مىناۋ نە دەپ ساندالىپ وتىر دەپ شورشيتىندار شورشي بەرسىن ءوز باسىم مىنا ءبىر نارسەگە كوزىم جەتتى: بۇدان ءجۇز، ءتىپتى، ەكى ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن، اعىلشىنشا سويلەمەك تۇگىل كاپىردىڭ ءتىلى دەپ ءبىر اۋىز ورىسشا ءسوز ايتپايتىن قاراپايىم قيتابان قازاقتىڭ  ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق نامىسى، وتانسۇيگىشتىگى بۇگىندە باقىتىن باسقا جاقتان ىزدەپ «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن، نە ماسكەۋدە وقىپ كەلگەن بوتاتىرسەكتەردەن دە، پارلامەنتتە اۋزىمەن وراق ورىپ، بوكسەسىمەن ديىرمەن تارتىپ وتىرعان دەپۋتاتتان دا الدەقايدا جوعارى بولاتىن. نەگە دەيسىز بە؟

ويتكەنى، ولار ءتىلى ورىسشامەن ارالاسىپ شۇبارلانباعان، قازىرگىدەي قىرىق بۋىن بولىپ بولىنبەگەن بىرىڭعاي يسلام ءدىنىن ۇستانعان، ەشقايسىسى نە ورىسقا، نە باتىسقا ەلىكتەمەي، قاتىنى-قاتىن، ەركەگى-ەركەك بولىپ ءوز ورنىن بىلەتىن ناعىز قازاق ۇلتى بولاتىن. ولاردىڭ بار ارمان-اڭسارى، ماقسات-مۇددەسى جاسانىپ كەلگەن جاۋ تۇگىل تاتۋ-ءتاتتى كورشىڭمىن دەپ جىميىپ كۇلىپ كەلىپ، كۇڭىرەنىپ كەتەتىن ورىس اتاۋلىنىڭ تابانىنا ەلىن، جەرىن تاپتاتپاۋ، ۇلىن – بىرەۋدىڭ قۇلى، قىزىن – كۇڭى قىلماي جار قۇشىپ، ۇرپاق ءوسىرىپ، اللاھ الدىندا ادال عۇمىر كەشۋ بولاتىن. ال ەندى سول ورىسشا بىلمەيتىن قيتابان قازاقتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى سۇڭعىلالىعى، داڭعايىر ديپلوماتتىعى ءوز الدىنا. قازاقتى وسىناۋ ەرمىنەز، ءورشىل، جاۋگەر، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىنەن دە، جەر-سۋىنان دا ايىرىپ، ءتىلىن شۇبارلاپ، ۇل-قىزىن ۇلتتىق ساناسىنان ايىرىپ ءدۇبارا، ماڭگۇرت كۇيگە تۇسىرگەن ەشقانداي جوڭعار دا، ەشقانداي قىتاي دا ەمەس، رەسەي، ياعني، ورىستار بولاتىن. جالپى ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتقا بودان بولىپ قۇلدىعىنا ءتۇسۋى تاعدىر ءىسى. ەگەر سول قۇلدىققا تۇسكەن، تىلىنەن، اتا-بابا سالت-داستۇرىنەن ايرىلعان ۇلت ءوزىنىڭ سونداي بەيشارا كۇيگە تۇسكەنىن بىلمەي، ءالى دە ءوزىن سول  ۇلتتىڭ قۇلدىعىنان كەتكىسى كەلمەسە، ناعىز قاسىرەت سول. مىنە، بۇگىنگى قازاق سونداي كۇيگە تۇسكەن، ءالى دە بولسا ورىستىڭ بۇعاۋىنان شىعا الماي جۇرگەنىن بىلمەي، تۇسىنبەي جۇرگەن ۇلت دەۋگە تولىق نەگىز بار. ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىك. انەۋگۇنى قىرعىز  رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اتامباەۆ تالاي قازاقتىڭ ىشىندە شەر-شەمەن بولىپ قاتىپ ايتا الماي جۇرگەنىن ايتىپ ەدى قازەكەمنىڭ نەبىر كوزى اشىقسىماقتارى باستاپ، «ايتاق!» دەسە تۇرا شاباتىن جارەۋكە جانتىقتارى قوستاپ اتامباەۆتى جۇندەي ءتۇتتى. ءدال سول  كۇندەرى قازاقستان باسشىلارى قوستاناي ءۋالاياتىنان (وبلىسىنان) قازاقتىڭ 76 مىڭ گەكتار جەرىن (بىرەۋلەر ودان دا كوپ دەيدى) رەسەيدىڭ زىمىراندارىن قۇلاتۋعا بەرىپ جاتقاندا الگى  ايتاق دەسە تۇرا شاباتىنداردىڭ بىردە-بىرەۋى ءۇن شىعارعان جوق. جاقىندا رەسەيدىڭ ءبىر توپ زيالىلارى، ءبىر-ەكى جازۋشىسى رەسەي تەلەارناسىنان قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىنە قارسى اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ جاتتى. ولار ءتىپتى، قازاقستانعا اسكەر كىرگىزىپ باسىپ الۋ كەرەك دەگەن  اگرەسسورلىق، شوۆينيستىك سوزدەردى تالاي مارتە ايتتى. سونىڭ بىردە-بىرىنە الگىلەردىڭ ەشقايسىسى جاعى قارىسىپ قالعانداي ەڭ بولماسا شاۋىلدەگەن دە جوق. ءيا، اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتقانداي اتام قازاق كەلەر ۇرپاعىنىڭ وسىنداي ءدۇبارا كۇيگە تۇسەرىن سول زاماندا-اق ءبىلدى. ولار ءۇي ىرگەسىندەگى ورىستىڭ بار ماقسات-مۇددەسى، نيەت-پيعىلى قازاق جەرىن باسىپ الۋ، قازاق جۇرتىن تىلىنەن، دىنىنەن، دىلىنەن ايىرۋ ەكەنىن سول زاماندا-اق سەزگەن-ءدى. «...جانىڭدا ايبالتاڭ بولسىن» دەگەندى سول كەزدە-اق ايتقان. سول بابالارىمىزدىڭ ساياساتكەرلىگى، وتانسۇيگىشتىگى، ۇلتجاندىلىعى قازىرگى كەز-كەلگەن ەۆروپيزيروۆاننىي، گلوباليزوۆاننىي، ينۆەستيتسياشىل-يننوۆاتسياشىلداردىڭ، «بولاشاكوۆەتستاردىڭ» قاي-قايسىسىنان نايزا بويى بيىك-ءتى. التىن وردا ىدىراپ، بولەك-بولەك حاندىقتارعا بولىنگەننەن-اق زار ەڭىرەگەن قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىزدەردى، ءۇش عاسىرلىق بولاشاقتى بولجاپ ايتىپ كەتكەن اۋليە موڭكە ءبيدى ايتپاعاندا ولاردان كەيىنگى مۇرات موڭكەۇلى، ەسەنگەلدى اقپان جىراۋ، ابۋباكىر كەردەرى، سارىشولاق شايىر (بورانبايۇلى) سياقتى ءارى اقپا-توكپە، ءارى سەن تۇر، مەن اتايىن اقىن-جىراۋلار ءبىزدىڭ بۇگىندە «ويباي، ۇلت ارازدىعىن تۋدىرۋشى اتانىپ كەتپەيىك»، «ويباي، ورىسقا قازاقشا سويلەپ بالەگە قالمايىق» دەپ قورقاسوقتاپ، ءتيىپ-قاشىپ ايتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارىن جانە وسىنداي  الاكوڭىل، ءشۇبارتىل، جالتاق، جاسقانشاق كۇيگە تۇسەتىنىمىزدى ايتۋداي-اق ايتىپ كەتكەن ەكەن جارىقتىقتار. مۇرات موڭكەۇلىنىڭ ورىستار قازاق دالاسىن كۇن ساناپ باسىپ الىپ ىشكە ەنىپ كەلاتقانىن، ۇرپاعىنىڭ ءتىلى، ءدىلى بۇزىلىپ باراتقانىن سونداي ءبىر ساۋەگەيلىكپەن بولجاپ:

 

...ەدىلدى كەلىپ العانى–

ەتەككە قولدى سالعانى

جايىقتى كەلىپ العانى–

جاعاڭا قولدى سالعانى.

ويىلدى كەلىپ العانى–

ويىنداعىسى بولعانى،

ەندى قازاق نەڭ قالدى، – دەپ زارلاعانىن جۇرتتىڭ كوبى بىلەدى. ول وسىلاي دەي كەلىپ:

مەن قاۋىپ-ەتكەننەن ايتامىن:

كەشەگى تۋعان بالانىڭ

ساقال-شاشىن قويدىرىپ،

اششى سۋعا تويدىرىپ

بۇزاما دەپ رەڭىن

ۇكىلى بورىك قىزىمنىڭ

ۇستاي ما دەپ بىلەگىن

شايا ما دەپ جۇرەگىن

ادىرا قالعىر زاماننىڭ

مەن جاراتپايمىن سۇرەڭىن، – دەپ جاس ۇرپاعىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىنە شەيىن بۇزىلاتىنىن، اراق ءىشىپ ازعىندايتىنىن كوزبەن كورگەندەي سۋرەتتەپ بەردى.

ال ورىستىڭ قورلىعىن كورگەنشە كوز كورمەسكە كەتىپ قارامدى باتىرايىن دەپ ەسەنگەلدى اقپان جىراۋ ءوزى تۋىپ-وسكەن ارال، شالقار وڭىرىنەن سوناۋ قاراقالپاق اسىپ، ارادا جىلدار وتكەندە قايتىپ كەلگەندە رەسەيدىڭ تابانىنا تۇسكەن وتانىن كورىپ:

اتتەڭ، دۇنيە، قايتەيىن

سارىارقانىڭ دالاسى-اي،

اشالى توعاي اعاشى-اي

شەر-شەمەندەي قاينايدى-اۋ

كوكىرەكتىڭ ساناسى-اي،

ساناسىز بولىپ باراسىڭ،

سارى قازاقتىڭ بالاسى-اي،

ءوز بالاسىن جەم قىلعان

بيلەرىم اۋزى الاسى-اي.

ويدا-ورىس، قىردا-سارت

قالالى جۇرتقا جەم بولدى

ءبىزدىڭ قازاق بالاسى-اي.

كەزەگىمەنەن بەرىلىپ،

ورىسقا ؟؟ بەرگەسىن

كوشىپ ەدىم جەرىنىپ

جەرىنىپ كوشكەن ادىرا-اي،

تۇرعانىن قاراش، كورىنىپ

بۇل قونىستان كوشىرگەن

اتاسىز ورىستىڭ ءجابىرى-اي،–دەگەن جولدارى بۇكىل ءىشى-باۋىرىڭدى كول شايقاعانداي ەتپەي مە؟ ول زاماندا باتىس ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى جاتقان مىنا شەتى  اتىراۋ، مىنا شەتى ورال، اقتوبەدەن، تورعاي ولكەسىنە شەيىنگى رەسەيمەن ارقالاس ۇلان-عايىر باتىس شەكارانى سارىارقا دەپ اتاعان ەسەنگەلدى اقپان جىراۋدىڭ «سارىارقا» دەپ وتىرعانى سول ايماق. قۇرمانعازى «سارىارقا» كۇيىن ءوزى ءومىر سۇرگەن وسى ايماققا ارناعان.

