سۋرەتتى سىزعان الماس سىرعاباەۆ                                                                                                 

                    ء"بىزدىڭ جاستاردا

"اباي - ورىسشىل"

دەگەن دە ۇشقارى پىكىر بار.

بۇل - قاتەلىك.

25-قاراسوزدى دۇرىستاپ

وقۋ كەرەك".

توكەن يبراگيموۆ.

"الماتى اقشامى" گازەتى،

№93. 8-تامىز، 2009 جىل.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى – زور تەڭىزدەگى جەل ايداعان قايىقتىڭ كۇيىن كەشكەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ قوس ەسكەگىندەي بولدى. حاكىم ءسوزىنىڭ ءالى دە قاساڭ تارتپايتىنىن ءھام قۋىس-تاسادا جاتپايتىنىن، جىلدار جىلجىپ، ايلار وزسا دا، قۇنىن قانشا ساقتايتىنىن ايقىندايتىن – ۋاقىت بولسا، پايىمدايتىن – حالىق.

ولەڭ ءسوزدىڭ شەبەرى ماعجان اقىننىڭ:

«شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا جەتپەس،

ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس»، - دەپ باعا بەرۋى سونىڭ دالەلى. ابايدان سوڭ قازاق رۋحانياتىنىڭ الىپ قاعاناتىنا اينالعان الاشتىقتار ءار كەزدە دە اباي سوزىنە جۇگىندى. اسىلدىڭ قۇنىن ۇعىندى.

ءبىز سول اباي مەن الاشتىقتاردىڭ اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالعان ءبىر وسيەت ءسوزى حاقىندا وي وربىتەمىز.

ول – ابايدىڭ «جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندەگى»: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارi ورىستا تۇر» [1.161 ب]، - دەگەن ءسوز.

وكىنىشكە قاراي، حاكىمنىڭ ءسوزىن بۇگىنگى كۇنى اركىم ارقالاي تاپسىرلەپ ءجۇر. «اباي «جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندە» «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارi ورىستا تۇر» دەپ ايتتى. ول ورىستىڭ سويىلىن سوعۋشى», - دەپ تە ءپالساپا سوعىپ ءجۇر. ءبىر قىزىعى، ولار ءدال وسى سويلەمنەن كەيىنگى:  «زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك», - دەگەن سوزگە جەتە ءمان بەرمەيتىن سياقتى.

«ەگەر اباي: «ونەر-ءبىلىم – ورىستا» دەسە، سول زاماندا ول دا ايداي اقيقات بولاتىن. ارينە، ۇلى اقىن دۇنيە ءجۇزىن تۇگەل ارالاپ كورگەن جوق. الايدا ول كەزدە قازاق دالاسىمەن ىرگەلەس جاتقان ەلدەر ىشىندە ونەر-ءبىلىم، وركەنيەت جاعىنان ءدال رەسەيمەن تەرەزە تەڭەستىرەتىن جۇرت جوق ەدى. اباي زامانىندا ورىستار ءوزىنىڭ التىن عاسىرىن باستان وتكىزىپ جاتتى» [2.292-293 بب].

اباي ورىستىڭ ونەرiن، تiلiن ۇيرەن دەۋمەن قاتار، ورىستىڭ زارارىنان قاشىق بولۋ كەرەك دەپ تە ايتىپ تۇر ەمەس پە؟! كەرەگiڭدi ۇيرەن، كەرەكسiزiنەن جيرەن.

ۇلى – ءابدiراحمان كوز جۇمعاندا اباي:

«ورتاسىندا كاپiردiڭ

ارامىنان تاتپاعان» [3.234 ب]، - دەمەۋشi مە ەدi?! ياعني، ورىستىڭ ورتاسىندا – سانكت-پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرسە دە، بالاسى – ءابدiراحمان ولاردىڭ زارارىنان قاشىق بولدى. «ورىسشا وقۋ كەرەك. زارارىنان قاشىق بولۋ كەرەك» دەگەن اكە وسيەتiن ورىنداي بiلدi. قۇنانباي زامانىندا-اق قىلىش پەن نايزانىڭ كۇنى وتكەن. ەندى جاڭا قارۋدىڭ «ءتىلىن» ءبىلۋ كەرەك. شىندىعىندا، قازاقتىڭ ۇتىلىپ تۇرعان جەرى دە وسى بولاتىن. سول ءۇشىن دە ءابىش ارتيللەريا وقۋىن بەكەر تاڭداعان جوق. ورىستىڭ وزىق ونەرىن ۇيرەنگىسى كەلدى. الايدا ورىس يمپەرياسى قازاقتاردىڭ ويىن اڭعارماي قالعان جوق... بۇل ماسەلەگە ارالاسقان قازاقتار «تۇساپ ۇستالدى». ول – شىندىق.

