بۇگىن ماجىلىستە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جانە كوش-قون ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»  قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە ارنالعان جۇمىس توبىنىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى ءوتتى.

وتكەندە ءبىزدىڭ تارابىمىزدان ۇسىنىلىپ، دەپۋتات، جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى كارىباي مۇسىرمان جاعىنان ورتاعا سالىنىپ، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ماقۇلداۋدان وتپەي قالعان ۇسىنىستاردىڭ بىرەۋى بۇگىن قايتادان تالقىعا ءتۇستى.

ول - «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» تۋرالى زاڭىنىڭ «جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن (تىركەۋ تارتىبىمەن) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ شارتتارى» دەگەن 16-1-بابىنداعى «1) تۇرۋ مەرزىمىنە قاراماستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدى نەگىزدەردە تۇراقتى تۇراتىن ورالماندار;» دەگەن نورما.

ءبىز وسى نورماداعى «ورالماندار;» دەگەن ءسوزدى «ەتنيكالىق قازاقتار;» دەگەن سوزبەن اۋىستىرۋدى ۇسىنعانبىز.

سەبەبى، بىرىنشىدەن، «ورالمان» مارتەبەسى ءبارىبىر، تەك، قازاقتارعا عانا بەرىلەدى.

ەكىنشىدەن، زاڭ بويىنشا «ورالمان» دەگەنىمىز – «تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۋعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى;» («حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-بابى، 13-تارماعى).

ال، ەتنيكالىق قازاق – شەتەلدە تۇراقتى تۇراتىن ۇلتى قازاق شەتەلدىك نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادام («حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-بابى، 28-تارماعى).

زاڭ اياسىندا قانداستارىمىز «ورالمان» مارتەبەسىن الىپ، زاڭ اياسىندا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر مەن كومەكتەردەن بىلاي دا يگىلىكتەنە بەرەدى عوي. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - شەتتەن كەلىپ، بىردەن تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، ازاماتتىق العىسى كەلەتىن قانداستارىمىزدى سول «ورالمان» مارتەبەسىنە تاۋەلدى ەتپەۋ.  ءبىر قاعاز بولسا دا قىسقارسىن، شەتتەن كەلگەن قازاقتارعا بەرىلگەن زاڭنامالىق  ۇعىمنىڭ اياسى كەڭەيە ءتۇسسىن... دەگەن وي.

بۇگىن، قۇداي وڭداپ، بۇل ۇسىنىسىمىز ەڭ الدىمەن جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، دەپۋتات كارىباي مۇسىرمان اعامىزدان قولداۋ تاپتى. كارىباي يمانجانۇلى اتالعان ۇسىنىستى جۇمىسشى توپ قۇرامىنداعى ارىپتەستەرى مەن قۇزىرلى ورگانداردان كەلگەن ماماندارعا ءدال ءبىز ويلاعاننان دا تەرەڭدەتىپ، جان-جاقتىلى ءتۇسىندىردى.

ال، سوعان كىم قارسى بولدى دەيسىز عوي؟!!

اسلان قارجاۋباەۆ اقساقال!

بۇل كىسى 1998 جىلدىڭ اقپانىنان بەرى قر كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگى ەتنيكالىق كوشى-قون ءبولىمىنىڭ باس مامانى، باستىعى، توراعانىڭ كەڭەسشىسى، كوشى-قون باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان. 2004 جىلدان بەرى قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون كوميتەتى كوشى-قون باسقارماسىنىڭ باستىعى، 2009 جىلدىڭ قازانىنان بەرى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان. قىسقاسى، قازىرگە دەيىن وسى كوشى-قون سالاسىنىڭ ەڭ جوعارعى مەكەمەسىندە كەلە جاتقان ادام...

سونداعى ءۋاجى نە دەسەڭىز، ەگەر «ورالماندار» دەگەن ءسوزدى «ەتنيكالىق قازاقتار;» دەپ وزگەرتسەك، بۇل وزگەرىس – كوشى-قون ساياساتىنىڭ يدەولوگياسىنا قارسى بولادى ەكەن-ءمىس!

– قۇداي تاس توبەڭنەن ۇرسىن، اسلان جۇماعاليۇلى! – دەدىم ىشىمنەن!

ءبىز ءۇشىن قازاق دەگەن اتاۋدان قاستەرلى نە بار بۇل دۇنيەدە؟! كەرەك بولسا، ەلباسى ايتقان ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىز وسى – قازاق! قارجاۋباەۆ بولعان ادام «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر ادىم بولسا دا العا جىلجىپ، ءوزىنىڭ ورنىن يەمدەنگەنىنە قۋانباي ما؟! قايتا، كوشى-قون ساياساتىنىڭ شىن مانىندەگى يدەولوگياسى سوندا بارىپ ءتىپتى دە سالتانات قۇرماي ما؟!

ا.قارجاۋباەۆتىڭ ودان ارعى بىلجىراعىن ايتپاي-اق قويايىن سىزدەرگە. قۇرسىن...

ءسوز الىپ، بىردەن اسەكەڭنىڭ ۋاجىمەن كەلىسپەيتىنىمىزدى بىلدىردىك جانە ونى دالەلدەدىك تە!

بىراق، ىلە-شالا «اق جول» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتى كەڭەس گاراپۇلى ابساتيروۆ قولداپ شىقتى، ءبىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىمىزدى.

ول از دەسەڭىز، «حالىق كوممۋنيستەرى» فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتى يرينا سميرنوۆا اپاي جاقتاپ، ءتىپتى كوسىلىپ تۇرىپ سويلەدى.

– ءبىز شەتتەگى قازاقتاردىڭ كوپتەپ كەلۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، ۇكىمەت ايقىنداعان سولتۇستىك وڭىرلەرگە ءتىپتى كوپ كەلگەنى جاقسى ولاردىڭ. مەن بۇل وزگەرىستى قوس قولداپ قولدايمىن!  – دەدى، يرينا ۆلاديميروۆنا حانىم!

ايتپاقشى، وسى اسلان قارجاۋباەۆپەن 2015 جىلى وسى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىن توعىز ايعا جۋىق تالقىلاعاندا دا بىرگە بولعانمىن. سوندا دا ءبىز اپارعان ۇسىنىستىڭ ءبىرازىنىڭ بالاعىنا شاپتاسىپ، وتكىزبەۋگە تىرىسىپ باققان.

مىسالى، قحر-دان كەلگەن قازاقتاردان تالاپ ەتىلەتىن ايگىلى «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتامانى جوعالتۋعا قارسى شىققانداردىڭ بىرەگەيى وسى اسەكەڭ بولاتىن. ايتىسا-ايتىسا، سەناتور اعامىز مۇرات باقتيارۇلىنىڭ كەڭسەسىنە بارعانىمىز، ماعان دۇرسە قويا بەرىپ، دەپۋتاتتان ءسوز ەستىگەنى دە ەسىمدە. «بۇل انىقتامانى الىپ تاستاۋعا بولمايدى! سوتتالىپ، تۇرمەدە وتىرىپ شىققان بىرەۋ كەلىپ، قىرىق-ەلۋ ادامدى قىرىپ كەتسە قايتەسىڭ؟!» دەپ ادىراڭداعانىن دا ءالى ۇمىتقانىم جوق.

قانداستارىمىزدىڭ باعىنا جاراي، سونداعى ۇسىنىستارىمىزدىڭ توقسان پايىزى قوس پالاتادان قولداۋ تاۋىپ، بۇل كۇندە كوشتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ وتىر. ەكى جارىم جىلدان سوڭ «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتاما دا الىنىپ تاستالدى. بىراق، اعايىندارىمىز ەكى جارىم جىل بويى ابدەن ازاپ تارتتى-اۋ! وبال-ساۋابىنىڭ ءبىر بولەگى، قوماقتى بولىگى وسى اسلان قارجاۋباەۆتىڭ موينىندا!

ءسويتىپ، ماسقارا بولعان اسلان جۇماعاليۇلى بۇگىن الدىمىزدان تاعى شىقتى. ءجاي شىققان جوق، باياعى ادەتىمەن!

مىڭداعان قانداستارىمىزدىڭ «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ مەرزىمىن وتكىزىپ الىپ، تۇراقتى تىركەۋگە نەمەسە ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرا الماي جۇرگەنىن باق جازىپ جاتىر. قولىمىزعا تۇسكەن ءوتىنىشتىڭ ءبارىن سول قارجاۋباي وتىرعان كابينەتكە جىبەرىپ جاتىرمىز. ول وتىنىشتەرگە «...زاڭمەن ورالمان مارتەبەسىن سوزۋ جانە قايتا بەرۋ نورماسى كوزدەلمەگەن» دەگەن ءاحمادي سارباسوۆتىڭ قولى قويىلعان جاۋاپ كەلىپ جاتادى. جۇمىس توبىنىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا ۋاقىتى وتكەن سول «ورالمان» كۋالىگىنىڭ مەرزىمىن توقسان كۇنگە ءبىر مارتە ۇزارتىپ بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس تالقىلانعاندا، قاتىستى مەكەمەنىڭ قارت مامانى بولعان قارجاۋباەۆ، ءبارىن بىلە تۇرىپ، مىڭق ەتپەگەن عوي!

ال، بۇگىن تالقىعا تۇسكەن مىنا باپ وتسە، ول ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلگەلى تۇر.

قانداستارىمىز كوپ تۇراتىن كورشى ەلدەردەگى ءتۇرلى-ءتۇستى جاعدايلارعا بايلانىستى، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى-قونعا دەگەن كوزعاراسى، تانىمى قازىر تۇبەگەيلى وزگەردى. كەرەك دەسەڭىز، سىزدەن قارجىلاي جەڭىلدىك سۇراپ جاتقان ەشكىم جوق. كەلە سالىپ، ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن بىردەن العىسى كەلەدى. ەكىنشى ءبىر سەبەپ، ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتى دا ايتارلىقتاي كەمەلدەنىپ كەلەدى. ال، بۇل ەكەۋىنەن دە بيىك تۇراتىن تاعى ەكى سەبەپ بار. ول – ۇلى دالا ەلىنىڭ الەمدەگى ورنىنىڭ  كۇن ساناپ نىعايا ءتۇسۋى مەن ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگىنىڭ، كەمەڭگەرلىگىنىڭ ءتىپتى دە مويىندالۋى. «قايدا جۇرسە دە دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتىڭ ءبىر-اق وتانى بار. ول - قازاقستان» دەگەن ەلباسى ۇلاعاتى بۇگىندە دۇنيەجۇزىندەگى بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالادى. ولار جەر شارىندا قازاقستاننان باسقا بارار جەرىنىڭ، باسار تاۋىنىڭ، تابان تيەر تياناعىنىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدى. وزگە ەل ەن بايلىققا شىلقىتىپ، قول-اياعىن مالىپ قويعانىمەن، ەركىندىك، بوستاندىق دەگەن شىركىنگە ەشتەمەنىڭ جەتپەيتىنىن ابدەن ۇعىندى...

تاعى قايتالاپ ايتايىن، بۇل كۇندە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى-قونعا دەگەن كوزعاراسى تۇبەگەيلى وزگەردى. ول وزگەرىس بىزگە، ءبىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىمىزعا جاڭا تالاپتار مەن مىندەتتەر قويا باستادى. ۋاقىت وزدىرماي، وسىنداي ورايى كەلىپ تۇرعاندا، زاڭنامانى جەتىلدىرىپ جىبەرگەنىمىز وڭ. ال، وزگەرمەگەن، ەسكى جۇرتتا ەسكىشە ۇلىپ قالعان – تەك اسلان قارجاۋباەۆ قانا!

ايتپاقشى، بۇگىن تاعى دا ءبىر جاڭا ۇسىنىس اپارىپ، تىركەتىپ كەتتىم. قۇداي قالاسا، كەلەسى تالقىلاۋعا تۇسەدى دەپ سەنەم.

ول -  «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 49-بابىنداعى  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقتىڭ كوشى-قونى، سالىق سالۋ جانە ەڭبەك زاڭناماسى سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلعان;» دەگەن 14-1) تارماعىن  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقتىڭ كوشى-قونى، سالىق سالۋ جانە ەڭبەك زاڭناماسى سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن بىرنەشە رەت اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلعان;» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى.

 ال، «ورالماندار;» دەگەن ءسوزدى «ەتنيكالىق قازاقتار» دەگەن سوزبەن اۋىستىرۋ تۋرالىس ۇسىنىس پىسىقتاۋعا – كەلەسى تالقىلاۋعا قالدى. اللا قۋات بەرسە، اسەكەڭمەن كەلەسى اپتانىڭ بەيسەنبىسىندە كەزدەسىپ قالارمىز.

اۋىت مۇقيبەك

 21.12.2017

استانا

Abai.kz