قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر شوعىرى قىتاي ەلىندە تۇرادى. ولار شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق رايونىنىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە بىتىراي ورنالاسقان. بۇل ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ اتا بابالارىنان قالعان تاريحي اتامەكەندەرى. شىڭجاڭنىڭ باسىم بولىگى قازاقتاردىڭ اتا قونىسى بولىپ كەلگەنى تاريحتان بەلگىلى.

قىتايداعى 2 ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ 80 پايىزى شىڭجاڭداعى ىلە، تارباعاتاي جانە التاي سىندى ءۇش ايماقتى قامتىعان ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنا تۇرادى، ال قالعاندارى سانجى دۇنگەن وبلىسى، ءۇرۇمجى قالاسى، بۇراتال مۇڭعول وبلىسى، قۇمىل باركول قازاق اۋدانى، قاراماي، مايتاۋ قالالارىندا تۇرادى، ءتىپتى سوناۋ ىشكى قىتايداعى گانسۋ (كەڭسۋ) ولكەسىندە اقساي قازاق اۋدانى بار.

2018 جىلعا دەيىن قىتايداعى قازاقتىڭ رەسمي جان سانى 1 ميلليون 600 مىڭنان استى دەپ بولجانىپ كەلدى. سەبەبى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ 2010 جىلعى 6-رەتكى بۇكىل مەملەكەتتىك رەسمي ساناعىندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ جان سانى 1 ميلليون 500 مىڭعا جۋىق (ەرلەر 770 مىڭ، ايەلدەر 730 مىڭداي) دەلىنگەن-ءدى، ال بەيرەسمي ستاتيستيكالىق بولجام بويىنشا قىتايدا 2 ميلليوننان استام قازاق تۇرادى. تومەندە قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جان سانى مالىمەتى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ رەسمي دەرەكتەرى بويىنشا بەرىلىپ وتىر.

2018 جىلعا دەيىن شىڭجاڭ ۇيعىر رايونىندا جالپى 25 ميلليونعا تامان حالىق تۇرادى دەپ بولجانعان. سەبەبى 2014 جىلعى رەسمي ساناق بويىنشا شىڭجاڭدا 23 ميلليون حالىق بار ەكەنى جاريالانعان-دى. بۇندا ۇيعىر 11 ميلليون، قىتاي 11 ميلليون، قازاق 1 ميلليون 600 مىڭ، دۇنگەن 1 ميلليون 100 مىڭ، قىرعىز 185 مىڭ، موڭعول 170 مىڭ، دوڭشاڭ 65 مىڭ، تاتار 48 مىڭ، سىبە 35 مىڭ، وزبەك 11 مىڭ، ورىس 9 مىڭ. تومەندە قازاقتاردىڭ وبلىس، ايماق، قالا جانە اۋداندارداعى جان سانىنىڭ تارالۋ جاعدايى كورسەتىلدى.

قىتايداعى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان ىلە، تارباعاتاي جانە التايدى قامتىعان ىلە قازاق وبلىسىنىڭ جەر كولەمى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەر كولەمىمەن قارايلاس، الايدا ىلە قازاق وبلىسىندا 5 ميلليونداي حالىق تۇرسا، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 1 ميلليون 500 مىڭ حالىق تۇرادى. وبلىستاعى ىلە ايماعى ماڭگىلىك كوك مۇز قۇرسانعان ءتاڭىر تاۋدىڭ اڭعارىندا ورنالاسقاندىقتان "ىلە اڭعارى" دەپ اتالىنادى. ىلە قىتايداعى ەڭ سۇلۋ كوركەم جەر بولعاندىقتان "ىرىستى ىلە - كۇت قونعان باي ىلە" دەپ اتالىنسا، التىنىمەن اتى شىققان التاي ايماعى "التىن التاي" دەلىنەتىن، ال تابىسى تولاعاي تارباعاتايدى "تابىستى تارباعاتاي" دەپ تامسىلدەيتىن.

ىلە قازاق وبلىسى. ءۇش ايماقتى قامتىعان ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جان سانى مالىمەتى مىناداي. وبلىس حالقىنىڭ جالپى جان سانى 5 ميلليونداي، ونىڭ ىشىندە قىتاي 2 ميلليون 300 مىڭ، قازاق 1 ميلليون 300 مىڭ، ۇيعىر 800 مىڭ، دۇنگەن 400 مىڭ، موڭعول 67 مىڭ، دىڭشاڭ 60 مىڭ، سىبە 30 مىڭ. وبلىستاعى ءۇش ايماقتىڭ جان سانى مالىمەتى جەكە-جەكە تومەندەگىدەي.

- ىلە ايماعى: قازاق 630 مىڭ، قىتاي 900 مىڭ، ۇيعىر 700 مىڭ، دۇنگەن 280 مىڭ، دوڭشاڭ 45 مىڭ، موڭعول 30 مىڭ، سىبە 26 مىڭ، جالپى 2 ميليون 500 مىڭ (ىلە ايماعىندا 3 قالا، 8 اۋدان بار).

- التاي ايماعى: قازاق 370 مىڭ، قىتاي 280 مىڭ، دۇنگەن 24 مىڭ، ۇيعىر 9 مىڭ، موڭعول 8 مىڭ، جالپى 690 مىڭ (التاي ايماعىندا 1 قالا، 6 اۋدان بار).

- تارباعاتاي ايماعى: قازاق 270 مىڭ، قىتاي 850 مىڭ، دۇنگەن 90 مىڭ، ۇيعىر 45 مىڭ، موڭعول 35 مىڭ، جالپى 1 ميلليون 300 مىڭ (تارباعاتاي ايماعىندا 2 قالا، 5 اۋدان بار).