اتتەڭ، جۇرەگىنە ۇلت قامى ۇيالاعان ءابدىراحمان جاستاي قايتىس بولماعاندا، ول دا الاش قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ بىرەگەيى بولماس پا ەدى؟!

«اباي جولى» ء(ۇشىنشى كىتاپ) رومانىنداعى باستى كەيىپكەر – اباي مەن ءابدىراحماننىڭ ديالوگىندا دا بولاشاق «قازاق وقىعاندارى» تۋرالى اڭگىمە بولماۋشى ما ەدى؟! سوندا اباي: «قاراڭعى ساحاراسىنا جارىق ساۋلە اكەلەر، العاشقى ادال بۋىن سەن بولارمىسىڭ!» (216-بەت) دەپ ۇمىتتەنبەۋشى مە ەدى؟!. ءتىرى تۇرسا، اباي ايتقان «جاڭانىڭ باسى» - ءابدىراحمان «حالىق قامىن ويلاپ، وسيەت تاراتىپ» (347-بەت) ساۋلە شاشپاس پا ەدى قازاققا؟! (ع.ەسىمنىڭ «كەمەڭگەر مۇحتار» كىتابىنان الىندى) [4.180-191 بب]. ءبىر كەم دۇنيە.

اباي ورىستار دۇنيەنiڭ تiلiن بiلدi, سەن دە ونىڭ تiلiن بiلسەڭ، كوكiرەك كوزiڭ اشىلادى دەيدi. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، حاكiم ابايدىڭ بۇل ايتقاندارى تۋرا كەلەدi. ياعني «ءاربiرەۋدiڭ تiلiن، ونەرiن بiلگەن كiسi ونىمەنەن بiردەيلiك داعۋاسىنا كiرەدi» [5.162 ب]. ايتپەسە، سول كەزدە قازاق رەسەي يمپەرياسىنا باعىنىپ تۇردى، ەسەبى جوق الىم-سالىق تولەپ، تونالىپ، جەم بولدى. نەگە؟ مۇنىڭ ءبارى دە  – تەڭ دارەجەدە بولماعانىمىزدان. ال وسىنداي قاۋiپتi جولايىرىقتا تۇرىپ ورىس تiلiن بiلمەسەڭ، ونىمەن ەركiن سويلەسە الماساڭ، مۇلدەم قاپى قالمايسىڭ با؟!

«بيلىك – ورىستىڭ قولىندا، ياعني ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ اسا قاجەت. بۇل – رەسەي اكىمشىلىگىنە جەم بولماۋدىڭ، قور بولماۋدىڭ ءبىر جولى. ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ، سەن ولارمەن قالايشا تەڭ سويلەسپەكشىسىڭ؟ ءتىلىن، ونەرىن مەڭگەرۋ – زامان قاجەتتىلىگى»  [6.101 ب]، - بولاتىن.

شوقاننىڭ ءبىر كەزدە ايتقان: «...قازاقتار تەرگەۋ كەزiندە ورىسپەن قاتار زاڭدى بiلمەيدi, بiلە المايدى. ورىسشا بiر اۋىز ءسوز تۇسiنبەيتiن قازاق «ورىس زاڭىن بiلمەيمiن» دەپ، اۋىز اشا المايدى» [7.142 ب]، - دەگەن ءسوزى تازا شىندىق. مiنە، كوردiڭiز بە، بۇل جايت - اباي زامانىندا دا رەسەيدىڭ قول استىندا تۇرعان قازاقتاردىڭ باسىندا قايتالاناتىن ورىسپەن تەڭ داعۋاعا تۇسە الماۋ ماسەلەسi ەدى.

