەلىپ قاتىستى. ولاردىڭ قولىندا جاپا شەككەن جانداردىڭ ءتىزىمى  (بۇل تولىق ءتىزىم ەمەس) بولدى. مەن كورگەن تىزىمدە 30-40 ادامنىڭ اتى-ءجونى جازىلعان. سول جەردە كىمنىڭ قانداي ايىپپەن باس بوستاندىعىنان ايرىلعانى، قانداي مەرزىمگە سوتتالعانى جونىندە اقپارات تاراتىلدى. ماسليحاتقا قاتىسقاندار ءوز كوزىمەن كورگەن ءوز تۋىستارىنىڭ اۋىر ءحالىن ايتتى. مەنىڭشە، بۇل وتە ناقتى، شىنايى دەرەك بولىپ تابىلادى.

سول ازاماتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، شىڭجاڭداعى جاعداي سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا شىنىمەن ۋشىعىپ كەتكەن. قازاق، قىرعىز، ۇيعىرعا قوقان-لوقى جاساۋ، زاڭسىز ارەكەتتەرگە بارۋ بەلەڭ العان. مىسالى، تىزىمدەگى 30-40 ادامنىڭ ىشىندە 5, 10, 15 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعاندار بار. ول جاقتا قامالعان قازاقتارعا: «قازاقستانعا بارىپ كەلدى»، «تۇركياعا بارىپ كەلدى»، «بالالارىن قازاقستانعا وقۋعا جىبەرىپتى»، «مەشىت سالدىرىپتى» دەگەن ايىپتار تاعىلۋدا. وسىنداي ايىپتارمەن 10-12 جىلعا تۇرمەگە جابىلعاندار بار. بۇعان قوسا، مەنىڭ ەستۋىمشە، «قۇران-كارىمنىڭ» نۇسقالارىن تارتىپ جاتقان كورىنەدى. شىڭجاڭدا 2 ملن-عا جۋىق قانداسىمىز تۇرادى. شىڭجاڭنىڭ بيلىگى ەكى جاقتاعى (قىتاي مەن قازاقستانداعى) تۋىستاردى ءبولىپ-جارۋعا كۇش سالىپ وتىر. ماسەلەن، قازاقستاندا بالالارى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن اتا-انالاردىڭ تولقۇجاتىن تارتىپ العان. ولار قازاقستانعا كەلە المايدى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزعا قىتايعا بارۋعا ۆيزا بەرمەيدى. سونىڭ كەسىرىنەن قىتايداعى تۋىستارىنىڭ تويىنا، جانازاسىنا بارا الماي پۇشايمان بولىپ جۇرگەندەر كوپ. شىندىعىن ايتساق، سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە جاپپاي قىتايلاندىرۋ ماسەلەسى قاتتى ۋشىعىپ تۇر. شۇار-دا 1,5 مىڭعا جۋىق قازاق (دۇرىسى ارالاس مەكتەپتەر) مەكتەپتەرى بار. سول مەكتەپتەردەگى پاندەردىڭ بارلىعى قىتايشا اۋىستىرىلۋدا. ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر بويىنشا ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، پرەزيدەنتكە اشىق حاتتار جولداناتىنى ايتىلدى. مەنىڭ بىلۋىمشە، قازىرگى كەزدە ديپلوماتيالىق ارنالار بويىنشا بەلگىلى ءبىر جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

-قازاقتا «جاقىن كورشىڭ الىستاعى اعايىننان ارتىق» دەگەن ماقال بار. سوڭعى 25 جىلدا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى تاتۋ كورشىلىك جانە دوستىق قارىم-قاتىناستار جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. قازىر ەكى ەل اراسىنداعى جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىم-شارت تا كۇشىندە. سوعان سايكەس، رەسمي بەيجىڭ دە، رەسمي استانا دا كورشىلەر اراسىنداعى جانجالدىڭ وتىن ۇرلەۋگە مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىرعان جوق. ەندەشە، شىڭجاڭداعى ماسەلەنى قولدا بار ۋاعدالاستىقتاردىڭ كومەگىمەن شەشۋگە بولا ما؟

