جۋىردا بەلگىلى ساياساتكەر دوس كوشىمنىڭ «ورىس تىلدىلەردىڭ قازاق تىلىنە كوزقاراسى» دەگەن ماقالاسى («ءتورتىنشى بيلىك»، 30 قازان، 2017 جىل، №20) قولىما ءتيىپ وي ءبولىسۋدى وزىمە پارىز سانادىم.

وسى كۇزدە ماسكەۋگە كەزەكتى رەت جولىم ءتۇستى. مۇنى كاسىبي تۇرعىدان ادەتكە اينالدىرعانىما ءتورت-بەس  جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. سەبەبى ماسكەۋ ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى مول مۇراعاتتى دەرەكتەر ساقتالعان.  سوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك وسى جاعدايدى قانشا رەت ءار كەزدەسۋلەردە، ءباسپاسوز بەتتەرىندە ماسەلە قىلىپ كوتەرسەك تە بۇعان جىلى شىراي تانىتىپ، تۇسىنىستىكپەن قاراعان جاندى كورە المادىق. دەگەنمەن دە ۇستىمىزدەگى جىلى زور قارقىنمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان  ەلباسىمىزدىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسى اياسىندا ۇمىت قالدىرماي قولعا الساق تا ءبىر ءىس (زور ءىس دەپ ايتساق تا بولادى) تىڭدىرعان بولار ەدىك.

نەگىزگى ماقساتىم وسى ساپاردان تۇيگەن  ويىمدى  ورتاعا سالىپ پىكىر ءبولىسۋ. استانا باعىتىنا جۇرەتىن كولىگىمىز  (استانا-ماسكەۋ فيرمالىق پويىزى)  كەشكە جۇرەتىن بولعاندىقتان ۋاقىتتى قۇر جىبەرمەي كەلەسى جىلى فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىنىڭ باستى  ويىندارى وتەتىن اتاقتى «لۋجنيكي» ستاديونىنا بەت الدىم. كەلسەم حالىقتىڭ كوپتىگى سونشا جاقىندا عانا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن ءجۇز مىڭ ادامدىق ستاديون لىق تولى، تەك كەزەكپەن كىرىپ-شىعىپ جاتىر. سويتسەم، بۇل رەسەيدە جىل سايىن 4 قاراشا كۇنى كەڭ تۇردە اتالىنىپ وتەتىن ۇلتتىق بۇقارالىق مەرەكە ەكەن. نەگىزگى استارى 1612 جىلعى د.پوجارسكي مەن ك.ءمينيننىڭ ماسكەۋدى پولياك ينتەرۆەنتتەرىنەن قورعاپ قالۋىنا بايلانىستى  بۇل كۇندى ۇلت ازاتتىق كۇنى رەتىندە بەلگىلەگەن. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى وتە كوتەرىنكى. مەن كىرگەن كەزدە ستاديون ورتاسىنا  ورناتىلعان ساحناعا حالىققا تانىمال ونەر قايراتكەرلەرى (س.لانوۆوي، ف.كيركوروۆ، س.بەزرۋكوۆ جانە ت.ب.), رەسەي باتىرلارى («گەروي روسسي)  كەزەگىمەن شىعىپ قۇتتىقتاپ  جاتتى.

قاراپ وتىرماي ەتنوگرافتىق ادەتىمە سالىپ قاسىمدا وتىرعانداردى اڭگىمەگە تارتا باستادىم. ءبارىنىڭ دە پۋتينگە دەگەن كوزقاراستارى وتە جوعارى. حالىق ءپۋتيندى ەلدى قۇتارۋشى رەتىندە قاراپ رەسەيدىڭ بولاشاعىن سونىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى. كوپشىلىگى كەلەسى جىلى بولاتىن سايلاۋدا قازىرگى پرەزيدەنتكە لايىق قارسىلاس بولاتىن تۇلعانىڭ جوق ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، ەگەر پۋتين بيلىكتەن باس تارتسا دا حالىق ونى سايلاۋعا ءتۇسۋىن سۇرايدى، سەبەبى ءدال قازىرگى الەمدىك ۋاقيعالاردىڭ شيەلەنىسكەن كەزەڭىندە پۋتيندەي ليدەر وتە قاجەت دەگەن پىكىردە ەكەن ء(تىپتى مەنىڭ قازاقستاننان كەلگەنىمدى بىلگەن سوڭ «سىزدەرگە دە ءدال قازىر نازارباەۆتاي تۇلعا كەرەك، ول كەتسە قيىن بولادى» دەگەن ويلارىن دا جاسىرمادى). مۇنىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە سول كۇنى قولدان-قولعا تاراتىلعان «ناتسيونالنىي كۋرس زا سۋۆەرەنيتەت» گازەتىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرەيىن: «ك سوجالەنيۋ، وكازالوس، چتو موجنو – 1991 گودۋ نارود  ودۋرمانەننىي پەرەسترويكوي ي گلاسنوستيۋ، نە ۆستال نا زاششيتۋ سۆوەي سترانى. تراگيچەسكي رەزۋلتات ەتوگو مى س ۆامي وچەن حوروشو زناەم…. ۆ 1999 ناس نە ۋسپەلي دوبيت تولكو پوتومۋ، چتو پرويزوشلو «رۋسسكوە چۋدو»، ي ۋ ناس پوياۆيلسيا پۋتين. 17 لەت ماستەرسكي لاۆيرۋيا، ون سدەلال منوگوە يز توگو، چتو ۆ داليوكوم 1999 نام كازالوس نەۆوزموجنىم. نو ۆسە ۋسپەحي ي دوستيجەنيا ناشەگو پرەزيدەنتا – رەزۋلتات ەگو رۋچنوگو ۋپراۆلەنيا، كوتوروە ون وسۋششەستۆلياەت ۆوپرەكي سيستەمە ي كونستيتۋتتسي». بۇل سوزدەردى تالداپ جاتۋدىڭ ءوزى دە ارتىق بولار، مەنىكى تەك كورگەن-بىلگەنىمدى كوپشىلىككە جەتكىزۋ، وقىرماندار قالاي قابىلدايدى ونى وزدەرى شەشەر.