ال اباي ايتاتىن «كەيiنگi تولقىن – iنiلەر» - الاشتىقتار سول الىپ يمپەريانى وزدەرiمەن ساناستىرا ءبىلدى. ويتكەنi ولاردىڭ «كوكiرەك كوزi اشىلدى» - «ورىسشا وقۋ كەرەك» دەگەن اباي ءسوزiن ورىندادى. ناتيجەسiندە وزدەرى دە ورىستىڭ مىقتىلارىمەن «بiردەيلiك داعۋاسىنا» كiردi. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى. الاشتىقتار شىن مانىندەگى ازاتتىققا ۇمتىلدى. ءاليحانداي ءبىر كەمەل – ۇلتتىڭ ۇستىنى بولدى. الاش قاعاناتى دەۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى.

اباي بۇلاعىنان قانىپ ءىشىپ، كوزى اشىلعان الاشتىقتار ابايدى ناسيحاتتاپ ءوتتى، ءپىر تۇتتى. حاكىم جايلى ماقالالار جازدى، تۇڭعىش كىتابىن شىعاردى، «اباي» جۋرنالىن شىعاردى، ابايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىردى.

ابايدى ەڭ العاش 1903 جىلى ورىس وقىرماندارىنا تانىستىرعان – ءاليحان بوكەيحان. بۇل جايىندا ابايتانۋشى ق.مۇحامەدحانۇلى (عالىم پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي مەن اكاد. ۆ.ي.لومانسكيلەردىڭ رەداكتسياسىمەن جارىق كورگەن) «روسسيا. ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تولىق گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى»اتتى كوپتومدىق كىتاپتىڭ 18-تومى قازاق تاريحىنا ارنالىپ، «كيرگيزسكي كراي» دەپ اتالىپ، 1903 جىلى پەتەربۋرگتە باسىلىپ شىققان (كىتاپتى جازۋعا ا.ا.سيدەلنيكوۆ، ل.پ.وسيپوۆا، ءا.ن.بوكەيحانوۆ، س.د.چادوۆ، ن.ا.بورودين، ت.ت.بەلونوگوۆ، ۆ.پ.سەمەنوۆ، پ.ن.ستولياپينسكي قاتىسقان) اتالمىش جيناقتىڭ 2-ءبولىمىنىڭ (136-292-بەتتەر) «قىرعىز ايماعىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» دەگەن 4-ءشى جانە «قىرعىز ايماعىنىڭ تەرريتوريا بويىنشا ورنالاسۋ ءتارتىبى جانە ونىڭ ەتنوگرافيالىق قۇرامى، تۇرمىسى مەن مادەنيەتى»دەپ اتالاتىن تاراۋلارىندا ءاليحاننىڭ ابايعا قاتىستى: «ەندى قىرعىز (قازاق – رەد.) پوەزياسىنداعى جاڭا اعىمنىڭ وكىلى رەتىندە قۇنانباەۆتى – فورماسى جاعىنان (اسىرەسە توپتاعى بەينەلەۋدە ارىندى كوپتەگەن ولەڭدەردىڭ اۆتورى دەپ اتاۋعا بولادى. وسى اۆتور «ەۆگەني ونەگين» جانە لەرمونتوۆتىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن (قىرعىزدارعا تۇسىنىكتىلەۋلەرىن) جاقسى اۋدارعان، سوندىقتان دا سەمەي انشىلەرىنىڭ اۋزىنان «تاتيانانىڭ حاتى» اتتى ولەڭىن تىڭداۋعا بولادى»، -دەگەن پىكىرلەرىنە توقتالا كەلىپ: «ابايدى كوزى تىرىسىندە، ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تۇڭعىش رەت تانىستىرعان ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ» [8.166 ب]، - دەپ باعا بەرگەن بولاتىن.

بۇدان كەيىن دە ابايدى ادەبيەت جۇزىندە ورىس حالقىنا تالماي تانىتقان ءاليحان بوكەيحان (1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىندە جانە 1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا». ۆىپۋسك ءىىى-ي» اتتى جيناقتا). ۇلت كوسەمى – ءاليحان ابايدىڭ ءوز تۋىندىلارىمەن قاتار ورىس تىلىنەن اۋدارعان ولەڭدەرىن كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا ۇمتىلدى.