سانجى دۇنگەن وبلىسى: قازاق 160 مىڭ، قىتاي 1 ميلليون 100 مىڭ، دۇنگەن 160 مىڭ، ۇيعىر 75 مىڭ، جالپى 1 ميلليون 500 مىڭ (سانجى دۇنگەن وبلىسىندا 2 قالا، 5 اۋدان بار).

ءۇرىمجى:قازاق 75 مىڭ، قىتاي 2 ميلليون 600 مىڭ، ۇيعىر 450 مىڭ، دۇنگەن 330 مىڭ، موڭعول 10 مىڭ، جالپى 3 ميليون 550 مىڭ.

بۇراتال موڭعول وبلىسى:قازاق 55 مىڭ، قىتاي 300 مىڭ، ۇيعىر 65 مىڭ، موڭعول 30 مىڭ، دۇنگەن 30 مىڭ، جالپى 490 مىڭ.

باركول قازاق اۋدانى:قازاق 40 مىڭ، قىتاي 65 مىڭ.

قاراماي قالاسى:قازاق 12 مىڭ، قىتاي 320 مىڭ، ۇيعىر 46 مىڭ.

اقساي اۋدانى: قازاق 4 مىڭ.

جيناقتاي كەلە قازاقتىڭ قىتاي ەلىندەگى جالپى جان جانى 1 ميلليون 600 مىڭنان اسادى. بۇندا قازاقتار ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماق ىلە ايماعى بولىپ، وندا 630 مىڭ قازاق تۇرادى (حالىقتىڭ 23 پايىزى), ال قازاق ەڭ تىعىز ورنالاسقان ءوڭىر التاي ايماعى. ونداعى حالىقتىڭ 55 پايىزعا جۋىعى قازاق.

قازاقتارىڭ جان سانى 60 مىڭنان جوعارى تۇراتىن الدىنعى 10 اۋدان-قالالار تىزىمدىگى:

كۇنەس اۋدانى (ىلەدە): 170 مىڭ قازاق.

نىلقى اۋدانى (ىلەدە): 100 مىڭ قازاق.

مۇڭعىلكۇرە اۋدانى (ىلەدە): 95 مىڭ قازاق.

التاي قالاسى (التايدا): 90 مىڭ قازاق.

تەكەس اۋدانى (ىلەدە): 85 مىڭ قازاق.

توعىزتاراۋ اۋدانى (ىلەدە): 80 مىڭ قازاق.

كوكتوعاي اۋدانى (التايدا): 80 مىڭ قازاق.

تولى اۋدانى (تارباعاتايدا): 75 مىڭ قازاق.

ءۇرىمجى: 75 مىڭ قازاق.

قابا اۋدانى (التايدا): 60 مىڭ قازاق.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا 1911 جىلى قىتايداعى قازاقتىڭ جان سانى 190 مىڭداي، 1944 جىلى 440 مىڭ، 1949 جىلى 450 مىڭ، 1982 جىلى 900 مىڭ، 2000 جىلى 1 ميلليون 300 مىڭ، 2010 جىلى 1 ميلليون 500 مىڭ بولعان. قىتاي كوممۋنيستىك ۇكىمەتى ورناعان 1949 جىلى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق رايونىندا جالپى 4 ميلليون 500 مىڭ حالىق تۇرعان، ونىڭ ىشىندە قىتاي 320 مىڭ بولىپ، شىڭجاڭنىڭ 7 پايىز جان سانىنىن عانا قۇراعان، الايدا 2018 جىلى، ياعني 70 جىلدان سوڭ شىڭجاڭدا قىتاي ۇلتىنىڭ جان سانى 12 ميلليونداي بولىپ، ولاردىڭ شىڭجاڭداعى ارا سالماعى 47 پايىزعا وسكەن. ۇيعىر حالقىنىڭ 80 پايىزى وڭتۇستىك شىڭجاڭدا تۇرادى. 2018 جىلى شىڭجاڭداعى قازاقتىڭ جان سانى 1 ميلليون 800 مىڭ مەن 2 ميليون اراسىندا دەپ بولجانادى، سەبەبى رەسمي ساناقتا 2000 جىلى قازاق 1 ميليون 300 مىڭ، 2010 جىلى 1 ميلليون 500 مىڭ، ال 2016 جىلى 1 ميلليون 600 مىڭ بولعان. ساراپتاپ قاراساق، قىتايداعى 1911 جىلعى 190 مىڭ قازاق، 2018 جىلعا كەلگەندە 2 ميليونعا جۋىقتاپ، ءبىر عاسىدا 10 ەسەگە وسكەن، ال ءبىزدىڭ قازاقستان وڭىرىندە 1911 جىلى قازاق 4 ميليون بولىپ، ول سان 2018 جىلى 14 ميليونعا جەتكەن، ءبىر عاسىردا 3.5 ەسە وسكەن، ەگەر قىتايداعى قازاقتار سياقتى 10 وسسەك، بۇل كۇندە جان سانىمىز از دەگەندە 40 ميلليون بولۋعا ءتيىستى ەدى.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ قارقىنداپ ءوسۋى ونداعى بەيبىت-اشارشىلىقسىز ءومىردىڭ بولۋىندا جاتسا كەرەك، ال كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى قازاقستان قازاقتارى نەبىر قولدان جاسالعان ناۋمەت، قىرعىن جانە اشارشىلىققا كوپ ۇشىراپ جان سانى قارقىندى وسە الماي قالعان، بىراق بۇل سانعا دا شۇكىر دەلىك، حالقىمىزدىڭ سانى ءوسىپ، بەيبىت ءومىر سۇرە بەرسىن.

ەسىمبەك تولىقباي

Abai.kz