اڭگىمە

ومىرىندە ءدال بۇلاي قورلانباعان شىعار.

شامدارى سامالاداي جارقىراعان ءزاۋلىم سارايدان اقتارىلعان جۇرتپەن بىرگە سىرتقا سىتىلىپ شىعا بەرىپ، ءوزىنىڭ تىم جۇپىنى ءومىرىن ويعا الدى. سودان جۇدەپ سالا بەرگەنى. سومكەسىنە سالعان ديكتوفونى مەن كاسسەتالارىن سىرتىنان سيپاپ قويدى دا، شارشاۋلى جۇزبەن ماڭايىنا نازار جىقتى. وسى ازىردە عانا اياقتالعان حالىقارالىق سامميتتەن شىققان جۇرت الەمدىك شەتىن ماسەلەلەردى تالقىلاعان باسقوسۋ اسەرىنەن ايىعا الماي، ساياسات جايىن قوزعاپ، ەكەۋارا، ۇشەۋارا قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسكەن.

باسى سىنىپ اۋىرىپ بارادى ەكەن. قارنى شۇرىلداپ، ءشول قىسقانىن ەندى بايقادى. تۇسكى اس ىشپەگەنى ەسكە ءتۇستى.

جۇمىستان قايتقان جۇرتپەن تالاسا-تارماسا اۆتوبۋسقا جارماستى. ارتقى وتىرعىشقا جۇرتپەن قىستىرىلىسىپ گۇمپ بەردى. بەرزەنت سومكەسىن، ايىرىلىپ قالمايىن دەگەندەي، قوس قولداپ قارماپ، قىسىپ وتىر. ءبىرىنىڭ اياعىن ءبىرى باسقان ىعى-جىعى حالىقتى سىقاي تيەپ العان اۆتوبۋس ورنىنان ىڭىرانا قوزعالىپ، جۇمىسشى قىستاعىنا قاراي سىزىپ كەلەدى. كۇنى بويعى تىنىمسىز جۇمىستان شالدىققان جۇرگىنشىلەردىڭ سىركەسى سۋ كوتەرەردەي حالدە ەمەس. قاباقتارى قاتۋ. قالتا تۇبىنە ساقتاعان تيىن-تەبەندەرىن جاعى سەمبەي قاقىلداپ، اقشا جيعان بيلەت كەسۋشىگە سامارقاۋ ۇسىنىپ جاتىر. سوڭعى cەكسەن تەڭگەسىن بيلەت تاراتۋشىنىڭ الاقانىنا بۇل دا تاستاي سالدى.

ويىندا دوستىق-درۋجبا سارايىندا وتكەن سامميت. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان ارنايى كەلگەن پرەزيدەنتتەر مەن پرەمەرلەر جينالعان وسى باسقوسۋدا نەلەر ايتىلمادى دەيسىڭ. ادامزات بالاسى جەر بەتىنە سىيماي، نەشە قيلى قيىندىقتى قولدان تۋىنداتىپ الىپ، ەندى سونىڭ سالدارىنان قۇتىلا الماي الەك. ساياسات دەگەنىڭ ءسات سايىن مىڭ قۇبىلىپ، شيىرشىق اتىپ تۇراتىن بىردەڭە ەكەنىن بۇل ەندى ۇققانداي. ءار مەملەكەت ءوز ىشىندەگى تىنىشتىقتى ساقتاپ تۇرعانى بۇكىل دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىنا كەپىل ەمەس ەكەن. ءوز جاعدايىڭمەن قوسا كورشىڭنىڭ دە كوڭىل كۇيزەلىسىنە مۇددەلى بولماي، جەر ءجۇزى تىنشۋ تاپپايتىن كورىنەدى. وزگەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراماساڭ، ءوزىڭنىڭ دە قۇردىمعا كەتكەنىڭ. ادام اداممەن، مەملەكەت مەملەكەتپەن ميداي ارالاسقان كەزدە، بالالاعان ۇستىنە بالالاعان ماسەلە سىزداۋىقتاي سىزداپ، جۇمىر جەردىڭ مازاسىن قاشىرىپ بىتەدى ەكەن. ونى ءدال بۇگىنگىدەي سامميت جاساپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ىقپالدى فيگۋرالارى بىرىگىپ ساپىرماسا، ساياساتتىڭ قىزۋى باسىلۋى ەكىتالاي. مۇحيتپەن شەكتەسىپ جاتقان انە ءبىر كورشىلەس ەكى ەلدىڭ تالاي جىلدان بەرى نەگە قىرعي قاباق بوپ كەلگەنىن ادام ءتۇسىنىپ بولمايدى. سولاردىڭ توڭتەرىس قاباعىن دۇنيەجۇزىنىڭ ساياسات سەركەلەرى جيىلىپ جۇمسارتپاسا، سول كەتىسكەنى كەتىسكەن. قوڭسى قونعان ەكى ەل تاتۋ بولماسا، ولاردىڭ بۇل قىلىعى الەمنىڭ ءار قيىرىندا جاتقان وزگە مەملەكەتتەردىڭ دە بۇيىرىنە شانشۋداي قادالىپ، جامباسىنا تاستاي باتقان ماسەلەگە اينالىپ شىعا كەلمەك ەكەن.