بۇل جايىندا ءا.بوكەيحان 1907 جىلى ءوزى جازعان «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى نەكرولوگىندا: «وريگينالنىيا سوچينەنىيا ابايا ي ەگو پەرەۆودى يز پۋشكينا (وترىۆوك يز «ەۆ.ونەگينا»), لەرمونتوۆا ي كرىلوۆو سوبرانى ەگو سىنوم تۋراكۋلوم ي ۆ نەپرودولجيتەلنوم ۆرەمەني بۋدۋت يزدانى سەميپالاتينسكيم پودوتدەلوم يم. ر.گەوگراف. وبششەستۆا پود رەداكتسىەيۋ ا.ن.بۋكەيحانوۆا» [9.8 س]، - دەپ الداعى اتقارىلار ءىس جايىنان حابار بەرەدى.

ال اباي كىتابى ءاليحاننىڭ باستاماسىمەن شىققانىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «اباي» اتتى ماقالاسىندا: «1909 جىلى ابايدىڭ بالالارى مەن ءھام ىنىلەرىنىڭ رازىلىعىمەن ءھام عاليحاننىڭ اجەتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتە بۋراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى» [10.70 ب]، - دەپ شەگەلەي تۇسەدى.

ال ەندى ابايدىڭ ورىس حالقى تۋراسىنداعى ويىنا كەلەيىك، مۇنى ءارى قاراي الاش ارىسى – جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ بىلاي جالعاستىرعان بولاتىن:

«ورىستىڭ جاقسى جاعىن جاتتاۋعا ەلiكتەۋ - دۇرىس تا، كاپiرلiگiن، ماقتانشاقتىعىن، راقىمسىز، قىزىقشىل، قالتاشىل، انتشىل «سۋىق» شەنەۋنiكتiگiنە ەلiكتەۋ، اقسۇيەك بولۋعا، سالتانات تۇزەۋگە، تۇرمىسىن، ءجۇرiسiن، ءۇي iشiن جات تۇرگە سالىپ، قازاقتىقتان قاشىرتۋعا ەلiكتەۋ - ۇلكەن مiن، كەمشiلiك. بۇ جاعىنان وقىعاندار ارىنا تورەلەتiپ، ساق بولۋى كەرەك»  [«اباي» جۋرنالى، 2-قازان، 1918 جىل].

اباي ورىستىڭ جاقسىلىعىنا اسىق بول، زارارىنان قاشىق بول دەدi. ال جۇسiپپەك «اباي» جۋرنالىندا بۇل ويدى ارى قاراي اشىپ، تارقاتىپ بەردi. ەشقايسىسى ورىسقا ەلىكتە-سولىقتا دەپ وتىرعان جوق. پايداسىن ال، زيانىن تاستا دەپ وتىر. بۇل – ۇلىلار اقىل-ويىنىڭ ۇندەستiگi. زامانىڭ - تۇلكi, تازى بولىپ شالماساڭ، ارينە، دۇشپانىڭا جەم بولاسىڭ. جەم بولماس ءۇشىن، كەم بولماس ءۇشiن ءتىلىن، ونەرىن ۇيرەن. ونىڭ ۇستiنە ءوزىڭ سول ەلگە باعىنىشتى حالدە وتىرسىڭ، ونىڭ ءتىلىن ۇيرەنبەسەڭ - بار بiلiگiڭ جەلگە ۇشپاي ما؟!

ونىڭ ۇستىنە "1909 دالا ۋالاياتىنىڭ گەنارال-گۋبەرناتورى شميدت اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ورىستىڭ ءتىلىن بىلمەگەن، حاتىن تانىماعان قازاق بولىس بولمايدى دەگەن جارلىق شىعارىپ ەدى" [12.26 ب].

ءاليحاننىڭ: «قازاقتىڭ قايبiر سايلاۋىندا ورىسشا بiلمەيتiن كiسi بولىس بولمايدى دەپ بۇرىنعى بولىس بولىپ جۇرگەن قادiرلi كiسiلەردi جولدا قالدىردى» [«قازاق»، 1913, №15]، - دەپ اشىناتىنى سول.

جانە سونىڭ تاعى دا ءبىر دالەلى:  ش.قوسشىعۇلوۆ ءى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعانىمەن، كەيىن ونىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندىگى بەلگىلى بولىپ، «مەملەكەتتىك دۋمانى سايلاۋ ەرەجەسىنىڭ» 55-بابىنا سايكەس كەلمەگەندىكتەن وبلىستىق سايلاۋ كوميسسياسى ش.قوسشىعۇلوۆقا بايلانىستى سايلاۋ قورىتىندىسىن بەكىتپەي تاستاعان [14.49 ب].