سونىمەن كەشكە استانا باعىتىن بەتكە الىپ جولعا ششىقتىق. جولدا ريازان، سامارا، ۋفا، چەليابينسك ت.ب.قالالاردى  باسىپ وتتىك. ساپارلاستارىم  اكەسى تاجىك، شەشەسى ورىس جاس شاماسى قىرىقتى ورتالاپ قالعان اندرەي دەگەن جىگىت. وتباسى پەتروپاۆل قالاسىندا،  ءوزى  ماسكەۋدە قۇرىلىستا جۇمىس ىستەپ ۇيىنە ءۇش-ءتورت ايدا ءبىر كەلىپ-كەتىپ تۇرادى ەكەن. ەكىنشىسى، ول دا ارالاس نەكەدەن تۋعان جاس شاماسى ەلۋگە كەلىپ قالعان جەنيا دەگەن جىگىت اكەسى وزبەك، شەشەسى ورىس. ول قازاقستانعا تاياۋ ءبىر شاعىن قالادا تۇراتىن بولىپ شىقتى. ول دا ماسكەۋگە كۇيكى تىرلىك، جاڭباعىس كاسىپپەن بارىپ كەلە جاتقانىن ءسوز اراسىندا تىلگە تيەك ەتىپ كەلە جاتتى. بايقايمىن، ەكەۋى دە قازاقستانعا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن سىياقتى. رەسەيدە قازىرگى ۋاقىتتا كۇنكورىس كاسىبىمەن جۇرگەن  التى ميلليونداي وزبەك، ميليوننان اسا تاجىك بارىن سولاردان ەستىدىم (بۇعان ءوزىمنىڭ دە كوزىم جەتكەن، ماسكەۋ كوشەلەرىمەن ءجۇرىپ بايقاساڭىز كوشە تازالاپ، جول جوندەۋ جۇمىستارىندا، جۇكشى بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى تاجىكتەر دە، ال ساۋدا جاعىنداعىلاردىڭ كوپشىلىگى وزبەكتەر مەن قىرعىزدار، تاپ ءبىر ەڭبەك ءبولىنىسى سياقتى). اسىرەسە، اندرەيدىڭ سوزدەرى وتە اسەرلى. ونىن ايتۋى بويىنشا ايەلى مەن بالالارى «پاپا بىزدەردى وسىندا الىپ كەلگەنىن ءۇشىن ساعان  ريزامىز، ۇلكەن راحمەت» دەپ ۇنەمى ەسكە الىپ جۇرەدى. قازاقستاندا  جۇرگەنىنە قاتتى قۋانىپ، وزدەرىن وتە باقىتتى سەزىنەتىن سياقتى. سەبەبى، تاجىكستاندا ۇرەيمەن وتكەن كۇندەرىن ءالى دە ۇمىتا المايدى. «ءبىز ءۇشىن بومبا جارىلماي، بىرەۋدى بىرەۋ ءولتىرىپ نەمەسە توناپ كەتپەسە، سول كۇنگە ءىشىپ جەر  تاماعىمىز  بولسا سودان وتكەن باقىت جوق، بىرەن-ساران تۋىستارىم ماعان كەلىپ قوسىلدى، بىراق كوپشىلىگى سوندا قالىپ قويدى»، - دەپ كۇرسىنىپ وتىردى.

ودان كەيىنگى ەكەۋى دە ورىس ايەلدەرى: ءبىرى جاسى جەتپىسكە كەلسە دە شيراق، سەبەبى، ۇستىڭگى پولكاعا ءوزى سەكىرىپ شىعىپ، ءتۇسىپ ءجۇردى. ودان كەيىنگىسى جاسى ەلۋدەن اسقان زويا دەگەن ايەل، ءبىر ورنىندا بايىز تاۋىپ وتىرا الماي اركىممەن ءبىر سويلەسىپ ءجۇردى. ءبىز ادەتتە ورىس ادامدارىنىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا اقىلدىمسىپ، استامسىپ وكتەم سويلەۋىن، قىرسىعا جاۋاپ بەرەتىن قيسىق مىنەزىدەرى بار ەكەنىن بىلە تۇرا ءمان بەرمەيمىز، كورە تۇرا كورمەگەنسىپ، بىلە تۇرا بىلمەگەنسيمىز. ءتىپتى كوشەدە قالت-قۇلت كۇنەلتىپ جۇرگەن ورىستىن شال- كەمپىرلەرىنىڭ  بويىندا دا ءالى كۇنگە دەيىن تىعىلىپ جاتقان شوۆينيستىك پيعىلدار اندا-ساندا باس كوتەرىپ «سونبەي» جاتقانى  جاسىرىن ەمەس. وسى جەردە دوس كوشىمنىڭ «وكىنىشكە وراي، قازاق ەلىنەن كوشىپ بارا جاتقانداردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى سۋ ىشكەن «قۇدىققا ءبىر تۇكىرىپ» كەتكىسى كەلەدى... دەگەن ءسوزىنىن جانى بار ەكەندىگىنە وسى جولى انىق كوزىم جەتتى. ءوزىن ليزا دەپ تانىستىرعان ءبىرىنشى ايەل اقمولا وبلىسىنىڭ ماكينكا ەلدى مەكەنىنەن الاساپىران  90-جىلدارى رەسەيگە، چەليابينسك قالاسىنا تاياۋ ءبىر قالاشىققا  ەكى قىزىمەن بىرگە قونىس اۋدارعان ەكەن.  كوشۋ سەبەبى قازاقستاننىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ  «دۇرىس ەمەستىگىنەن»،  اتا-بابالارىنا قۇتتى قونىس بولعان قۇت-مەكەندەرىنەن ورالمانداردىڭ اعىلىپ كەلىپ وزدەرىنىڭ «تىلدىك ديسكريميناتسياعا» ۇشىراۋىنان دەپ پرەزيدەنتىمىزدىڭ  اتىنا ءبىراز اۋىر سوزدەر ايتتى. قازاقستان سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ دا اتا مەكەنى، بۇدان باسقا قايدا بارادى دەگەنىمىزگە ايتقان ءۋاجى ولار سول تۇرعان ەلدەرىندە نەگە تۇرا بەرمەيدى دەگەنگە سايادى  (ۇققانىمىز ماحامبەتشە ايتساق بۇلاردى «جىلى ۇياسىنان ۇشىرعان ورالمانداردىڭ تەپكىنى مەن ەلباسىنىن ەكپىنى» ەكەن).  شاماسى «ۇلى حالىق» وكىلى بولىپ ۇيرەنىپ قالعاندار  قازاقتىڭ «ەر تۋعان جەرىنە» دەگەن ۇعىمىن «تويعان جەرگە» دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. مۇندا كەلگەن سوڭ قىزدار ەر جەتىپ، «جىلى ۇيالارىن» تاپقان سوڭ جالعىز قالىپ امالسىزدان ءوزى سياقتى ءبىر كەمپىرمەن بىرگە ءبىر بولمە جالداپ تۇرىپ جاتقان جايى بار. الاتىن زەينەتاقىسى  از بولعان سوڭ (8مىڭ رۋبل) قوسىمشا ۆاحتالىق ادىسپەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان بەتى. مەن رەسەيدەگى زەينەتاقىنىڭ  ورتاشا مولشەرى 11-13 مىڭ، ال جوعارعى مولشەرى 15-17 مىڭ كولەمىندە ەكەندىگىن ايتىپ، سەبەبىن سۇراعانىمدا بۇعان دا قازاقستانداعى رەفورمالار «كىنالى» بولىپ شىقتى. مەن قازاق مەنتاليتەتى بويىنشا بالالارى اتا-انالارىن تاستاپ كەتپەيدى دەگەنىمە «ولاردىڭ ءوز وشاعى بار» دەپ قۇتىلدى، ءىشى قايناپ جاتسا دا شاعىم ايتقىسى كەلمەيدى. بىراق كوز جانارىندا وتكەنگە دەگەن ساعىنىش، قايتارا الماس وكىنىش جاتقانداي.

كەلەسى ساپارلاسىمىز زويانىڭ  قازاقستاننان كەتكەنىنە 19 جىل بولىپتى. سونشاما جىلدان كەيىن تەمىرتاۋ قالاسىندا قالعان 80-گە كەلگەن شەشەسى مەن ءسىڭىلىسىن ىزدەپ كەلە جاتقان ءتۇرى. ونىڭ ۇعىمىندا رەسەيدە ءبارى جاقسى، ال قازاقستان سول توقسانىنشى جىلدارداعى دەڭگەيدە. قازاقستاننىڭ وركەنيەتتى دامۋ جولىنا تۇسكەن ىرگەلى ەل بولعاندىعىن قانشالىقتى ايتساق تا تۇسىنگىسى كەلمەيدى. قازاقشا ايتقاندا  «ناعىز بەتپاق»، ادۋىندى، دولى ايەل. ونىڭ ۇعىمىنشا قازاقتار ناعىز ۇلتشىل حالىق (شاماسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن مەڭزەگەن بولار). ءبىز دە قالىسپاي جەتپىس جىلدا جەتپىس ءسوز ۇيرەنبەگەن، قازاقتىڭ بايىرعى ادەت-عۇرپىنا جيىركەنە قاراعان ورىستاردىڭ بويىندا ينتەلليگەنتتىك، زيالىلىقتىڭ، ەشقانداي دا جەرگىلىلىكتى حالىققا دەگەن قۇرمەت پەن سىيلاستىقتىڭ تياناقتاي دا بولسا جۇقاناسى بولماعاندىعىن   ەسكە سالدىق. شەشەسى مەن ءسىڭىلىسىن نەگە تاستاپ كەتكەنىن سۇراعانىمىزدا «ولار كەتكىسى كەلمەدى» دەپ جاۋاپ بەردى، بىراق شەشەسى تۇرعان ۇيگە ورتاق مۇراگەر ەكەندىگىن جاسىرمادى. بىراق ۆاگوندا وتىرعان رەسەيلىكتەر شەكاراعا جەتپەي ءتۇسىپ قالىپ پەتروپاۆل قالاسىنان ۆاگونىمىز دابىرلاي سويلەپ، اڭدىزداي كىرگەن قازاقتارعا  لىق تولعاندا جاڭاعى «پاتريوتتىق» ەكپىننەن تۇك تە قالمادى. اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ، كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ وتىرعان  «ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي» ءتۇرىن كورگەندە ءبىر جاعىنان كۇلكىم كەلىپ، ءبىر جاعىنان اياپ تا كەتتىم.

بۇل ساپاردان نە قورىتىندى جاساۋعا بولادى: قازاق تەگىن ايتپايدى، «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا دالاعا قاراپ ۇليدى» (بىراق ءبىر قىزىعى مەن بولعان ماسكەۋدەگى مۇراعاتتار مەن كىتاپحانادا كەزدەسكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ پىكىرى مۇلدە باسقا. ولار قازاقستان تۋرالى قىزىعا تىڭدايدى). ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا داستۇرىمىزگە مويىنسۇنباي «كونە ءداۋىردىن قالدىعى»  رەتىندە مەڭمەنسي قاراۋىن ءالى دە قوياتىن ەمەس. ولار ءۇشىن ءبىز ءالى فەودالدىق داۋىردەگى «ابوريگەن» حالىقپىز با؟  ەكىنشىدەن، رەسەيدە قازاقتار نەمەسە قازاقستاندىقتار تۋرالى ناقتى وبەكتيۆتى مالىمەتتەر جوق. قازاقستاندا 80-90 پايىز تەلەۆيدەنيە جانە ءباسپاسوز قۇرالدارى وسى كۇنگە دەيىن  «ۇلى ورىس» تىلىندە اقپارات تاراتسا، ال رەسەيدە قالاي؟  حالىق اسسامبلەياسى تەك بىزدە عانا بار ما، ماقساتى نە؟  ەگەر قازاقستاننان قونىس اۋدارعان ءاربىر ۇلت وكىلدەرى جاعدايلارىن تۇزەپ العان سوڭ جەرگىلىكتى قازاقتاردى ماڭسۇق ەتىپ، «سۋ ىشكەن قۇدىقتارىنا تۇكىرىپ» كەتىپ جاتسا دا ولاردىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى پارلامەنتىمىزدىڭ تورىندە وتىر. ال، رەسەيدەگى قانداستارىمىز قونىستانعان جەرلەردەگى مادەني ورتالىقتار نە ىستەپ ءجۇر؟ تەك قانا كەزەڭدىك، ماۋسىمدىق  شارالاردا عانا ۇلتتىق كيىم كيىپ ساحنادان كورىنىپ قالاتىن ولاردىڭ تىرلىگى ساحناداعى سايقىمازاققا ۇقسايدى نەمەسە سولاردىڭ دەڭگەيىندە عانا. ويلانايىق اعايىن.

داۋرەن ەسكەكباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف

Abai.kz