ەرتەڭگى ساعات وننان كەشكى ساعات التىعا دەيىن تارقاتىلىپ بىتپەگەن مىڭ سان تۇيتكىلدى تۇسىنەم دەپ وتىرىپ، ويى الەمدى شارلاپ، نە قيىرعا بارمادى دەيسىڭ. كاپيتال بيلەگەن ەلدەردەن ات ارىتىپ كەلگەن تىسقاققان ساياساتكەرلەر ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى، سول كاپيتال جولىنا ەندى ءتۇسىپ جاتقان ەلدەر ءۇشىن تاڭسىق. ءبىرىن ۇعىپ، ءبىرىن ۇقپايسىڭ. كەيبىرىنە وي-ءورىسىڭ جەتپەي، ونسىز دا شوكىمدەي ميىڭ اتالاعا اينالىپ بارا جاتادى.

ولارمەن سالىستىرعاندا، ارينە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ تىرشىلىگى بەيشارالىق دەپ ويلادى بۇل. ەندى شە؟ ءيا، ءيا، قازىر بۇرىنعى قۇندىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى اياعى اسپاننان كەلىپ، دۇنيەنى ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن بوپ بارادى.

قىلىشتىڭ ءوزىن سونشالىق بەيشارا سەزىنىپ، قور ساناۋى بۇل دا ەمەس، باسقا.

اۆتوبۋستان قىسىلا-قىمتىرىلا تۇسكەن سوڭ، دەدەكتەپ ۇيگە جەتكەنشە ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالىپتى.

كەشكى اسىن ءىشىپ-جەپ جان شاقىردى. بۇدان كەيىنگى جۇمىس – اسحانا ۇستەلىنىڭ ءۇستىن جالاڭاشتاپ، حالىقارالىق تاقىرىپتى تولعايتىن ماقالاسىن جازۋ.

بەرزەنت سومكەدەن ديكتوفونى مەن كاسسەتالارىن شىعاردى. كاسسەتانىڭ بىرەۋىن ديكتوفونعا سۇقتى. قوسىپ كوردى. بىرەۋ ساڭقىلداپ سويلەپ جاتىر. گەرمانيا پرەزيدەنتى مە، فرانتسيا پرەمەرى مە، ايتەۋىر ەۋروپالىق بىرەۋ. تاسادا تۇرعان اۋدارماشى ونىڭ ءسوزىن ورىسشاعا اۋدارىپ، اۋزى اۋزىنا جۇقپايدى. باسى جوق، اياعى جوق، ءسامميتتىڭ قاي تۇسى ەكەنىن بەلگىلەپ قويماعانىن-اي. قايتەرىن بىلمەي بىراۋىق داعدارىپ وتىردى دا، ەكىنشى كاسسەتاعا قول سوزدى. كۇنى بويى ساپىرىلعان ءسوزدى ديكتوفوننان قايتا تىڭداپ شىعۋدىڭ ءوزى تاعى ءبىر سونداي ۋاقىتتى الاتىنىن ويلاعاندا، باسى سولقىلداپ قويا بەردى. قاشان تىڭداپ، قاشان جازىپ بىتىرەدى؟ ءول، ءتىرىل، ماقالا تاڭەرتەڭ باس رەداكتوردىڭ الدىندا جاتۋى ءتيىس. سول ءۇشىن ۇيقىنى ۇمىتا تۇرعان ابزال. ۇمىتا تۇرار ەدى-اۋ، بىراق وسىندايدا ۇيقى شىركىن قاس دۇشپان ەكەنىن دالەلدەپ باعادى ەمەس پە؟

كوزىڭ ەرىكسىز جۇمىلىپ بارا جاتسا، وعان قىلار ايلاڭ كانى؟ سوندايدا عوي، قاعازعا ءبىر جول جازۋ جازۋدىڭ كۇشكە تۇسەتىنى. قالام-قاعازدى بىلاي ىسىرىپ تاستاپ، سالۋلى توسەككە سۇلاي كەتكىڭ كەلەدى-اق. بىراق ۇيقىسىن قاندىرىپ كەلگەن باس رەداكتور «ماقالا قايدا؟» دەپ جالاقتاپ وتىراتىنى ەسكە تۇسكەندە، سالۋلى توسەككە سۇلاي كەتسەم دەگەن الگى ءبىر ءتاتتى ويدان دەرەۋ اينىپ، قاعاز-قالامعا قالاي جارماسا كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە اڭعارماي قالاسىڭ. قالعىپ كەتپەۋدىڭ امالىن جاساپ باعاسىڭ.

ايتپاقشى، وسى وتكەن اپتادا عوي، مەكتەپ بىتىرۋشىلەرگە سىناقتىڭ تەست ءتۇرىن ەنگىزەمىز دەپ ەنتىگىن باسا الماي وتىرعان رەفورماشىل مينيسترگە قارسى ماقالا جازباق بولعاندا، كەزدەيسوق ويعا تۇسكەن ۇيقىاشاردىڭ ءبىر پايداسى تيگەن. وندا دا ءدال وسىلاي، بالا-شاعا ۇيقىعا باس قويىپ، ءۇي ءىشى تىنىشتالعان سوڭ، قاعازعا ءۇڭىلىپ ەدى، ىلەزدە ماۋجىراي باستاعانى; قۇداي اتىپ كىرپىگى كىرپىگىنە ىلىنىسە بەرگەنى; كىرپىگى كىرپىگىنە ىلىنىسە بەرگەنىنە ءوزىنىڭ دە يت جىنى كەلگەنى.