-مەنىڭشە بولادى. بىرىنشىدەن، قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، وسىنداي قىسىمدى، اسىرا سىلتەۋشىلىكتى قولدانىپ وتىرعان شىڭجاڭنىڭ قازىرگى جاڭا گۋبەرناتورى (بىزدىڭشە اكىم). ول كەزىندە تيبەتتە گۋبەرناتور بولعان. وتە قاتقىل، جاۋىز ادام. اكىمشىل كادر بولىپ تابىلادى. بۇل جايىندا بەيجىڭ بەيحابار بولۋى دا ىقتيمال. سوندىقتان، ەڭ باستى ماسەلە – شىڭجاڭداعى باسسىزدىقتى ورتالىق بەيجىڭگە جەتكىزۋ. ەكىنشىدەن، 2 ملن. قانداسىمىز – قىتاي ازاماتتارى. ولاردىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى. بىراق ءبىز بۇعان بەي-جاي قاراي المايمىز. قولىمىزدا بار قۇجاتتار وسى ماسەلەنى شەشۋگە جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. بۇعان قوسا، شىڭجاڭداعى قاتقىل شارالار قىتايدىڭ ىشكى زاڭدارىنا دا قايشى. سەبەبى، قىتايدىڭ ۇلتتىق ولكەلەرگە قاتىستى ارنايى زاڭى بار. سول زاڭدا ەشقانداي الالاۋعا جول بەرمەۋ، ءادىل سوت جۇرگىزۋ جانە ءبىرتالاي كەپىلدىكتەر كورسەتىلگەن. ءوزىڭىز ايتقانداي، سوڭعى 25 جىلدا ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستار وتە ىزگى، ءوزارا ءتيىمدى، دوستىق راۋىشتە دامىپ كەلەدى. قاي سالانى الساق تا (ەكونوميكا، ساياسات، ينۆەستيتسيا، مۇنايگاز، ساۋدا-ساتتىق جانە ت.ب) وسى ءۇردىس بايقالادى. دەمەك، ءدال وسىنداي يگى بايلانىستار بولا تۇرا، قىتايدىڭ ءوزى دە قازاقتىڭ ماسەلەسىن ارانداتۋعا مۇددەلى ەمەس. سوندىقتان، قولداعى بار ۋاعدالاستىقتارعا، اراداعى كەلىسىم-شارتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى ەكى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە ساي، دوستىق احۋالمەن شەشۋگە بولادى دەپ سانايمىن. قىتاي وڭ كوزبەن قارايتىنىنا سەنىم بار. سەبەبى، تۇپتەپ كەلگەندە شىڭجاڭداعى جاعداي قىتايدىڭ بەدەلىنە، قازاقستاننىڭ ىشىندەگى قىتايعا دەگەن كوزقاراسقا جاقسى اسەرىن تيگىزبەيتىنى انىق. ايتا كەتەلىك، بۇل جەردە قىتايدىڭ ىشكى زاڭدارى، قازاق-قىتاي كەلىسىمدەرى عانا ەمەس، حالىقارالىق تالاپتار دا، سونىڭ ىشىندە بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتاىر جونىندەگى كونۆەنتسيالارى دا بۇزىلىپ وتىر. ەگەر دە ماسەلە رەسمي بەيجىڭ دەڭگەيىندە شەشىلمەيتىن بولسا، حالىقارالىق ۇيىمدارعا، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانۋعا مۇمكىندىك مول.

-اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ مادەني اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ جاتقانى جونىندە ايتتىق. مىسالى، قىتاي بيلىگى ادەپ-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان قازاقتىڭ جاستارىن ىشكى قىتايعا كۇشتەپ كوشىرۋدە. وسى جەردە ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنىندە ءومىر سۇرەتىن يررەدەنتا (ەتنوس ەمەس) قازاقتارعا قانداي دا ءبىر رۋحاني كومەك كورسەتە الامىز با؟

-ارينە. تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءار قازاققا كومەك بەرۋ – پارىزىمىز. مەنىڭشە، ءبىز قولىمىزدا بار مۇمكىندىكتەردى پايدالانا الماي وتىرمىز. قانداي كومەك بەرە الامىز؟ سول جاقتاعى ارالاس مەكتەپتەردى قازاقشا وقۋلىقتارمەن، وقۋ باعدارلاماسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. ءباسپاسوز ارقىلى مادەني، رۋحاني بايلانىستاردى نىعايتا الامىز. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ بالالارى قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ولارعا بەرىلەتىن وقۋ گرانتتارىن كوبەيتەيىك. قازاق كوشىنە قارقىن بەرەيىك. قازاقستانعا كوشەمىن دەگەن، تولقۇجاتىن الامىن دەگەن قازاقتارعا قولايلى جاعداي تۋعىزۋعا بولادى. ودان كەيىن قازاقستانعا قىتايدان، موڭعوليادان قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدى ماتەريالدىق قولداۋ ماسەلەسى تۇر. جۇمىسقا تۇراتىن كەزدە ورىس ءتىلىن بىلمەۋى كوپ كەدەرگى كەلتىرەدى. ماسەلەن، سول قانداستاردى قۇجاتتاندىرۋدا رەسەيدىڭ تاجىريبەسىنەن ۇيرەنەيىك. ۋكرايناداعى ورىس تىلدىلەر رەسەيگە كوشكەندە 3-اق كۇننىڭ ىشىندە تولقۇجاتىن قولىنا ۇستاتتى. بۇل – شەشۋگە بولاتىن، ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىن شارۋا.

-راسۋل مىرزا، اشىق وي-پىكىرىڭىزبەن ءبولىسىپ، ساليقالى سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىن.

سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي

استانا

Abai.kz