ال وسى كەزدە ساياسي ساحناعا – بۇرىنعى قازاق بي-شەشەندەرى ەمەس، ءار ەلدىڭ ونەرىن، ءتىلىن جەتىك بىلگەن الاش ارىستارى كوتەرىلدى. بۇل – زاڭدى دا. الدە، الاش ۇلتشىلدارى دا: «جوق، ءتىلىن، ونەرىن ۇيرەنبەيمiز!» - دەپ تەرىس قاراۋى كەرەك پە ەدى؟! جوق، مۇنداي تاڭداۋ - قازاق مۇددەسiنە پايدالى ەمەس. الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى – «م.دۋلاتوۆ جءانە ونىڭ سەرىكتەستەرى پاتشا ءۇكىمەتىنىڭ قاتال سىنشىلارى بولدى، الايدا ورىس حالقىنا جاۋلىق كءوزقاراستا بولعان جوق, ۇلتارالىق نارازىلىقتى قوزدىراتىن سءوزدەر ايتىپ، ءارەكەتتەرگە بارعان جوق. م.دۋلاتوۆ ءالەمدىك ءوركەنيەتكە روسسيا ارقىلى جەتۋگە بولادى دەپ ەسەپتەدى جءانە سوعان سەندى» [15.61 ب].

سوندىقتان دا مىرجاقىپ «ناسيحات عۋمۋميا» اتتى تولعاۋىندا:

«ورىسشا بىلمەك قازاققا بەك لءاءزىم،

رۋسسيادا بولعان سوڭ ءبىزدىڭ تۇراق.

سۋسىنىڭدى بار داعى قاندىرىپ قال،

مىسالى عىلىم جاتقان اعىپ بۇلاق»، - دەپ حالىققا ورىسشى وقىپ، عىلىمىنا باس قويۋدى ناسيحاتتايدى [16].

1909 جىلى شىققان "ويان، قازاق!" كىتابىنىڭ ء"سوز باسىندا" م.دۋلاتۇلى:

"ەكىنشى، دءۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارىمىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇءشىن، باسقالاردان قورلىق كءورمەس ءۇءشىن ورىسشا وقىپ ءھۇنەرلى بولالىق. ورىسشا بىلمەگەندىكتىڭ زارارىن ءبىلۋ فارىز دءارەجەسىندە قاجەت ەكەندىگىن، مىنە، مۇنان بايقاڭىز: رۋسسيا مەملەكەتىندە جءۇز قىرىق ميلليوننان ارتىعىراق حالىق بار، ءھاممءاءسى جءۇز توعىز تىلمەن سءويلەيدى، سونىڭ ىشىندە ءۇءستىن (ءۇستەم) ءتىل - ورىس ءتىلى، كءۇءللى حءۇكىمەت مەكەمەلەرىندەگى جۇمىستار ورىس تىلىندە بولادى، زاكوندار ءھام سولايشا" [17.25-26 بب], - دەپ جازادى.

"ابايدى وقى، تاڭىرقا" دەپ وتكەن الاش اقىنى - سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تا  ء"ومىرىمنىڭ ۋادەسى" ەسىمدى ولەڭىندە:

وللاھي! انت ەتەمىن اللا اتىمەن،

ورىس ءتىلىن بىلەمىن ءھام حاتىمەن، - دەپ، ورىس ءتىلىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن جەتە ۇعىنادى [18].

وسىنى جان-تاندەرiمەن ءتۇسiنۋ - الاش ارىستارىنىڭ ساياسي ساحناعا كوتەرiلۋiنە جول اشتى.

الاشتىقتار ابايدىڭ وسى «جيىرما بەسىنشى قارا سوزىندەگى»:

«قازاققا كءۇزەتشi بولايىن دەپ، بiز دە ەل بولىپ، جۇرت بiلگەندi بiلiپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيiك دەپ نيەتتەنiپ ءۇيرەنۋ كەرەك» [19.162 ب]، - دەگەن وسيەت-اماناتىن تۋ قىلىپ ۇستادى. شەن ءۇشىن، شەكپەن ءۇشىن قىزمەت قىلمادى. وقىعان الاش ەليتاسى پاتشالىق رەسەي دۋماسىندا دا سول ورىستارمەن قاتار وتىردى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرلى ماسەلەلەرىنە ارالاستى. ماسەلەن، سونداي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – «باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 1907 جىلى مامىردىڭ 16-سىندا ءوتكەن مءاجىلىسىندە سءويلەگەن سءوءزىن ەرەكشە اتاۋ كەرەك. ءوزىنە بەرىلگەن 10 مينۋت ىشىندە ستولىپيندىك اگرارلىق رەفورمانى، ونىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – ورتالىق روسسيادان قازاقستاننىڭ دالالىق وبلىستارىنا ورىس شارۋالارىن جاپپاي كءوءشىرۋ ءىسىن ءاشكەرەلەپ، مۇنى قازاقستان مەن ورتا ازيانى وتارلاۋدى كءۇشەيتەتىن جءانە جەرگىلىكتى حالىقتاردى توناۋدى شىرقاۋ شەگىنە جەتكىزەتىن مەملەكەتتىك ساياسات رەتىندە ايىپتادى»* (* - گوسۋدارستۆەننايا دۋما. ۆتوروي سوزىۆ. ستەنوگرافيچەسكيە وتچەتى 1907 گود. سەسسيا ۆتورايا. توم ءىى (زاسەدانيا 31-35). سپب. 1907) [20.50 ب].

«ب.قاراتاەۆتىڭ پاتشا ءۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىنا بەرگەن باتىل دا ءاءدىل باعاسى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتتارىنا عانا ەمەس، كءوپشىلىك قاۋىمعا دا ءۇلكەن ءاسەر ەتتى. بۇل تۋرالى ءارتءۇءرلى ساياسي پارتيالاردىڭ گازەتتەرى ءوز پىكىرلەرىن جازىپ، كەيبىر ساياسي قايراتكەرلەر دە ويلارىن ءبىلدىردى. دءال سول كەزدە قازاق ساياساتكەرى بولشەۆيكتەردىڭ كءوسەمى ۆ.ي.لەنيننىڭ نازارىنا ىلىكتى»* (* - لەنين ۆ.ي. سوتسيال-دەموكراتيانىڭ 1905-1907 جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنداعى اگرارلىق پروگرامماسى. شىعارمالار تولىق جيناعى، ت. 16. 419-ب) [21.51 ب].

سوۆەت تۇسىندا دا الاش ارىستارى لەنينگە ەركiن كiرiپ، تەڭ سويلەسىپ، ءوز ويلارىن ورىسشا دالەلدەپ تۇرىپ، قازاقتىڭ شەكاراسىن شەگەندەتتi.

بۇل ويىمىزدى الاشتانۋشى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ سوزىمەن ساباقتاساق:

«قاي ءۇكىمەت قازاق اۆتونومياسىن قولداسا، سول ءۇكىمەتپەن وداق قۇرۋدى ۇيعارعان الاشوردا ءۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءاليحان بءوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش كءاءسىبي ماتەماتيگى ءاءلىمحان ەرمەكوۆ مءاسكەۋگە اتتاندى. كەڭەس حالىق كوميسسارلارى ءۇكىمەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ۆ.ي.لەنينمەن كەزدەسەدى. ابىروي بولعاندا، الاش ارداقتىلارىنىڭ قازاق ەلىنە اۆتونوميا ءاپەرۋ ءۇءمىتى اقتالا باستادى. 1919 جىلى 10-شىلدەدە قازاق ءولكەسىن باسقارۋ جءونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىلدى. 1919 جىلى 24-شىلدەدە ۆ.ي.لەنيننىڭ باسقارۋىمەن ءوتكەن مءاءجىلىستىڭ قاۋلىسى بويىنشا «احمەت بايتۇرسىنوۆ جولداس قازاق ءولكەسىن باسقاراتىن ءاسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مءۇشەسى» بولىپ بەكىتىلدى. ەڭ كەرەمەتى – 1920 جىلعى 30-تامىزدا رسفسر قۇرامىندا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، پاتشا زامانىندا جەرى گۋبەرنيالارعا جىكتەلىپ، گەوگرافيالىق كارتادان قازاق اتى ءوشىرىلگەن ءادىلەتسىزدىك جويىلدى. اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسىنا قازاقتىڭ اتامزامانعى جەرلەرى، سولتءۇستىك ءوڭىردەگى بەس وبلىس، باسقا دا ايماقتارى تءۇگەل دەرلىك قايتارىلدى» [22.9 ب].