بۇل اقىن-جىراۋلاردىڭ كوپشىلىگى ءوز ولەڭدەرىندە «جەر-سۋدان ايرىلدىق»، «جەرىمىزگە ورىستار قاپتاپ كەلىپ جاتىر، نە ىستەيمىز» دەگەن ۋايىم-قايعىنى مەدەت قىپ وتىرا بەرمەي، باسقىنشىلارعا قارسى اتتانايىق دەپ ۇران تاستاپ، ەل باسقارعان سۇلتان، بيلەردىڭ نامىسىن وياتپاق بولدى. كىشى ءجۇز ءالىم تايپاسىنان شىققان تورەمۇرات جىراۋ

كۇنىگە جاسىپ جۇرگەنشە

كوزدەن اققان جاس كەپسىن.

ورىسقا قۇل بولعانشا

قانجىعادا باس كەتسىن، – دەپ ۇلى اتتانىسقا شاقىرسا، سول ءالىمنىڭ تىلەۋ رۋىنان سارىشولاق شايىر (بورانبايۇلى)

اۋليە موڭكە ايتقانى

اينىماي كەلدى الدىما،

باعىمنىڭ نەدەن قايتقانى

قۇدايدىڭ كوڭىلى قالدى ما؟

ەلىمدى بيلەپ الدى عوي

كەشەگى كەلگەن قاڭعىما،–دەپ كۇيىنەدى. كۇيىنەدى دە دەرەۋ:

قالماقتان قيىن بولدى دا

ورىستىڭ سالعان ويرانى

قازاق دەگەن سورلىعا

باتىپ تۇر مىنا سويقانى

باياعى كۇنىم ەلەستەي

كەلمەسكە كەتتى  اينالىپ،

ورىسپەن توبە تەڭەسپەي

العان بەتتەن تايمالىق،–باسقىنشى جاۋمەن ايقاسقا شاقىرادى. سارىشولاق ودان ءارى:

ءاي، ورىستار، ورىستار

بيىك تەڭ بە دوڭەسپەن؟

ەلىمە كەلدىڭ قونىستاپ،

پاتشاڭ بەرگەن كەڭەسپەن

اش ورىستى تويعىزىپ

قاقىراسى جوق قاڭعىڭا

مەكەن بەرگەن مەن ەمەس پە ەم؟

قايعىما ورتاق دوس بولساڭ

بىرىگىپ قام جەمەس پە ەڭ؟ - دەپ باسقىنشىلاردى اقىل-كەڭەسكە، مامىلەگە شاقىرسا، ەندى بىردە وعان قۇلاق اسپاعان ورىس وتارشىلدىعىنا بىلايشا قايتا كۇيىنەدى.

قاندى كەك بۋىپ جۇرەكتى

بەرمەي تۇر قۇداي تىلەكتى

زىعىردانىم قايناۋمەن،

شاپقىنمەن كۇنىم قۇر ءوتتى.

وتاربا كەلدى ويرانداپ،

كوك ءتۇتىنىن شۇباتىپ،

اسكەرى ءجۇر تايراڭداپ

شالقار كولدەن قۇر اتىپ.

***

 

مىلتىقتىعا كۇش كەلمەي،

نايزاسىن سايلاپ ەرلەرىم

باستاۋشى كۇتىپ تىستەندى

باستايتىن بىراق بيلەر جوق

قولداۋشى حان جوق، كۇش كەم-ءدى،–دەپ ودان ءارى:

 

ەدىلدەن بەرمەن جايلاعان

جايىقتىڭ بويىن بويلاعان،

ساعىز، ەلەك، ويىل، جەم

مايلىساي، ىرعىزدى اپ تويماعان.

قاۋىلجىر، تەبەن، قوس-شاعان

سوناۋ شەتى ارال مەن

اتىراۋ، ءۇستىرت، قۇباجون،

ورىنبور، سارىتاۋ، ورالمەن

بارىنە سالدى تىيۋدى

جاندارال سالعان قارارمەن.

