سەرىك ەرعالي. الاش پەن الاشوردا
قازىرگى جاستارعا «الاش» ۇعىمى تەك قانا الاشوردالىقتارعا قاتىستى ۇعىلىپ، «الاشورداشىلداردى» «الاش» دەپ اتاۋ سەكىلدى بۇرمالانعان ۇعىم ءسىڭىسىپ بارادى. بۇل - تاريحىمىزدىڭ كەڭىنەن وقىتىلماۋى مەن قاراستىرىلماۋىنان. ءتىپتى، رەسمي تاريحتى بىلاي قويعاندا دا، ەلدە تۇراقتى تۇردە ۇلتتىق اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ تۇيىققا تىرەلگەندىگىنەن بولىپ وتىر. بۇعان ارينە، ءتۇرلى سەبەپ پەن سىلتاۋدى قوسا اتاۋعا بولار.
قازىرگى جاستارعا «الاش» ۇعىمى تەك قانا الاشوردالىقتارعا قاتىستى ۇعىلىپ، «الاشورداشىلداردى» «الاش» دەپ اتاۋ سەكىلدى بۇرمالانعان ۇعىم ءسىڭىسىپ بارادى. بۇل - تاريحىمىزدىڭ كەڭىنەن وقىتىلماۋى مەن قاراستىرىلماۋىنان. ءتىپتى، رەسمي تاريحتى بىلاي قويعاندا دا، ەلدە تۇراقتى تۇردە ۇلتتىق اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ تۇيىققا تىرەلگەندىگىنەن بولىپ وتىر. بۇعان ارينە، ءتۇرلى سەبەپ پەن سىلتاۋدى قوسا اتاۋعا بولار.
«الاش» ۇعىمى ناقتى تاريحي نىسان رەتىندە قاشان پايدا بولعاندىعىن تاپ باسىپ ءازىر ايتا الماسپىز، الايدا، بەلگىلى ساياساتتانۋشى بەرىك ابدىعاليدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ۇعىم قازاق حاندىعىنىڭ يمپەريالىق سيپات الۋىمەن بايلانىستى ەدى. بۇل پايىمدى ءبىز دە قولدايمىز، سەبەبى، «الاش» ۇعىمى «التى جۇرتتىڭ» باس بىرىكتىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. شاماسى، تاريحتىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، الاش يمپەرياسىنىڭ نەگىزى تاۋكە حاننىڭ كەزىندە قالانىپ، قاسىم حاننىڭ تۇسىندا شەگىنە جەتكەندەي. الدىڭعى حان يمپەريانىڭ مازمۇنىن نىقتاپ، بۇعان دەيىنگى بولعان دالالىق قاعاناتتاردىڭ قابىلەتىن قاراستىرا وتىرىپ، رۋحانياتىن قالپىنا كەلتىرگەن، ونىڭ باستى ۇستىنى رەتىندە جەتى جارعىنى قابىلداتتى. ءبىر قىزىعى، «جەتى» اتالاتىن وسى قۇجات، شىن مانىندە «كەمەل» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن، بۇگىنگى «جەتە» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى بولاتىن. ول كەيىنىرەك بىرىڭعاي سان ەسىمگە اينالىپ تىندى. دەمەك، بۇل جەتە زاڭ - سول كەزدەگى مەملەكەتتىڭ باستى بازيستىك سيپاتى بولعانى.قىسقاسى، «الاش» ۇعىمى دالالىق ازات ەلدىڭ تاريحي تابارىگى بولاتىن. الاشورداشىلدارعا ونىڭ اسىل مۇرات بولعانى دا سوندىقتان جانە ولار بۇل مۇراتتى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق ۇلتتىق يدەيا ەتە ءبىلدى ءارى ونى ىسكە اسىرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ ۇلگەردى.