ال وسىنىڭ ءبارى نەنىڭ ارقاسىندا؟! ارينە، شىن مانىندە قازاققا كۇزەتشى بولعان الاش ارداقتىلارىنىڭ ورىس ءتىلىن جەتىك بىلگەندىگىنىڭ ارقاسى! بۇعان الاش ارىستارىنىڭ:

«ءبىز ورىسشا وقىپ، ورىس اراسىندا جءۇر، پايدامىزدى ايتپاس دەپ ويلايتىندارىڭ ءبىزدى قۇداي مەن ءارۋاققا تاپسىرىڭدار» («قازاق»، №207. 1916 جىل. «تورعاي ءھام ىرعىز ۋەزىنىڭ حالقىنا» ارنالعان ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، س.قادىرباەۆ جءانە م.تۇڭعاشين قول قويعان ءۇندەۋ-ماقالادان) [23.74 ب]، - دەگەن سەرت سوزدەرى دالەل بولا الادى.

سول الاش ارىستارى ورىس ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن قازاق تىلىنە اۋداردى. ادەبي-مادەني بايلانىس ورناتتى. ياعني، ءوز پايداڭ ءۇشىن وزگەنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ – ۇيات ەمەس، ءوز قازانىڭدا عانا قايناپ، وزگەنىڭ جەتىستىگىن ۇيرەنبەۋ – ۇلتشىلدىق ەمەس دەپ ءتۇسىندى. الاش ارىستارى اباي اقىلىن الماسا، ويىنا وقۋ قونباسا، بىرنەشە تiل بiلمەسە، وسىنداي جەتiستiكتەرگە جەتە الار ما ەدi?! مىنە، وسىدان كەيىن ورىس بيلiگi وزدەرىمەن ورىس تىلىندە پىكىر تالاسا الاتىن مۇنداي قازاق ۇلتشىلدارىنان ارىلا باستادى. مۇنداي «اقىرىپ تەڭدiك سۇرايتىن»، «قازاققا كءۇزەتشi» قازاقتاردان قاۋiپتەنە باستادى. ورىستىڭ قاي بيلiگi دە ەندiگi جەردە ونداي كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ قازاق ۇلتشىلدارىمەن تەڭ داعۋادا وتىرعىسى كەلمەدi.

ەندىگى جەردە «ءلاپپاي، تاقسىر!» دەپ قول قۋسىرىپ تۇرا قالاتىن، قازاعىنىڭ قامىن ەمەس، مانساپ-دارەجەسiن عانا ويلايتىن، يەسiنە بارىنشا ادال بەرiلگەن «سوقىر، مىلقاۋ، ساڭىراۋ» قايراتكەرلەردەن ۇكiمەت جاساعى iرiكتەلەتiن بولىپ شەشiلدi. سولاي بولدى دا (ال سوۆەتتىك قۇرامداعى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ دا جولى كەسىلدى). قاراڭعى قازاق سولاردىڭ قاباعىنا قارايدى، ال بۇلار جوعارىعا جالتاقتايدى. ەل ەرگە، ەر جەرگە قاراعان زامان تۋدى... قازاقتىڭ باس ۇستازىنا كەكتەنگەن سوۆەت يمپەرياسى الاشقا قىبىلا بولعان ابايدىڭ ۇرپاقتارىن قۋدالادى، كەيىن اقىننىڭ جەرىن – اتومنىڭ «بەسىگىنە» اينالدىردى. ايتا بەرسەك ءسوز - ۇزىن، ال ەندi ءوزiڭiز شامالاي بەرiڭiز: قازاقياعا ورىسشا ءتۇبiن ءتۇسiرiپ وقىپ-سويلەگەن الاشتىقتار پايدالى بولدى ما، جوق، الدە، ورىسشا بiلمەسە دە، رەسەي بيلiگiنە ۇنامدى، قازاقستاندى باسقارعان ەرنازاروۆ سياقتىلار پايدالى بولدى ما؟!.

اباي اڭساعان بۇگiنگi ازاتتىعىمىزدا الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگi - ۇشان-تەڭiز! ولار حاكiم ابايدىڭ جوعارىدا ايتقان وسيەتiن جەتە ۇعىنىپ قانا قويماي، ونى ورىنداۋ ارقاسىندا - قازاقتى قاراڭعىلىقتان، قازاقتىڭ ۇلان-عايىر جەرiن يمپەريالىق اران-جۇتتان ساقتاپ قالدى دەپ ءتۇسiنۋiمiز كەرەك. الاشتىقتار – ابايعا قارىز بولسا، ءبىز – الاش ارىستارىنا قارىزدارمىز.

ەندەشە، دانا ابايىمىزدى «ورىس ءتىلىن ءبىل دەدi, ونەرىن ءسۇي دەدى، ول – ورىسشىل» دەپ بوسقا ارامتەر بولمايىق، اعايىن. بۇل دا – بۇگىنگى كۇنگى عالىمدارىمىزدىڭ اعىلشىن ءتىلىن، تاعى باسقا تىلدەردى ءبىلۋىمىز كەرەك دەپ جۇرگەنىندەي جاناشىرلىقتان تۋعان ءسوز. ابايدىڭ مۇنداي ءسوزi ءوز زامانىندا - ءدال ۋاقىتىندا ايتىلۋىمەن قۇندى!

ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنىن اقىن ساپارعالي لامبەكۇلىنىڭ مىنا ءبىر جىر شۋماعىمەن قورىتىندىلايمىز:

«اعايىن، ويعا سالىپ قاراشى ەندى،

اتامىز – بىلە بىلسەك الاش ەدى.

بءۇگىن ءبىز تءاۋەلسىزدىك دءاءمىن تاتساق,

تۇقىمىن سولار ەككەن اعاش ەدى» [24.10 ب].

پايدالانىلعان ءادەبيەتتەر ءتىزىمى

• اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. 2-توم. الماتى. عىلىم. 1977 ج. 161-162-ب.ب.
• ق.ءجۇمادىلوۆ. «ون ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى». الماتى. قازىعۇرت. 2005. 292-293-بەتتەر.
• اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. 1-توم. الماتى. عىلىم. 1977 ج. 234-ب.
• ع.ەسىم. «كەمەڭگەر مۇحتار». استانا. حاس-ساق. 2017. 180-191-بب.
• اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. 2-توم. الماتى. عىلىم. 1977 ج. 162-ب.
• ع.ەسىم. «كەمەڭگەر مۇحتار». استانا. حاس-ساق. 2017. 101-ب.
• شوقان ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى. الماتى. جازۋشى. 1985 ج. 142-بەت.
• «اباي» ەنتس. «الماتى. اتامۇرا. 1995 ج. 166-ب.
• «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا». ۆىپۋسك ءىىى-ي»، سەميپالاتينسك. پ.پلەششەەۆ ي ك. 1907 گ. 8-س.
• «ابايدى وقى، تاڭىرقا...». الماتى. انا ءتىلى. 1993 ج. 70-ب.
• «اباي» جۋرنالى. 1918 جىل. 2-قازان.
• 12. م.دۋلاتۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 3-توم. الماتى. مەكتەپ. 2013, 26-بەت.
• «قازاق» گازەتى. 1913 ج. №15.
• ك.نۇرپەيىسۇلى. «الاش اقيقاتى». الماتى. ان ارىس. 2010. 49-ب.
• ك.نۇرپەيىسۇلى. «الاش اقيقاتى». الماتى. ان ارىس. 2010. 61-ب.
• bilim-all.kzاقپاراتتىق اگەنتتىگى.
• م.دۋلاتۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 1-توم. الماتى. مەكتەپ. 2013, 25-26-بەتتەر.
• bilim-all.kzاقپاراتتىق اگەنتتىگى.
• اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. 2-توم. الماتى. عىلىم. 1977 ج. 162-ب.
• ك.نۇرپەيىسۇلى. «الاش اقيقاتى». الماتى. ان ارىس. 2010. 50-ب.
• ك.نۇرپەيىسۇلى. «الاش اقيقاتى». الماتى. ان ارىس. 2010. 11-ب.
• ش.ەلەۋكەنوۆ. «اۋەزوۆ جانە الاش». «قازاق ادەبيەتى» گازەتى. №40, 2017. 9-بەت.
• ك.نۇرپەيىسۇلى. «الاش اقيقاتى». الماتى. ان ارىس. 2010. 74-ب.
• س.لامبەكۇلى. سىرپەرنە. قاراعاندى. اركو. 2004 ج. 10-ب.

باۋىرجان بەرىكۇلى

Abai.kz