ءوزىن ءوزى ءتىرىلتىپ الماق بوپ، ۆانناعا باردى. تىر جالاڭاشتانىپ ۆانناعا ءتۇستى. ءسويتتى دە ءبىر شەلەك سالقىن سۋدى تاس توبەسىنە اقتارا سالدى. اھ... دەپ، شورتانداي شورشىپ ءتۇستى سوسىن. شورشىعانى بار بولسىن... تابانى تايىپ كەتىپ، شاتقاياقتاپ شالقاسىنان تۇسە جازداعانى. ەكى قولى ەربەڭدەپ، ارەڭ قۇلاماي قالدى. ەدەنگە ۇشىپ تۇسكەن قاڭىلتىر شەلەك قاڭعىر-كۇڭگىر. «ءوي، اكەڭ... ءوي، ەنەڭ... – دەپ كۇيىندى، – ءوستىپ ءجۇرىپ بۇتىمدى ايىرىپ المايىن!» ۆاننادان شىعا بەرىپ، قالت تۇرا قالدى: «اح! نە دەدىم مەن!؟ بۇتىمدى... جو-جوق، بۇتىمىزدى بولۋ كەرەك». وسى ءسوز وزىنە قاتتى ۇناسىن. وزىنە ۇناعان وسى سوزدەن بە، الدە تاس توبەسىنەن اقتارىلعان ون بەس ليتر تاستاي سۋدان با، ۇيقىسى شايداي اشىلعانى. اپىل-عۇپىل شالبار بالاعىنا اياعىن سۇعا سالىپ، شاشىنىڭ سۋى سورعالاپ ۇستەلگە قاراي ءتۇرا جۇگىردى. «بۇتىمىزدى ايىرىپ المايىق! بۇتىمىزدى ايىرىپ المايىق!» بۇت – «بىرىڭعاي ۇلتتىق تەست». تاماشا! تابىلعان تاقىرىپ!

ەرتەڭگى گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە «بۇتىمىزدى ايىرىپ المايىق!» دەگەن اتپەن باس ماقالا جارق ەتە قالسىن. «بۇت» دەگەن ءبىرىنشى بۋىن باس ارىپتەرمەن تەرىلدى. ورەكپىگەن مينيستر وسىدان سوڭ كىلت وزگەرىپ، بۇت دەگەن قىسقارعان ءسوزدى ۇبت-عا وزگەرتتى دە جىبەردى. سىڭار اۋىز ءسوزى جوعارى جاققا تۇرپىدەي تيگەنىنە ءماز. كەيدە ۇيقىدان قالۋدىڭ وسىنداي ءتاتتى ءلاززاتى دا بولادى-اۋ!

كوزىنە تاعى دا ۇيقى تىعىلىپ، ماۋجىراپ بارا جاتىر ەكەن. امالى تاۋسىلىپ، ون بەس ليترلىك قاڭىلتىر شەلەككە ۇمتىلدى.

ۇيقىسىن اشىپ كەلىپ، ديكتوفوندى تاعى دا قۇلاعىنا تاقادى. «ءاي، يت-اي، تىم بولماسا اۋدارما قازاقشا بولسا عوي. مىنا ءبىر ورىسشاسىن قالاي تۇسىندىك؟»

ساعاتتىڭ قىسقا ءتىلى تۇنگى ەكىنى ءتۇرتى. «ويپىرماي... قاشان باستايمىن؟» ورنىنان ەرىكسىز تۇرىپ كەتتى. «كۇنۇزاق داۋىس زورايتقىشتىڭ جانىنان شىقپاي، ديكتوفونعا جازىپ العانىم زايا كەتپەك پە؟» جۇرەگى كۇيىپ، قورلانا قالعانى وسىدان عوي. ءوزىنىڭ عانا ما، ارىپتەستەرىنىڭ ءبارىنىڭ باسىندا وسى حال.

باعانا... جوق، ەندى ول كەشە بوپ كەتتى عوي. كەشەگى سامميتكە كەلگەن شەتەلدىك جۋرناليستەرگە ارناپ الدىڭعى جاقتان قاز-قاتار ۇستەل دايىندالىپتى. ءار ۇستەلدە ءبىر-ءبىر كومپيۋتەر. ينتەرنەت جالعانعان. بۇل بولسا، داۋىس زورايتقىشتىڭ جانىنان شىعا الماي، ديكتوفونىن قولىنا ۇستاپ، بۇكشيىپ تۇردى دا قويدى. تۇرعان جەرى زالدىڭ تۇكپىرى. تىزە بۇگىپ وتىراتىن ورىندىقتى بۇعان كىم بەرىپتى، تىكەسىنەن تىك تۇرعاسىن تىزەسى تالىپ، بەلى قۇرىسقان.

شەتەلدىك جۋرناليستەرگە جاسالعان جاعدايعا قىزىعا دا قىزعانا قارادى. ولاردىڭ ەكى كوزى سويلەپ جاتقانداردا، ەكى قولى پەرنەتاقتادا. ون ساۋساعى جىبىرلاپ، پەرنەتاقتانى ءجاي عانا سيپاپ وتىر. «شىركىن-اي، – دەگەن سوندا قيالداپ، – ءبىزدىڭ جۋرناليستار مىناداي كومفورتقا قاشان جەتەدى! قاشان!»

ديكتوفوننىڭ ءۇنى ءوشىپ قالىپتى. جالما-جان باسقا كاسسەتا اۋىستىرىپ، قايتا قوستى.

«اي، قورلىق-اي، قورلىق-اي! ولار عوي، اقپاراتىن جازا سالىپ، ينتەرنەتپەن تاباندا رەداكتسياسىنا جونەلتىپ جاتىر. ال، ءبىز... ديكتوفوندى ىرقىلداتىپ، ءسوزدى اۋەلى قاعازعا كوشىرەمىز. ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارىمىز. ماقالا جازۋ سونان سوڭ عانا».

ديكتوفونداعى ءسوزدى ىجداقاتتاپ كوڭىلگە توقۋدىڭ ورنىنا، قيال قۋىپ كەتكەن ەكەن، ۇيقى تىعىلعان كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، دىڭىلداپ كەتكەن باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. «قوي، – دەدى سوسىن وزىنە ءوزى، – بۇلاي بولمايدى. بۇلاي تىڭداپ وتىرا بەرسەم، تاڭ اتىپ كەتپەي مە؟»

ەڭ قيىنى – العاشقى سويلەم. العاشقى سويلەم جازىلسا بولدى، قالعانى وزىنەن ءوزى قۇيىلىپ كەلە بەرمەك. تاۋەكەل دەپ العاشقى سويلەمدى جازا باستاپ ەدى... قۇداي تاس توبەدەن ۇرعاندا تاعى دا كوزى جۇمىلىپ، باسى سالبىراپ بارا جاتىر ەكەن. جالما جان ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ويىندا – ون بەس ليترلىك قاڭىلتىر شەلەك.

ساعاتتىڭ قىسقا ءتىلى تۇنگى تورتكە بارىپ قالىپتى. قالعىپ-شۇلعىپ وتىرىپ جازعانى ءبىر جارىم بەت. ونىڭ دا سوڭىن الا بەرە قالامساپ تايىپ كەتىپ، قيعاش ءبىر سىزىق تۇسكەن. «قوي! قوي-ءا! – دەدى وزىمەن ءوزى سويلەسىپ، – بولمادى. بولماي بارادى. باس قاتىپ كەتتى. جاتايىن. قيسايايىن. ەرتەڭ... بىردەڭەسى بولار».

اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ بارىپ، جاتىن بولمەدەن جامىلعى الىپ كەلدى. اسحانادا تۇرعان ەسكى ديۆانعا قۇلاي كەتتى. قاتتى شارشاپتى. ەكى قۇلاعى شۋ-شۋ، دەنەسى بىلق-سىلق. ۋداي اشىعان ەكى كوزى ەرىكسىز جۇمىلا باستاسا دا، كەشەگى سامميت ويىندا. ساڭقىلداعان، سامپىلداعان داۋىستار قۇلاق تۇبىندە.

شىرىن ۇيقىعا شىم باتىپ بارا جاتىر ەكەن، تاقاۋ تۇرعان ۇستەل جاقتان تىقىر-تىقىر ەتكەن دىبىس ەستىلگەنى. انىق ەستىدى. «تىشقان با... اتجالمان با... قاپ، قۋىپ جىبەرەتىن... تايراڭداتپاي...» ساناسىنا ساڭلاۋلاپ كەلگەن ويىن ورىنداۋعا ەرىندى.

تىقىر تاعى ەستىلدى. ەستىلىپ قانا قويسا ءبىر ءسارى عوي، بىرەۋ جامىلعىنىڭ ءبۇيىر تۇسىن كوتەرىپ، قولىن سۇعىپ جاتىر. مۇپ-مۇزداي، تاپ-تاستاي. تۇلا بويى تۇرشىگىپ سالا بەردى. سۇعىنعان قولدى قاعىپ جىبەرمەك بوپ ەدى، سىرەسكەن دەنەسى يلىگەر ەمەس. قولى كوتەرتەر ەمەس. ۇيىپ قالعان با، جانى جوق. سىعىرايتىپ كوزىن اشقانى بولماسا، تىرپ ەتىپ قوزعالۋى مۇڭ.

كورىپ جاتىر. بىرەۋ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ىرجيىپ قاراپ تۇر. كوزى جىلت-جىلت. تاناۋى شۋ-شۋ. دەم الىسى دا تىم جاقىننان سەزىلدى. «ماسساعان، – دەپ ويلادى ءون بويى مۇزداپ، – سارى سەركە عوي مىناۋ! مەنىڭ بالا كەزىمدە بار ەدى وسى سەركە.» ميى زەڭىپ، ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى. سول-اق ەكەن، سارى سەركە باقىلداپ قويا بەرگەنى. بۇيىرىنە تاپ-تاستاي سيراعىن سۇعىڭقىراپ-سۇعىڭقىراپ جىبەردى. جانى شىعىپ كەتە جازداسىن. ۇرەيى ۇشسىن. سۋىق تەر ساۋ-ساۋ قۇيىلدى. ءزاۋلىم سارايدا وتكەن سامميت ەمەس پە ويلاپ جاتقانى. ەندى مىناسى نەمەنە... مارقۇم اكەسى سوناۋ جىلدارى سويىپ تاستاماپ پا ەدى؟ ساۋدىراعان سۇيەگىن اۋىل يتتەرى تاسىپ كەتپەپ پە ەدى؟ سارى سەركە... سونىڭ ءدال ءوزى... ءتىرىلىپ كەتكەن بە، زانتالاق! باقىلداعان داۋىسى قانداي جامان! قۇلاعى تۇنىپ، قيمىلداۋعا زار بوپ قالعانى قالاي؟ قيمىلداۋ بىلاي قالىپ، دىبىستاۋعا دارمەنى جەتپەگەنى نەسى؟ اتتەڭ-اي، ادام دەگەن دە ءبىر بەيشارا ماقۇلىق-اۋ! قاپەلىمدە باسقا تۇسكەن نە مۇشكىل حال؟ «ءپى... ءپى...» ەرنى ەرنىنە جۋىسپادى. ەرنىنەن دە جان كەتىپ قالعان با؟ مۇپ-مۇزداي تۇياق ءبۇيىرىن تەسىپ بارا جاتىر عوي. جانى بۇيىرىندە عانا ما؟ كوزىنەن ىستىق جاس ساۋلاپ توگىلدى. «ءپى... ءپىس... ءپىسسىمىللا!» ءتىلى كاليماعا كەلگەنى سول ەكەن، الگى سەركە دەگەنى بۇيىرىنە قاداعان سيراعىن سۋىرىپ الا سالدى دا، «باق» ەتىپ، شوڭقيىپ سۇلاي كەتتى. «ءپىسسىمىللا، ءپىسسىمىللا!» داۋىستاپ، باسىن كوتەرىپ الۋعا كۇشى ارەڭ جەتسە... ەكى كوزىن تارس جۇمىپ العان. اشسا، ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس. سارى سەركە... جوق ەلەس... قايسىسى بولسا دا زىم-زيا. ءتۇس پە سوندا؟

مىلجا-مىلجا بولعان دەنەسىن قوزعاپ، اۋىر دەم الدى. ءوزىنىڭ ءولى ەمەس، ءتىرى ەكەنىن ءتۇيسىنىپ، كوكىرەگىنە ازعانتاي قۋانىش قۇيىلدى. الگى ءبىر تۇستەن، قۇداي ساقتاسىن، ءتۇس دەۋگە دە كەلە قويمايتىن ۇرەيلى وقيعادان سوڭ دەنەسى دەل-سال. ەسەڭگىرەپ بىراۋىق وتىردى. ۇرەيدەن ءبىرجولا ارىلا الماستان توسەككە قايتا قيسايدى. كورپەنىڭ ءبۇيىر تۇسىن استىنا باسىپ، مۇقيات قىمتاپ قويدى.

ۇيقى دەگەن ءتاتتى ءبىر تۇڭعيىق. كىرپىگى كىرپىگىنە بايلانا بەرگەن ەكەن دەيدى... تاعى دا «باق» ەتكەن دىبىس. جۇرەگى زىرق ەتىپ، تاس توبەسىنە جەتسىن. «باقىلداعان» دىبىس باس جاقتان شىقتى ما، الدە اياق جاقتان ەستىلدى مە، قاپەلىمدە شامالاي المادى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ باسى قاي جاق، اياعى قاي جاق... جاڭىلىسقان ءبىر حال. ساڭىلاۋلانعان ساناسى عانا. سول... سول سارى سەركە... ەندى ول جالعىز ەمەس. كوپ. سامساپ تۇر. قۇلاقتارى سالپيىپ-سالپيىپ، ءبىرىن ءبىرى كيمەلەي جەتكەن. بىرەۋى تابانىنا تاپ-تاستاي تۇياعىن تيگىزدى. ەندى ءبىرى توق ەتكىزىپ تاس توبەسىنەن نۇقىپ جىبەرسىن. اياق-قولى جانسىزدانىپ، تاعى دا سىرەسە قالعان. تارتىپ الا المايدى. قاۋقارسىز. ءوزىن ءپىسسىمىللا عانا قۇتقاراتىنىن ساناسى سەزىپ جاتسا دا، ءتىلى كۇرمەلىپ، ەرنى ەرنىنە جۋىسپادى. سارى سەركەنىڭ وسىمەن ەكىنشى رەت پايدا بولعانى عانا انىق. «سارى سەركە ەمەس، سارى سەركە بوپ كەپ تۇرعان شايتان عوي، – دەپ ويلادى. ءوز ويىنان ءوزىنىڭ زارەسى ۇشتى. – بەت-اۋزىمدى قيسايتىپ، ەسالاڭ ەتىپ قويماسا... قاپ، دارەت الىپ، دۇعا وقىپ، تازالانىپ جاتۋ كەرەك دەۋشى ەدى... سوعان ءبىر مۇرشا بولماي-اق قويدى-اۋ.»

قاتتى قينالىپ، ەرىن ۇشىنا بار كۇشىن جينادى. زورلانىپ، كۇشەنىپ ءپىسسىمىللا دەپ سىبىر ەتتى. سونان سوڭ عانا قاتتىراق سويلەۋگە دەمى جەتتى. سارى سەركەگە ىلەسكەن پالەكەتتەر ءپىسسىمىللانى ەستىگەندە اۋەلى جىم-جىرت بولا قالدى دا، بۇل باسىن كوتەرگەندە دۇركىرەپ، تىم-تىراقاي بەزە جونەلدى. سىلق-سىلق كۇلگەندەي دىبىس قۇلاققا شالىندى. ءاپ-ساتتە كوزدەن عايىپ بولدى.

بۋىن-بۋىنىن ءدىرىل العان. تاماعى قۇپ-قۇرعاق. ورنىنان تۇرىپ، سۋ ىشپەك ەدى...

ەندى تۇڭعيىققا قۇلدىراپ ەمەس، كەرىسىنشە، شىرقاۋ بيىككە سامعاپ كەتىپتى دەيدى. داليعان جەر بەتى ىلەزدە ءبۇرىسىپ، الاقانعا سالعانداي قالايشا تەز كىشىرەيىپ كەتكەنىنە قايران. شىرقاۋ بيىككە تەز كوتەرىلگەنى سونشا، باسى شىر-كوبەلەك اينالىپ، كوزى بۇلدىراپ كەتتى. باسىنىڭ اينالعانى دا، كوزىنىڭ بۇلدىراعانى دا جانىنا جاعىپ، كوڭىلىنە ۇناپ بارادى. كوككە كوتەرىلگەن ۇستىنە كوتەرىلە تۇسسەم ەكەن دەيدى; باسىم اينالعان ۇستىنە اينالا تۇسە ەكەن دەيدى. مۇنداي تىلسىم عاجايىپتى جەر بەتىندە جاۋىنقۇرتتاي جىبىرلاپ، ارەڭ جىلجىعان ادام بەيشارا قايدان سەزىنسىن؟

الىستان، تۋ الىستان سىرت-سىرت باسقان تۇياق دىبىسى ەستىلدى. ەستىلگەنى سول، قاناتى قايىرىلعان قارشىعا قۇستاي كوك تورىنەن سىلق ەتىپ، اياق استىنا قۇلاپ ءتۇستى. تۇياق دىبىسى جاقىننان، ءدال ىرگەسىنەن ەستىلدى. كورىپ جاتىر. قول سوزىم جەرگە كەلىپ، ىركىلدى. سول... سول باياعى سارى سەركە. ءسۇيىر تۇمسىعىن العا وزدىرىپ، پىرس-پىرس كۇيسەيدى. قوس ءمۇيىزى ارتقا ەمەس، العا قاراي يىلگەن. جىلتىراعان جىپسىك كوزى جاپ-جاسىل. جانىپ تۇر. جاعىن قايشىلاپ، كۇيسەگەن سايىن ساپسيعان ساقال سەلتەڭ-سەلتەڭ. ءسۇپ-ءسۇيىر قوس قۇلاق، قوس قۇلاقتىڭ اراسىندا ەربيگەن قوس ءمۇيىز. ءتورت اياقتاپ ەمەس، بۇ جولى ەكى اياعىنا ءمىنىپ، تىكەسىنەن تىك تۇر. دەنەسىنە قىلشىق ەمەس، قاۋىرسىن وسكەن بە، قىرعاۋىلدىڭ قورازىنداي قىزىل-جاسىلعا مالىنىپ العان. «ايتتىم عوي، سارى سەركە ەمەس بۇل... شايتان» دەپ ويلادى.  جۇرەگى سۋىنىپ بارا جاتتى. تىپىرلاپ تۇرىپ كەتسە، بوي بەرمەس ەدى. كەۋدەسى كوتەرتپەدى. تۇنشىعىپ، قيمىلداي المادى. ءوزىن جالعىز «ءپىسسىمىللا» عانا قۇتقاراتىنىن، «ءپىسسىمىللانىڭ» سونشالىق قاھارلى قارۋ ەكەنىن ەندى ساناسى انىق اڭعاردى. قينالىپ بارىپ «ءپىس... ءپىس... ءپىسسىمىللا، ءپىسسىمىللا» دەپ باقىردى. سەركە-شايتاننىڭ قىزىلدى-جاسىلدى قاۋىرسىنى عانا ءدىر ەتىپ باسىلدى. ءپىسسىمىللادان قايمىقپاي جانىنا جەتىپ كەلدى دە، سەكىرىپ ۇستىنە قونا كەتتى. «باق-باق» ەتىپ، مىجعىلاپ جاتىر. قىلىشتىڭ كومەيىنە وكسىك تىعىلىپ، تۇنشىعىپ بارادى. «ءول-ءدىم، ءول-ءدىم» دەپ ايقايلاماق ەدى، جاعى قارىسىپ، داۋىسى شىقپادى. جىلاي دا المادى. دەمىن ارەڭ الىپ «اللا، اللا» دەۋگە شاماسى زورعا جەتتى. كوك جەلكەگە قونىپ العان قۇبىجىق سوندا عانا ۇستىنەن اۋناپ ءتۇستى. «اللا دەگەن قۇدىرەتتى ءسوزدىڭ «ا» دەگەن داۋىستى دىبىستان باستالعانى قانداي جاقسى بولعان» دەپ ويلاپتى. نەگە ولاي ويلاعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن.

وكسىپ وياندى. بولمە ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. سارى سەركە تۇگىلى سارى سايتان دا جوق. ۇرەي جاۋلاپ العان جۇرەگى قالتىراپ، كورپەسىن سۇيرەتە-مۇيرەتە كەلىنشەگى ۇيىقتاپ جاتقان بولمەگە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جەتتى. دۇڭكىلدەپ جۇگىرگەن اياق دىبىسىنان ويانىپ كەتكەن كەلىنشەگى جاستىقتان باسىن ۇركە كوتەرىپ الىپ:

– نە بولدى؟ ناعىپ جۇگىرىپ ءجۇرسىڭ، – دەدى ۇيقىسىن بۇزعانىن جاقتىرماي.

– ءۇ-ش-ش... ءۇ-ءۇش... ءۇش رەت كەلدى! – دەدى بۇل تۇتىعىپ.

– نە؟ نە كەلدى دەيسىڭ؟

– شا-شا.. شا-ي-تان... شاي-تان!

– بارشى ءارى، شايتانى نەسى... ءارى ءجۇر، بالانى باساسىڭ، – دەدى قولىمەن جانىنا الىپ جاتقان ءسابيىن قورعاشتاپ. – ءوزىڭ شايتان! بار ونىڭا! جات تىنىش! ەلىرمە!

سۇيرەتىلىپ توسەگىنە قايتىپ كەلدى. ماڭايىنا سەكەمدەنە كوز سالدى. شايتان جايلاعان جەرگە ەش ۇقسامايدى. ءبارى-داعى ورىن-ورنىندا. تاماعى قۇرعاپ، اڭقاسى كەۋىپ بارا جاتقانى ەسىنە ءتۇسىپ، توڭازىتقىش ەسىگىنە قول سوزدى. ىشىندە اۋزى اشىلعان ءبىر بوتەلكە اراق تۇر ەكەن. ءموپ-ءمولدىر. سۋىرىپ الدى. جالما-جان ەكى كەسەگە تولتىرا قۇيدى. ۋف-ف دەپ، ءبىر دەم شىعاردى دا، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جوپەمەلدەمەلەتە تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.

...كوزى ءىلىنىپ بارا جاتسا دا سەزدى، بىرەۋ تىق-تىق ساقتانا باسىپ، جانىنا تايادى. تىم-تىرىس، دىبىسىن شىعارماستان سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. كوزىن سىعىرايتىپ قاراسا، قارسى الدىنان ءۇستى-باسىن قاۋىرسىن باسقان الگى... «سول عوي تاعى، شايتان عوي». بۇل جولى يمانى سەلت ەتپەدى. قورقىنىش، ۇرەي.. اتىمەن جوق. سوعان ازداپ تاڭىرقادى. قول-اياعى دا سىرەسۋدەن امان. ءپىسسىمىللاسىن دايىنداپ جاتىر ەدى، بىراق قاپەلىمدە ءوزىن ءوزى زور سەزىنىپ سالا بەردى دە، باسىن كوتەرمەستەن ءپىسسىمىللانىڭ ورنىنا «ءشايت» دەپ جەكىرىپ جىبەردى.

اياعىن ابايلاپ باسىپ، العا جىلجي تۇسكەن سەركە-شايتان قايمىعىپ، قالت تۇرا قالدى. سەركە-شايتاندى قاۋمالاي قورشاپ، ەنتەلەسكەن ءبىر قورا ءشىبىش-شايتان دا وشىرىلا توقتاستى. «ءشايت، – دەدى تاعى باتىلدانىپ كەتىپ. – ەنەڭدى ۇرايىن!» داۋىسى وكتەم.

جىپسىك كوزى جىلت-جىلت ەتكەن سارى سەركەنىڭ ءجۇنى جىعىلا قالسىن. ءبىر ادىم ارتقا شەگىندى. سوڭىندا توپىنعان ءشىبىش-شايتاندار دا باستارىن سىلكىپ-سىلكىپ الىسىپ اڭتارىلىپ تۇر.

قىلىش قول-اياعىن بىردەي سەرمەپ، جاتقان ورنىنان جۇلقىنىپ تۇردى.

– كەت! قۇرى!– تۇكىرىگى شاشىراپ، ءتۇيۋلى جۇدىرىعىن باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ، قاھارلانا ايقاي سالدى. – جوعال! پوشەل!

اڭتارىلا قالعان سارى سەركەنىڭ جاپ-جاسىل جىپسىك كوزى جىپىلىق-جىپىلىق. جاسقانىپ ءسال تۇردى دا، كەنەت ورعىپ ءتۇستى. ءشىبىش-شايتاندار دا تولقىپ كەتتى. توپىنعان تۇياق دىبىسى تارسىلداپ-سارتىلداپ، بارلىعى تۇگەل بيلەي جونەلىستى. قايران قاپ قاراعان قىلىشتىڭ قۇلاعىنا ىسقىرىپ-پىسقىرىپ، باقىلداپ-قاقىلداعان ۇندەرى جىلى ءتيىپ، ءتىپتى جاعىپ بارادى. وسى كۇندەرى حيت بوپ كەتكەن ەسترادالىق مۋزىكادان قىلداي كەم ەستىلسە نە دەيسىڭ. دەلەبەسى قوزىپ، بۇنىڭ دا بيلەگىسى كەپ كەتكەنى. قاراسا، باسىن بۇلعاقتاتىپ، اياعىن ىرعاقتاتىپ تەڭسەلە باستاپتى. بىرتە-بىرتە قيمىلى شيراپ، باسىن سىلكىپ-سىلكىپ، بەلىن ىرعاپ-ىرعاپ بيگە ىنتى-شىنتىمەن كىرىسىپتى. بەلىن تاپ وسىلاي ىرعاعانى وزىنە قاتتى ۇناپ بارادى. وسى ءبىر قيمىلدى جاساعاندا تۇلا بويى تۇگەل شىمىرلاپ، الپىس ەكى تامىرىن وت كەۋلەپ، تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ايرىقشا ءبىر لاززاتقا كەنەلەتىن سياقتى ەدى. سول ءوزى قاشان، قانداي جاعدايدا بولاتىنىن ەدى، ەسكە تۇسىرە الساشى. ەسكە تەز تۇسىرگىسى كەپ بەل قيمىلىن ەكىلەنىپ قايتالاي بەردى. سونداي ءبىر ءلاززاتتى اڭساپ، ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، قۇتىرىنا بيلەدى. ەكى قولىن ەكى جاعىنا جازىپ جىبەرىپ، ەكى كوزى الاقتاپ، بەلىن يزەڭدەتۋدەن تانبادى. يزەڭدەگەن سايىن الدەبىر لاززاتقا ءسۇيسىنىپ ىڭىرسىعانداي، قۇماردان شىعا سىڭسىعانداي تۇسىنىكسىز دىبىستاپ، ەشكى بوپ كەلگەن قالىڭ شايتاننىڭ اراسىنا ەنىپ بارا جاتىر ەكەن. ولاردىڭ جەلپ-جەلپ ەتكەن قىلشىق جۇندەرى جالاڭاش سيراعىن سۇيكەپ وتكەندە، قىتىعى ويانىپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي، راقاتتانا قىشقىرىپ، قوس اياقتاپ كوككە سەكىردى. ءبىر كەزدە اڭعارسا، شايتان بىتكەن حورمەن ءان سالىپ ءجۇر. ءومىرى ەستىمەگەن اۋەن. قايىرماسى ەركىنەن ايىرىپ، قانىن تاسىتتى.

شايتان، شايتان،

شايتان بولدى،

شايتان بولدى-اي-ي!

جۋاندى-جىڭىشكەلى داۋىسپەن شىرىلداپ-بىرىلداپ سالعان ءان بۋىنىن بوساتىپ، جانىن سۋىرىپ، ەرىكسىز ەلىرتە ءتۇستى. الپىس ەكى تامىرى بالقىدى.  سيقىرلى اۋەن تۇگەسىلىپ قالماسا ەكەن، وسىلاي توقتاۋسىز ەسىلە بەرسە ەكەن دەپ تىلەدى. سارى سەركە باستاعان شىبىشتار كەتپەسە ەكەن دەپ كوكسەدى. ءبىر قاراسا، ولار ەدەندى تىرسىلداتا باسىپ، سىرتقا سىتىلىپ شىعا باستاعان ەكەن.

شايتان، شايتان،

شايتان بولدى،

شايتان بولدى-اي-ي!

قىلىشتىڭ قۇلاعىنا سونشا عاجاپ بوپ ەستىلگەن سيقىرلى اۋەن ءبىرسىن-ءبىرسىن الىستاپ، اقىرى ءۇزىلىپ تىندى. بۇل سولىعىن باسا الماي، سوڭدارىنان تۇرا جۇگىرمەكشى بوپ وقتالا بەرىپ ەدى... كەنەت دۇنيە جاپ-جارىق بوپ كەتكەنى. سوعان ىلەسە «ويباي، وي-باي-ي» دەگەن اجەپتارقى داۋىس قۇلاعىن تىرناپ وتكەنى. سەلت ەتىپ تۇرا قالىپتى. قارسى الدىندا الاقانداي بوپ باقىرايعان ەكى كوز. الاقانداي بوپ باقىرايعان ەكى كوزدىڭ ءىشى تولعان ۇرەي.

– ويباي! جىن ۇردى ما، ويباي! جي ەسىڭدى، ويباي!

كوز الدىن كىرەۋكەلەپ تۇرىپ العان قالىڭ تۇمان سىپىرىلىپ ءتۇستى. ۇرەيگە تولى باقىرايعان ەكى كوز سول ءسات كەلىنشەگىنە اينالىپ جۇرە بەرسىن. ول-داعى تابالدىرىقتان بەرى اتتاۋعا باتا الماي، بوساعانى قارماپ ۇستاپ، تۇرا قاشۋعا وقتالعانداي شوشىنىپ تۇر. ءوزى بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا قوس قولىن كوككە تىك كوتەرگەن كۇيى قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا قولىن كوككە تىك كوتەرىپ نە قىپ قالشيىپ قاتىپ قالعانىن، بىراق ەش تۇسىنە المادى. قولى سىلق تومەن قۇلادى. قاراسا، تىر جالاڭاش. نەگە ولاي؟ بۇتىنداعى لىپاسىن دە سىپىرىپ تاستاپتى-اۋ! قالايشا؟

– ويباي! ويباي! – دەپ زار ەڭىرەدى كەلىنشەگى. – قىزىڭ ويانىپ كەتەر، ويباي! نە كورىندى ساعان، ويباي! ورنىڭا جات، ويباي!

تۇكتى تۇسىنبەدى. نەگە جەكيدى بۇل؟

ۇستەل ۇستىندە سوستيعان بوس بوتەلكە. سوعان ءىش كيىمى اسىلىپ قالعان. تىرقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. تىرقىلداپ كۇلىپ تۇرىپ، مىناداي قىزىققا كەلىنشەگىنىڭ نەگە كۇلمەي تۇرعانىنا تاڭعالدى.

بوس بوتەلكەگە اسىلىپ قالعان ءىش كيىمىن ساۋساعىمەن ءىلىپ الىپ، جالت بۇرىلدى. توسەگىنە گۇرس قۇلادى. كەلىنشەگى جارىقتى ءسوندىرىپ، ەسىكتى نىعىرلاي جاۋىپ قويدى. ءبىر ءسات دەمىن ىشىنەن الىپ، سىرتتان تىڭ تىڭدادى.

قىلىشتىڭ قۇلاعىنان الگى ءبىر ەلىتكىش ءان قايىرماسى كەتەر ەمەس.

قۇمارى قانباي قالعانىنا قاتتى وكىندى. وكىنىپ جاتىپ، شايتاندار تاعى دا كەلسە ەكەن دەپ تىلەدى.

10.08.2017 جىل

***

نۇرلىبەك ساماتۇلى

قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش اۋدانى، «جاڭاتالاپ» كەڭشارىندا (قازىرگى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى اۋىل) 1966 جىلى تۋعان. قىزىلوردا قالاسىنداعى ن.ۆ. گوگول اتىنداعى پەدينستيتۋتىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن وسى وقۋ ورنىندا قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ باستاعان. قىزىلوردا وبلىستىق تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ كومپانياسىندا رەداكتور، رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشى، «حابار» تەلەارناسىندا رەداكتور، رەسپۋبليكالىق «تاڭ-شولپان»، «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالدارىندا پروزا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. قازىر رەسپۋبليكالىق «تاڭ-شولپان» ادەبي-كوركەم، كوپشىلىك جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى.

Abai.kz