قازاق قاعاناتى تۇسىندا قۇرىلعان بيلىك تورەلىگى مەن ءۋالياتتار سول يمپەريانىڭ قۇرىلىمدارى بولعانىمەن، باستى اكىمشىلىك ءبولىنىس ءۇش جۇزدەن تۇرعاندىعىنا دا نازار اۋدارۋ كەرەك. بۇل ەلدىك ينستيتۋت بۇگىنگى كەمباعالدىققا ۇرىنعان كوزقاراس تۇرعىسىنان قازاقتى بىردەن ءبىر جىكتەۋشى قۇرىلىم سەكىلدەنەدى، ال ول كەزدە بۇل قازاق يمپەرياسىن جاساقتاپ، نىعايتقان ناعىز ءىرى مەملەكەتتىك اكىمشىلىك كولدەنەڭ قۇرىلىم بولاتىن. بىراق ونى تاۋكەنىڭ تۇسىندا ويلاپ شىعارعان قۇرىلىم دەۋدىڭ ءجونى جوق، ول مىڭداعان جىلداردان باستاۋ الاتىن دالالىق اسكەري حاندىقتاردىڭ قاعاناتقا اينالۋ كورىنىسىن بىردەن ءبىر كورسەتەتىن ينستيتۋت. كەز كەلگەن دالا حاندىعى ىرىلەنگەن تۇستا اسكەردى دە، حالىقتى دا ۇشكە توپتاستىرىپ، بيلەۋدەن ارتىق قۇرىلىم ويلاپ تابا الماعان جانە ونى مىڭداعان جىلدار بويى بىرىنەن ءبىرى الىپ، جالعاپ وتىرعان. ەندەشە بۇگىنگى قازاقتىڭ «قۇتىلا» الماي جۇرگەن جۇزدىك قۇرىلىمى دالالىق يمپەريانىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى ەدى. ول قۇرىلىمدى، ءتىپتى، «التىن وردا» قاعاناتىنىڭ قيراندىسىنان باستاۋ العان ءورىس (ورىس) حاندىعى دا رەسەي پاتشالىق يمپەرياسىنا وسى ۇشجۇزدىك قۇرىلىمدى بيلەكى ءورىس (ۆەليكوروس), بەل(ورتا) ءورىس (بەلورۋس), مال(«مالتا» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى) ءورىس (مالوروس) رەتىندە ەنگىزە اينالماپ پا ەدى؟!
سونىمەن، قاسىم حاننىڭ ماڭدايىنا سول قۇرىلعان الاش يمپەرياسىن ساقتاۋ عانا ەمەس، ونى اۋماقتىق جاعىنان ىرىلەندىرۋ ميسسياسى بۇيىرعان بولاتىن.مىنە، وسىنداي قىم-قيعاش زامانداردا تۋىنداپ، قالىپتاسقان، سىڭىسكەن «الاش» ۇعىمىن، وتكەن عاسىرداعى قازاقتىڭ «الاشوردا» وكىمەتىن قۇرعان ەليتاسى بالا كۇندەرىنەن بويلارىنا ءسىڭىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋدى اڭسار ەتكەن، قولدارىندا قۇزىرى مەن ءمورى بولماسا دا، رەسەيدە قالىپتاسسا دا، دالالىق ەليتا ەدى. ولار تاريحتىڭ از دا بولسا، بەرگەن مۇمكىندىگىن جالاۋشا جەلبىرەتۋگە تىرىسقانى دا سوندىقتان.
«الاشورداشىلدارعا» نە ءتان بولاتىن؟ ولارعا دالالىق رۋح، ەبروپالىق ىسكەرلىك پەن ازيالىق ويشىلدىق ءتان ەدى. قازاقتىڭ بۇل ەليتاسى پاتشالىق رەسەي يدەولوگياسىنا بوي الدىرماعان، دالالىق مەملەكەت ۇردىسىنەن باس تارتقانمەن، ۇلتتىق اڭساردى جۇزەگە اسىرۋدان تاي سالماعان تارلاندار بولاتىن! سوندىقتان ولار ورىس رەۆوليۋتسياسى قارساڭىندا الاشوردانى قۇرىپ ۇلگەردى; قىزىل وكىمەت قۋدالاعاندا، سولاردىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعادى; بيلىكتەن الاستاتىلعاندا، الاشتى اعارتۋ جۇمىستارىنا جۇمىلدى; رەپرەسسياعا ۇشىراعاندا، سوڭدارىنا جاس ۇلانداردى قالدىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتى وسيەت ەتىپ كوز جۇمدى! ولار وزدەرىن ۇلتتىق اڭساردىڭ قۇربانى ەتە ءبىلدى! سونىڭ ارقاسىندا «الاش» ۇراندى حالىق «قىرعىز-قايساق» بۇركەنشىگىنەن قۇتىلىپ ءوزىنىڭ شىنايى «قازاق» اتىن قايتارىپ الدى، ۇلانعايىر دالانىڭ ۇشتەن ەكىسىنە يە بولىپ، بۇگىنگى ازات قازاقستاننىڭ اۋماعى سول جاندارمەن ساياساتتان مۇراعا قالدى. مۇقتار اۋەز باستاعان ورەن ەليتا قازاقتىڭ بۇگىنگى رۋحانياتىن حالقىنا جەتكىزۋگە مۇمكىندىك الدى! قازاقتى تاۋەلسىز ەتۋدىڭ رۋحاني العىشارتىن جاسادى. ءسويتىپ، «الاشورداشىلدار» ءوز ارماندارىن سول كەزدەگى بودان قازاقستاننىڭ قاڭسىعان بولاشاق ارباسىنىڭ دوڭعالاعىنا بايلاپ كەتكەن ەكەن!
ازات قازاقستاننىڭ بۇگىنگى يدەولوگياسىنداعى باستى كەمشىندىك سول - حح عاسىر باسىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق يدەيانى جالعاستىرۋدى قىمسىنۋى. ازاتتىق العانمەن، تاۋەلسىزدەنۋ جولىندا كەلە جاتقان بۇگىنگى قازاقستاننىڭ سول يدەيانىڭ جاڭعىرعان سيپاتىن يەلەنۋى وزەكتى ساياسي ماسەلە ەكەنىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى.اسىرەسە، ەلدىڭ بۇگىنگى احۋالى كەشەدەن عانا باستاۋ الىپ، ءوربىپ وتىرعاندىعىن مويىنداۋ وسالدىق ەمەس، وراسان ساياسي تامىرلاستىقتىڭ باس ءتىنى بولۋى قاجەت. ويتكەنى، الەمگە قازاقتى تانىتام دەگەن يدەيانى ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالدىرىپ، اسقىندىرا ناسيحاتتاپ وتىرعان بۇگىنگى بيلىك بەتالدى استامسىماي، قىرۋار ەلدىك ولجانى كەشەگى اتا-بابانىڭ مۇنايعا اينالعان قانى، گازگە اينالعان رۋحى، ءتۇستى مەتالعا اينالعان سۇيەگى رەتىندە مويىنداماي، ازات بولعان ەلدى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدىرۋ قيسىنسىز. ءيا، بۇگىنگى قازاقستان تاۋەلسىز ەمەس، بار بولعانى - ازاتتىق الدى!سول سەبەپتى دە ءار ساتىمىزگە - ساق بولۋ، ءار جانىمىزعا - جاق بولۋ، ءار تيىنىمىزعا - باپ بولۋ كەرەك!سونىڭ بارىنە تيەك بولاتىن بيلىك قانا!
بۇگىنگى قازاققا كەڭەستىك كەمباعالدىقتان (كومپلەكس نەپولنوتسەننوستي) اجىراپ،سول الاششىلدارعا ءتان دالالىق رۋح ءسىڭىرۋ ارقىلى ءوزىمىزدى وگەيسىتكەن، ۇلتقا جۇزدىك الاۋىزدىق سەبەر اۋرۋدان قۇتىلىپ، ىشكى قۋاتىمىزدى ۇلى سەنىمگە اينالدىرامىز! سول رۋحپەن كەڭەستىك قۇنسىز دا داڭعازا شارۋاگەرلىكتەن قۇتىلعان، ۇلتىنا ۇلگى بولارلىق، تاۋەكەلشىل الاشوردالىق ەبروىسكەرلىككە قولجەتكىزەمىز! سوندا، بالكىم، بالشەبەكتىك قىپ-قىزىل دەموگوگيالىق پوپۋليستىك ماقتان يدەولوگيا مەن قازىنا قارجىسىن جىمقىرعان جىيىنشىلدىقتان باس تارتقان، قادىرسىز ءسوزدىڭ قازانىن قايناتپايتىن، ۇلتتىق اڭساردى ىسكە نىسانا ەتكەن الاشتىق ازياويشىلدىققا بەت بۇرامىز! قايتكەندە دە، ازات الاشتىڭ 20 جىلدىعىنا وسى ءبىر ءۇش قۇندىلىقتى مەجەلەي بارساق ەكەن.
«اباي-اقپارات»