ەركىن وسكەن قازاعىم

ۇيىندە جاتىر كۇرسىنىپ

سالعاسىن پاتشا مازاعىن

قالىڭ اسكەر قوقاڭداپ

جوقتى تاپ دەپ زورلاعان

مىلتىقتان ىعىپ ەرلەرىم

كوزىنەن جاسى پارلاعان

شىعىنا قاشىپ بالالار

اڭىراپ انا زارلاعان

اشۋ بۋىپ دەرتپەنەن

اجەلەر سۋىرىلا قارعاعان

اتىس تا شابىس، ۇركىتۋ

ومىردە مۇنداي بولماعان

ەلىمدى كەزگەن جالماۋىز–

جەكسۇرىن ورىس وڭباعان

ءيا، وتارشىل رەسەيدىڭ قازاققا سالعان زوبالاڭىن ءدال وسى سارىشولاقشا، ەسەنگەلدى اقپان جىراۋشا، مۇرات موڭكەۇلىنشا، تورەمۇرات، شەرنيازشا اششى ايقايمەن، كەۋدەنى كەرنەگەن اشۋ-ىزامەن ەشقانداي «باس اقىن» دا، باسقا اقىن دا ايتقان ەمەس. بۇنى ءبارىن مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز،  بۇگىندە وقىعان-توقىعان، ورىسشاعا سۋداي ساياساتكەرلەردىڭ دە، نەشە ءتۇرلى دايىندالىپ كەلگەن زاڭداردى قابىلداعىش دەپۋتاتتاردىڭ دا ەشبىرەۋى قازاق ۇلتىنىڭ عاسىرلار بويى رەسەيدىڭ تابانىندا تاپتالىپ قالعان وي-ءورىسىن، ساناسىن، بۇدان 100-200 جىل بۇرىن ءومىر كەشكەن، قازاقتىڭ تۇبىنە  قاي ەل جەتەتىنىن بولجاپ زار يلەگەن الگى اقىن-جىراۋلارشا «رۋحاني جاڭعىرتا»  الماي وتىرعانىن  ەسكە سالۋ بولاتىن. ال، رەسەيدىڭ كوشەدەگى كەز-كەلگەن مۇجىعىن ايتپاعاندا اناۋ ليمونوۆ، پروحانوۆ، دۋگين، جيرينوۆسكي تاعى باسقالارى سياقتى بەلگىلى-بەلگىلى قايراتكەرلەرى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە قازاقستاندى ورىستىڭ جەرى، ونى قازاقتارعا ءبىز بەرگەنبىز، ەندى سونى اسكەر كىرگىزسەك تە باسىپ الۋىمىز كەرەك دەپ اۋزىنان اق كوبىك اتقىلاپ، وعان كرەملدەگىلەر «قويىڭدار، بۇلارىڭ ۇيات بولادى» دەمەك تۇگىل سولاردى راحاتتانا تىڭداپ وتىرعاندا، سونىڭ ءبارىن كۇندە كورە تۇرا قازاق باسشىلارى نە ءۇنسىز، نە وتىرىك جۋىپ-شايىپ وتىرعانىن كورگەندە باسشىلارى  قۇلدىق سانادان قۇتىلماعان ەلدىڭ قاراپايىم قوسشىلارى قۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس  دەگەن ويعا كەتەدى ەكەنسىڭ. جانە انە ءبىر «ءبارىن، ءتىلدى دۇرىستاۋدى دا، باسقاسىن دا اركىم وزىنەن باستاۋى كەرەك دەگەن» ناعىز سايقالي ساياساتتىڭ حالىقتى الداندىرىپ، وزدەرىن جاۋاپكەرشىلىكتەن الشاق ۇستاۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان ءازازىل ۇران ەكەنىنە كوزىڭ جەتكەندەي بولادى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz