I. قازىرگى احۋال

قازاقستان - بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى مەن دياسپورالاردىڭ باسىن قوسقان ءبىرتۇتاس، زايىرلى مەملەكەت.

عاسىرلار بويى قازاقتار مەن باسقا ەتنوستىق توپتار كەلىسىم مەن ىنتىماقتى جاعدايدا ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلدى، ەتنوسارالىق قاتىناستار تالاي تاريحي سىننان ءوتتى.

رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ۇلتتىق ساياساتى حالىقتار قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى، تىكەلەي گەنوتسيد، ەكولوگيالىق اپاتپەن قاتار جۇرگىزىلدى. بيلىك ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كۇدىكپەن قاراپ، ءبىر قالىپقا سالۋعا تىرىستى. ونداعان جىلدار بويى حالىقتار بەيبىت پەن كەلىسىم جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەن شىندىققا ساي كەلە بەرمەيدى. بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم نەگىزىنەن كۇشپەن نەمەسە تاباندى يدەولوگيالىق قىسىممەن ورناتىلدى، ول ءوز كەزەگىندە ۇلتارالىق قاتىناستارعا جاعىمسىز ىقپالىن تيگىزدى.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قازاقستان حالقى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدى باسىنان وتكىزدى. ۇلتارالىق قاتىناستار دامۋى مەملەكەتتىڭ ساياسي ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى، ەكونوميكالىق رەفورمالار، رۋحاني - يدەولوگيالىق جاڭالىقتارمەن قاتار ءجۇردى. جۇمىسسىزدىق، كەدەيشiلىك، قۇقىقتىق نەمقۇرايلىلىق، بيۋروكراتيزم كورىنىستەرى مەن كەڭ اۋقىمدى ميگراتسيالىق ۇردىستەر ۇلتارالىق قاتىناستارعا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

I. قازىرگى احۋال

قازاقستان - بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى مەن دياسپورالاردىڭ باسىن قوسقان ءبىرتۇتاس، زايىرلى مەملەكەت.

عاسىرلار بويى قازاقتار مەن باسقا ەتنوستىق توپتار كەلىسىم مەن ىنتىماقتى جاعدايدا ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلدى، ەتنوسارالىق قاتىناستار تالاي تاريحي سىننان ءوتتى.

رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ۇلتتىق ساياساتى حالىقتار قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى، تىكەلەي گەنوتسيد، ەكولوگيالىق اپاتپەن قاتار جۇرگىزىلدى. بيلىك ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كۇدىكپەن قاراپ، ءبىر قالىپقا سالۋعا تىرىستى. ونداعان جىلدار بويى حالىقتار بەيبىت پەن كەلىسىم جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەن شىندىققا ساي كەلە بەرمەيدى. بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم نەگىزىنەن كۇشپەن نەمەسە تاباندى يدەولوگيالىق قىسىممەن ورناتىلدى، ول ءوز كەزەگىندە ۇلتارالىق قاتىناستارعا جاعىمسىز ىقپالىن تيگىزدى.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قازاقستان حالقى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدى باسىنان وتكىزدى. ۇلتارالىق قاتىناستار دامۋى مەملەكەتتىڭ ساياسي ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى، ەكونوميكالىق رەفورمالار، رۋحاني - يدەولوگيالىق جاڭالىقتارمەن قاتار ءجۇردى. جۇمىسسىزدىق، كەدەيشiلىك، قۇقىقتىق نەمقۇرايلىلىق، بيۋروكراتيزم كورىنىستەرى مەن كەڭ اۋقىمدى ميگراتسيالىق ۇردىستەر ۇلتارالىق قاتىناستارعا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

وسى جاعدايدا قر-نىڭ ۇلتتىق ساياساتى تاريحي قوردالانعان قايشىلىقتاردىڭ جانە جاڭا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ زارداپتارىن ازايتۋعا باعىتتالدى. باستى نازار رەسەي جانە بۇرىنعى قر 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان جاڭا ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنان اجىراپ قالعان دياسپورالاردى جاڭا ساياسي جاعدايعا بەيىمدەۋگە، ەتنومادەني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا، مەملەكەتتىك تىلدە جانە باسقا دا تىلدەردە ءبىلىم الۋعا، مادەني-رۋحاني مۇرانىڭ جاڭارۋىنا ءمان بەرىلدى.

قايشىلىقتاردى شەشۋ بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە بەيىمدەلدى. مەملەكەتتىك ساياسات تاريحي قالىپتاسقان داستۇرگە، كۇش كورسەتپەۋ، توزىمدىلىك، حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى بىرگە ءومىر سۇرگەن تاجىريبەسىنە سۇيەندى. مەملەكەتتىڭ ءىس-ارەكەتى قازاق حالقىنىنىڭ جانە دياسپورالاردىڭ دا ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىن كەرتارتپا كۇشتەردىڭ ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋىنا جول بەرمەدى. بۇل قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتتى.

دەگەنمەن توتاليتارلىق جۇيەدەن قالعان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە مادەني - تىلدىك قايشىلىقتار ءالى دە ءوز شەشىمىن تاپقان جوق.

 

II.جاڭا ۇلت ساياساتىنىڭ قاجەتتىلىگى

ححI ع. باسىندا قازاقستاندا ءارتۇرلى ەتنوستىق قاۋىمداستىقتارعا جاتاتىن ادامداردىڭ قارىم-قاتىناستارىنا كوزقاراس وزگەردى. ەلدەن كوشۋ سايابىرسىدى، ەل حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇيىسىپ، ازاماتتىق قوعام قالىپتاسا باستادى. ەلدە ءىرى ەتنودەموگرافيالىق وزگەرىستەر بولدى: قازاقستان ەكى ەتنوستىق قاۋىمداستىق (قازاقتار مەن ورىس دياسپوراسى) باسىم بولعان مەملەكەتتەن، سان جاعىنان ءبىر ەتنوس، قازاق ەتنوسى باسىم مەملەكەتكە اينالدى.

بۇكىل الەمدەگى سياقتى قازاقستاندا دا ادامداردىڭ اقىل-پاراساتى، قازاقتار مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىنا جات ءومىر ۇلگىلەرى مەن ستاندارتتار ەنگىزۋ ءۇشىن اقپاراتتىق كۇرەس جۇرۋدە، ول ۇلتتىق سانا-سەزىمدى كۇيزەلتەدى.

شىندىعىندا كەڭەس زامانىنان كەيىن قوعام العاشقى رەت ۇلتتىق قۇرىلىم ماسەلەلەرىن جاڭا وي ەلەگىنەن وتكىزۋدىڭ الدىندا تۇر، قوعامدىق سانادا، باق-دا جانە عىلىمي جيىنداردا بۇل ماسەلەلەر ءجيى كورىنىس الادى.

قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسىن» جاڭا تاريحي كەزەڭدە كۇردەلى ۇلتتىق قۇرىلىم مەن ۇلتارالىق قاتىناستار ۇدەرىستەرىن دوكترينالدى نەگىزدە تالقىلاۋعا تالپىنىس رەتىندە قاراستىرادى. سونىمەن قاتار، ءبىز، ءبىر عانا وسى قۇجات ارقىلى اتالمىش كۇردەلى ماسەلەنىڭ بارلىق قىرلارى انىقتالۋى مۇمكىن ەمەستىگىن دە تۇسىنەمىز.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ۇلت ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىن» (ونان ءارى-«تۇجىرىمداما») دايىنداۋ مەن قابىلداۋدىڭ قاجەتتىلىگى قوعام جانە الەمدەگى جاڭا ەتنودەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى جانە گەوساياسي، ۇلتتىق جانە ءدىني فاكتوردىڭ ءوسۋى جاعدايىندا قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىن جانە تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان 2011-2020 جىلدارداعى مەملەكەت ساياساتىنىڭ ناقتى ماقساتتارى، قاعيداتتارى مەن مىندەتتەرىن انىقتاۋدان تۋىندايدى.

جاڭا ۇلت ساياساتى ءارتۇرلى ەتنوستىق قاۋىمداستىقتاردىڭ قارىم-قاتىناستارىن، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ جۇيەلەۋگە جانە وعان باعىت بەرۋگە ارنالادى. بۇل ساياسات الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي تەتىكتەر، رۋحاني قۇندىلىقتار، مادەنيەت پەن ءتىل ارقىلى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق بىرلىككە جەتكىزەتىن جولدار مەن شەشىمدەردى انىقتايدى.

«تۇجىرىمداما» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ ەرەجەلەرى جانە ادام قۇقىقتارى مەن ءتۇرلى ەتنيكالىق قوعامداستىقتارعا جاتاتىن ادامداردىڭ ەڭ باستى بوستاندىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق قۇقىقتىڭ جالپى تالاپتارىنا سۇيەنەدى. ول ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك تەتىكتەر جانە ءتىل مەن مادەنيەت نەگىزىندە ەتنيكا جانە دىنارالىق كەلىسىمگە جەتۋدىڭ ادىستەرى مەن قۇرالدارىن انىقتايدى.

 

III. جاڭا ۇلت ساياساتىنىڭ نەگىزگى يدەيالىق قاعيداتتارى

قازاقستاندىقتار قوعامدىق كەلىسىمدى، ەل بىرلىگىن جوعارى باعالايدى. بىراق بىرلىكتى نۇسقاۋمەن قالىپتاستىرۋعا بولمايدى. ول ەلدىڭ ىرگەسىن نىعايتاتىن ناقتى دا ايقىن جانە ءوزارا ىشتەي بايلانىسقان ماڭىزدى يدەيالاردى نەگىزگە الۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.

مەملەكەتتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن ەسەپكە الۋ

ەلدىڭ ەتنيكالىق قۇرامى وركەنيەتتەر توعىسىندا تاريحي قالىپتاسقان. بۇگىن قازاقستان جەرىندە ءارتۇرلى ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتار ءومىر سۇرۋدە.

1)كونە تۇركى حالقىنىڭ ۇرپاعى، بايىرعى جەرىندە تۇراتىن قازاقتار;

ء2)ار زاماندا، ءارتۇرلى جولمەن قازاقستان تاعدىرىنا ارالاسقان سلاۆيان جانە ەۋروپالىق تەكتەس ەتنيكالىق توپتار;

3)مادەنيەتى مەن ءتىلى جاعىنان قازاقتارعا جاقىن شىعىس ەتنوستىق دياسپورالار;

4)حح ع. 30-40 جىلدارى جەر اۋدارىلعان ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى;

5)بۇرىنعى وداقتىڭ جانە الىس شەت ەلدىك ۇساق ەتنيكالىق توپتار;

البەتتە، ەلدىڭ ەتنيكالىق قۇرامى وڭاي جولمەن قالىپتاسپاعان. كەيبىر دياسپورالار وكىلدەرى وداق ىدىراعاننان كەيىن تاريحي وتاندارىنا ورالدى. سونىمەن قاتار، قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن بارلىق ەتنيكالىق كاۋىمداستىقتاردىڭ وكىلدەرى نەگىزىنەن بۇگىن، قازاقستان ازاماتتارى بولىپ تابىلادى.

ەتنيكالىق كاۋىمداستىقتار سانىنا، اۋەلەتى، گەوگرافيالىق جاعدايى، ءتىلى، ءدىنى، پسيحولوگياسى، اسسيميلياتسيالانۋىنا بايلانىستى ەرەكشەلەنەدى. مادەنيەتتىڭ ارتەكتىلىگى، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر، تاريحي جادى جانە باسقا دا فاكتورلار ەتنيكالىق قاتىناستار احۋالىنا اسەر ەتىپ، ۇلت ساياساتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىندايدى

 

جالپىقازاقستاندىق ازاماتتىق جانە ەتنيكالىق سايكەستىك

قازاقستاندىقتاردىڭ تەگى وتە كۇردەلى قۇبىلىس، ونىڭ استارىندا جاڭا ازاماتتىق پەن قاتار ەتنيكالىق، ايماقتىق-جەرلەستىك، رۋ-تايپالىق، ءدىني، الەۋمەتتىك، كەڭەستىك ساعىنىش سەزىم سياقتى تاڭداۋلار جاتىر.

ادامزاتتىق جانە ەتنيكالىق سايكەستىكتەر، ولاردىڭ ۇيلەسىمى ادامنىڭ قازاقستانمەن دە، ءوزىنىڭ ەتنيكالىق قاۋىمداستىعىمەن بايلانىسىن كورسەتەدى. قازاقتار ءۇشىن قازاقستاندىق ازاماتتىق جانە ەتنيكالىق سايكەستىلىكتى ۇيلەستىرۋ قيىن بولماسا، تاريحي وتانى بار دياسپورالار ءۇشىن بۇل كوكەيتەستى ماسەلە. دياسپورالار نەگىزىنەن ءوز ەتنوستىق قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى بولا تۇرا، بۇگىن قازاقستان ازاماتتىعىن تاڭدادى.

قوعامداعى ساياسي، الەۋمەتتىك-مادەني جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەر مەملەكەتتىك جانە ەتنيكالىق سايكەلىستىكتەردە كورىنىس الادى. قازاقستاندىق جانە ەتنيكالىق سايكەلىستىكتەردىڭ ۇيلەسىمىنە قاراي قوعامنىڭ بىرلىگى جانە ونىڭ دامۋ باعىتى تۋرالى پىكىر قالىپتاسادى. سايكەستىلىك ماسەلەسى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۋاتى مەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ بارومەترى بولىپ تابىلادى

 

دياسپورالاردىڭ ەتنيكالىق، ءدىني جانە تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن قولداۋ

ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى -ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ حۇقىن قورعاۋ، سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋ.

دياسپورالاردىڭ مۇددەلەرىن بيلىك ينستيتۋتتارى دا، ازاماتتىق قوعام دا قورعاۋعا ءتيىستى. بۇل ەتنوۇلتتىق مۇددەلەردى ەسكەرۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

بۇگىن قازاقستاندا دياسپورالاردىڭ ساياسي-سەزىمى وسۋدە. ەتنومادەني تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋمەن قاتار، دياسپورالار زاڭ شىعارۋ ورگاندا عانا ەمەس، اتقارۋشى بيلىكتە دە وكىلەتتىلىگىنىڭ بولعانىن قالايدى. بۇل ماسەلەلەر حۇقىقتىق، سىيلاستىق، ىزگىلىك جانە ءوزارا تىلەكتەستىك نەگىزىندە شەشىلۋى ءتيىس. ازاماتتىقتى تومەندەتۋ ارقىلى ەتنيكالى سايكەستىلىكتى العا تارتۋ، تەك ازاماتتىقتى عانا قولداۋ سياقتى قاۋىپتى. بارلىق جاعدايلاردى نازارعا الا وتىرىپ ۇيلەستىرۋ باياندى ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىققا جۇمىلدىرادى.

وتكەننىڭ جاعىمدى ساباعىنا جانە

جاڭا قۇندىلىقتارعا سۇيەنۋ

باسقا ەلدەردىڭ تاريحى سياقتى قازاقستان تاريحى دا قاتال ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا تولى. سونىمەن بىرگە بۇل ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ - ءتىل، تۇرمىس سالتى، ەڭبەك، كوزقاراس جانە مادەنيەت سالالارىندا ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ دا تاريحى. ۇلت ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تاريحتىڭ جاعىمدى ساباقتارىنا سۇيەنۋدىڭ قاجەتتىگى بار. وتكەندى ءتۇسىنۋ، بىرلىكتىڭ تەرەڭ تامىرىنا بويلاۋ جاڭا تاريحي سانا تۋدىردى. سونىمەن بىرگە، قازاقتاردىڭ، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ەلدىڭ تاريحىن ءبىلۋى، بۇقارالىق سانا دا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىنىڭ تاريحي بايلانىسىن جانە ساباقتاستىعىن ۇعىنۋ دا ماڭىزدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن تەك تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك بەلگى عانا ەمەس، ەڭ باستىسى - ورتاق تاريح، ورتاق مەملەكەت، ەل تاعدىرىنا ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، تاعى باسقا ومىرلىك ۇستانىمدار بىرىكتىرۋى ءتيىس.

 

 

قازاقتار مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت رەتىندە

قازاقستان قوعامىن ءۇيىستىرۋشى ماڭىزدى فاكتور - مەملەكەتقۇراۋشى قازاق ۇلتى.

الەمنىڭ وزگەرۋىمەن بىرگە ەتنيكالىق قۇبىلىستار دا وزگەرۋدە. ەشقانداي مەملەكەت ۇلتسىز قالىپتاسپاعان. سونىمەن بىرگە - ءار كەزدە كەيدە ۇستەمدىك جۇرگىزگەن، كەيدە وزگەنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جويۋعا تىرىسقان، بولماسا ۇلتتاردىڭ باسىن قوسۋعا ۇمتىلعان مەملەكەتقۇراۋشى ەتنوس تا بولعان. بۇل بىرلىككە قول جەتكىزۋدىڭ جولدارىنا بايلانىستى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن قازاقتاردىڭ مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت رەتىندە جاڭارۋ ماسەلەسى ماڭىزدى. وعان بارلىق ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتار مۇددەلى بولۋعا ءتيىستى.

جەكە ازاماتتىڭ حۇقى الەۋمەتتىك، ەتنيكالىق، باسقا توپتاردىڭ حۇقىقتارىنان ماڭىزدى بولعانىمەن، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت جاھاندىق الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق وزگەرىستەر تۇسىندا ءوزىنىڭ تاعدىرىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋشى بارلىق ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ قارىم-قاتىناستارىنا سانالى تۇردە جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەدى. قازاقتاردىڭ مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت رەتىندە قابىلداماۋ ەلىمىزدى ۇلتتان تىس مەملەكەت مودەلىنە باعىتتار ەدى، مەمەلەكەت قازاقتار ماسەلەسىن شەشۋدەن شەتتەتىلەدى، ال ول ءبىزدىڭ باستى قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءمانسىز ەتەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىككە وداق ىدىراعاندىقتان ەمەس، قازاقتاردىڭ عاسىرلار بويى بايىرعى جەرىندە ءوز مەملەكەتىنە ۇمتىلعاندىقتان قول جەتكىزدى. قازاقتاردىڭ بۇل ۇمتىلىسىن ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوستىق توپتار قولدادى.

1991ج. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ - قازاق ۇلتىنىڭ ەكى عاسىردان استام كەنەسارى كاسىموۆ، حح ع. باسىنداعى الاش قوزعالىسى، 1917 جىلعى الاش ۇكىمەتى سياقتى - ۇلت - ازاتتىق كۇرەستىڭ ماڭىزدى ناتيجەسى.

بۇگىن قازاقتار بارلىق مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت تالاپتارىنا ساياسي جانە ەتنيكالىق جاعىنان ساي: ءوزىنىڭ بايىرعى جەرىندە، سان جاعىنان ەلدە باسىم جانە بارلىق دياسپورالاردىڭ حۇقىن قورعاپ وتىر. قازاقتاردىڭ مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت مارتەبەسى قازاقستان حالقى بىرلىگىنە كولەڭكە تۇسىرمەيدى، كەرىسىنشە، ونىڭ ەلدى بىرىكتىرۋشى قىزمەتىن ايقىندايدى. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت ەلدەگى ءومىر سۇرەتىن بارلىق ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ تەڭ حۇقىقتىعىنا جاۋاپتى، سونداي-اق، قازاقتار دا ولاردىڭ قولداۋىنا مۇددەلى. مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاقتار كازاقستاندا قونىستاعان دياسپورالاردىڭ باسىن قوساتىن ۇيىتقى.

 

قازاق ۇلتىن وتارسىزداندىرۋ

حح-شى عاسىر قازاقتار ءۇشىن قايعىلى ۋاقيعالار عاسىرى بولدى، قازاقتار ءوز وتانىندا ازشىلىققا اينالىپ، انا ءتىلى، داستۇرلەرى مەن تاريحىنان ايرىلا جازدادى. بۇگىن سول جاراقاتتىڭ، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ، ءوز مەملەكەتتىلىگىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن، تاريحي مۇراسىن جاڭعىرتۋعا قازاقتار لايىقتى حالىق.

جاھاندانۋ قازاقستان قوعامىنا ۇلكەن پارىز جۇكتەپ وتىر. ماسەلە قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاقتا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ۇلت بولۋىندا عانا ەمەس. بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان تىس مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى ءوز بولاشاعىنا سەنىمدى قاراي المايدى. ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلار قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن مادەني قۇندىلىقتارىنا باسىمدىق بەرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. دياسپورالاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى جانجاقتى تاريحي وتانىندا داميدى. مۇنداي سارالاپ جىكتەۋ ەلىمىزدەگى دياسپورالار مەن ەتنيكالىق توپتارعا جاتاتىن ادامداردىڭ جەكە ازاماتتىق حۇقىن، ولاردىڭ ەتنيكالىق تەگىن ساقتاۋعا، قوعامعا لايىقتى ورىن الۋعا ۇمتىلىسىن شەكتەمەيدى. بۇل ناقتىلاۋ، تاريحي قالىپتاسقان جاعدايدان تۋىپ وتىر.

 

 

ءداستۇرلى دىندەر مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءوزارا بايلانىسى

ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتار رۋحاني مادەنيەتتە بۇرىن دا، بۇگىن دە ءبىر-بىرىمەن اجىراماس بىرلىكتە. ءداستۇرلى دىندەر ۇلتتىق مادەنيەتتى ساقتاۋدىڭ ناقتى تەتىگى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. زايىرلى مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ ۇلت ساياساتى بۇل ءۇردىستى ەسكەرۋى ءتيىس. بارلىق ءداستۇرلى كونفەسسيالاردى مويىنداي جانە سىيلاي وتىرىپ، قازاقستان ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالادى.

 

 

بىرلىكتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نەگىزى

تابىس دەڭگەيى مەن ءومىر سۇرۋىنە قاراي قوعامنىڭ جىكتەلۋى جاعدايىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتوردى بىرلىكتىڭ ەڭ كۇردەلى سالاسىنا اينالدىرادى. قىلمىس پەن جەمقورلىق جايلاعان تۇستا بىرەۋلەردىڭ قولايلى، ەكىنشى بىرەۋلەردىڭ قولايسىز جاعدايدا بولۋى حالىقتىڭ قارسىلىعىن تۋدىرىپ، ول ۇلتارالىق قاتىناستار اياسىنا اۋىسادى. قوعامدا قالىپتاسقان الەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسى ەتنيكالىق سانا-سەزىمنىڭ بەلسەندىلىگىنە يتەرمەلەيدى. ادىلەتسىزدىكتى شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ وزبىرلىعىمەن دە بايلانىستىرادى.

ەلدىڭ تابيعي بايلىعى تولىق حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالا الماي وتىر. قازاقستانمەن تابيعي رەسۋرستارعا باي ەلدەردى سالىستىرىپ، قازاقستاندىقتار وزدەرىنىڭ تەڭسىزدىگىن ايقىن سەزىنەدى.

بۇرىن كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراعان قازاق ۇلتىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ ادەيى نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى.

 

ۇلت ساياساتىنىڭ ەل ايماقتارىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن جانە ۇلتتىق قۇرامىمەن ءوزارا بايلانىستىعى

ەتنوسارالىق شيەلىنەستەردىڭ الدىن الۋ جانە ەتنوسارالىق كەلىسىمگە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ايماقتاعى الەۋمەتتىك ورتانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت. ەلدى مەكەندەردىڭ (اۋىل، اۋدان، قالا) ۇلتتىق قۇرامى، ەتنوستىق توپتاردىڭ قونىستانۋى مەن تاريحى، ەتنوستىق سيپاتتاعى ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى، مەيرامحانالار، ءبىلىم مەكەمەلەرى، مادەني مەكەمەلەر مەن ەتنومادەني ورتالىقتارىنىڭ احۋالدارى تۋرالى اقپارات نەگىزىندە مونيتورينگ جۇرگىزىپ وتىرۋ ماڭىزدى.

 

IV. ۇلت ساياساتىنىڭ باسىم مىندەتتەرى

قاۋىپ - قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ، ۇلتارالىق جانە دىنارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ماقساتىندا «تۇجىرىمداما» مەملەكەت ساياساتىن الۋان ءتۇرلى مۇددەلەردى ۇيلەستىرۋگە باعىت بەرىپ، كەلەسى باسىمدىقتاردى بەلگىلەيدى:

 

ساياسي قۇقىقتىق سالا:

- ءبىرتۇتاس اۋماق، ءبىرتۇتاس ازاماتتىق، ءبىرتۇتاس جوعارى بيلىك، ءبىرتۇتاس قۇقىق جۇيەسى، ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ءتىل نەگىزىندە مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن، تۇتاستىعىن نىعايتۋ;

- ءناسىلى، ۇلتى، ءتىلى، ءدىني سەنىمىنە، سونداي-اق الەۋمەتتىك توپتار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە قاتىستىلىعىنا قاراماستان ادام جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ تەڭدىگى;

- الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق، تىلدىك بەلگىلەرى نەمەسە ءدىني سەنىمى بويىنشا ادام قۇقىقتارىن شەكتەۋدىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە تىيىم سالۋ;

- ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرۋگە، ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىن جىككە بولۋگە، ۇلتتىق جانە ءدىني الاۋىزدىقتى، وشپەندىلىك پەن ارازدىقتى ورشىتۋگە باعىتتالعان ارەكەتتەرگە تىيىم سالۋ;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دياسپورالارى قازاقستان قوعامىنىڭ جانە ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق ازاماتتىق قاۋىمداستىقتىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى;

- قوعامداعى تۇراقتىلىق - ۇلت ماسەلەلەرىن ءادىل، دەموكراتيالىق جولمەن شەشۋدىڭ نەگىزى;

- ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق نامىسىن، ولاردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن جانە ءدىني سەنىمىن قۇقىقتىق قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ;

- قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىن كۇشەيتۋ بارلىق ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ مىندەتى;

- قازاق دياسپوراسى ءومىر سۇرەتىن مەملەكەتتەرمەن، سونداي-اق حالىقارالىق قۇقىقتىق اكتىلەر نەگىزىندە قازاقستاندا وكىلدەرى تۇراتىن مەملەكەتتەرمەن قارىم قاتىناستى نىعايتۋ;

- ەلدى مەكەندەردە ەتنيكالىق جانە ءدىني ماسەلەلەردى ۋاقىتىلى جانە جەدەل شەشۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ;

- دياسپورالاردىڭ ەتنومادەني ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتىنىڭ حۇقىقتىق نەگىزىن ايقىندايتىن زاڭ قابىلداۋ;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى ادامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋىنە، بىلىمىنە، جاسىنا، ماماندىعىنا، قارجىلىق قاراجاتىنىڭ، تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ بولۋىنا قاتىستى بەرىلۋى ءتيىس;

- ءتۇرلى ەتنيكالىق جانە ءدىني قاۋىمداستىقتار اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق پىكىر الماسۋ، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋ;

- ەتنوسارالىق قاتىناستارداعى احۋالدى زەرتتەۋ جانە ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ جونىندەگى عىلىمي ءىس-شارالاردى دايىنداۋ;

- مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردا شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ مادەني-رۋحاني مۇددەلەرىن قورعاۋ;

- مەملەكەتتىڭ اتىن «قازاق رەسپۋبليكاسى» (قازاقستان) دەپ وزگەرتۋ.

 

الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا:

- الەمدىك تاجىريبەگە سايكەس تابيعي بايلىقتى يگەرۋ بارىسىندا قورشاعان ورتانىڭ بۇزىلۋىنان دەنساۋلىققا كەلتىرگەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ۇلتىنا قاراماستان كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن تەگىن يەلەنۋگە، ودان قارجىلاي پايدا تابۋعا جانە باسقا دا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزۋى كەرەك;

- توقىراپ قالعان، ەكولوگيالىق جاعىنان جاعىمسىز قازاق اۋداندارىن دامىتۋدىڭ ناقتى باعدارلامالارىن قابىلداۋ جانە ىسكە اسىرۋ;

- اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋىن، ينفروقۇرىلىمداردى دامىتۋ جانە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جوبالارىن دايىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ;

- ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋ جانە قالالار توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەردىڭ كۇردەلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شۇعىل شەشۋ;

- جەر ماسەلەسىن جەرگە دەگەن قازاقتار مەن دياسپورالاردىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ەسەپكە الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك مەنشىككە باسىمدىق بەرە شەشۋ، شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋدى شەكتەۋ;

- بايىرعى حالىق ىشىنەن ماقساتتى تۇردە جوعارى مامان جۇمىسشىلار، ينجەنەرلەر مەن مەنەدجەرلەر دايىنداۋ، شەت ەل ماماندارىن الماستىرۋ;

- ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، كادرلاردى ىرىكتەۋ جانە الەۋمەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋ ارقىلى ءوندىرىس پەن باسقارۋدىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى ەتنيكالىق توپتار مۇددەسىن بارىنشا سايكەستەي وتىرىپ رەتتەۋ;

- شەت ەل كومپانيالارىندا جۇمىس جاسايتىن قازاقتاردى كەمسىتىلۋشىلىكتى جويۋ;

- ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ەكونوميكاداعى كادر ساياساتىنىڭ تازا جانە ءادىل جۇرگىزىلۋى ارقىلى ءتيىمدى «الەۋمەتتىك باسپالداقتار» جۇيەسىن قۇرۋ;

- ەڭبەك نارىعىنداعى ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ باسەكەلەستىگىن رەتتەۋ;

- كوشى-قون ساياساتىن ايقىنداعاندا ەلىمىزگە قونىس اۋدارعىسى كەلەتىندەردىڭ مۇددەسىمەن ەمەس، ۇلتتىڭ مۇددەسىمەن، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋ ماقساتىندا كوشى-قوندى رەتتەۋ;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ورالۋشى قازاقتاردى، ەتنومادەني جانە ينتەلەكتۋالدىق دامۋ دەڭگەيلەرىنە سايكەس سارالاپ، قوسىمشا ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزدى كوزى رەتىندە پايدالانۋ:

- ەتنوستىق قاۋىمداستىقتاردىڭ جاعدايىن انىقتاۋ ماقساتىندا ەتنيكالىق ستاتيستيكانى جولعا قويۋ;

 

رۋحاني - مادەني سالادا:

- قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە باسەكەگە قابىلەتتىگىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا قازاقتىلدى جۋرناليستەر مەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىن الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە باق پەن قازاق مادەنيەتىن قارجىلىق جاعىنان قولداۋعا باسىمدىق بەرۋ;

- باسقا مەملەكەتتەر تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، زاڭ نەگىزىندە ۇلتتىق مادەنيەتتى قورعاۋ، باق، كينوپروكات، تەاترلار مەن كونتسەرتتەر رەپەرتۋارلارىنىڭ ۇلتتىق مولشەرىنىڭ شەتەلدىككە قاراعاندا باسىمدىعىن قاداعالاۋ;

- ايماقتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالادا حالىققا قىزمەت ەتۋىنىڭ ناقتى مەرزىمدەرىن انىقتاۋ;

- اقپاراتتىق كەڭىستىك دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن جانە اقپارات ينفراقۇرىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ ۇلتتىق باسەكەلەستىككە قابىلەتتىك دەڭگەيىن انىقتاۋداعى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا تالاپتارعا ساي قازاق ءالفاۆيتىن قابىلداۋ;

- مەملەكەتتىك تىلدىك احۋالدى ايقىندايتىن ايماقتىق ەتنولينگۆيستيكالىق كارتالار مەن تىلدىك مونيتورينگ دايىنداپ وتىرۋ;

- ەلدىڭ بارلىق تۇرعىندارىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋى ءۇشىن قاجەتتى ادىستەمەلەلىك، عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە اقپاراتتىق جاعدايلار جاساۋ;

- مەملەكەتتى ءتىلدى مەڭگەرگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن مامانداردى ماتەريالدىق جاعىنان جان-جاقتى ىنتالاندىرۋ;

- گەوگرافيالىق اتاۋلاردى تاريحي ادىلدىك نەگىزىندە قالپىنا كەلتىرۋ;

- ساياسي كۇشتەر ىقپالىنان تاۋەلسىز دياسپورالاردىڭ مادەني جانە تىلدىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان ەتنومادەني ورتالىقتاردى دامىتۋ;

- مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلت ساياساتى تۋرالى بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ، ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەتنوالەۋمەتتانۋشى، ەتنوساياساتتانۋشى، ەتنوپسيحولوگتار دايىنداۋدى جۇزەگە اسىرۋ;

- ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس مادەنيەتىن باق ارقىلى ناسيحاتتاۋ;

- باق-تىڭ ۇلتىنا، تىلىنە قاراي بولىنۋىنە تىيۋ، جالپى مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە بەيىمدەۋ;

- جاس ۇرپاقتى ەلىمىزدەگى ۇلتتىق قاۋىمداستىقتاردىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن ءتىلىن، ولاردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن سىيلاۋ رۋحىندا تاربيەلەۋ.

- ءداستۇرلى دىندەردى قولداۋ، مەملەكەتتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىن جات ىقپالداردىڭ اسەرىنەن قورعاۋ;

- پاتريوتتىق تاربيەدە مەملەكەتتىڭ رامىزدەرى، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مەرەكەلەردىڭ اۋەلەتىن تولىق پايدالانۋ.

 

 

V.مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ

مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ قر كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارى جانە ساياسي پارتيالار مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ۇسىنىستارى، مەملەكەتتىك ورگاندار جانە ۇلتتىق قاۋىمداستىقتار مەن ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى پىكىر الماسۋدى قولداۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى.

بۇل ءۇشىن كەلەسى شارالاردى قابىلداۋ قاجەت:

- قازاق ۇلتىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق، رۋحاني جاڭارۋىن، الەمدەگى تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن جالپى مەملەكەتتىك باعدارلاما دايىنداۋ جانە ونى ىسكە اسىرۋ;

- ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي وزگەرىستەردى دياسپورالار مەن ەتنيكالىىق توپتاردىڭ رۋحاني جانە مادەني قاجەتتىلىكتەرى مەن مۇددەلەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ ۇيلەستىرۋ;

- مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ;

- «قازاقستان - 2030» دامۋ ستراتەگياسىن بولاشاق قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق كەلبەتى تۇرعىسىنان قايتا كاراۋ;

كەلەسى زاڭداردى ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ:

- «قر-داعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى»

- «قر-داعى ەتنو-مادەني ورتالىقتار تۋرالى»

- «ار-وجدان بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى»

مىنا زاڭدارعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ:

- «تىلدەر تۋرالى»،

- «كوشى-قون تۋرالى»،

- «مادەنيەت تۋرالى»،

- «ءبىلىم تۋرالى»،

- «باق تۋرالى».

- ۇلت ساياساتىن ايقىنداۋ، جاعدايدى ساراپتاۋ مەن بولجاۋ جونىندە بىرىڭعاي مەملەكەتتىك ورگان قۇرۋ.

- ۇلتتىق ۇدەرىستەردىڭ بۇگىنگى قارقىندى ءوسۋى، كۇتپەگەن وقيعالاردىڭ دا بولۋ مۇمكىندىگى، سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيلەرى مەن تارماقتارىنان ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ءوز قىزمەتتەرىن ناقتىلاۋدى تالاپ ەتەدى.

*****

«تۇجىرىمدامانى» قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى ورتالىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانگەلدى ايتالىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن پارتيانىڭ مۇشەلەرىنىڭ توبى ازىرلەدى جانە ونى پرەزيديۋم ماقۇلدادى.