وتكەن اپتانىڭ ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن جاڭالىعى – بەلگىلى كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمبايدىڭ ەلدەن كەتۋى بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى باستاۋ العان قازاق بيزنەسمەندەرى تولقىنىنىڭ بەلدى-بەلسەندى مۇشەسى، قوعام قايراتكەرىنىڭ، ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ەلدەن كەتۋى كوپتەگەن ادامنىڭ شىنايى وكىنىشىن تۋدىرىپ، سانىن سوقتىردى. ەگەر ءبىزدىڭ بيلىك قولىنان ءىس كەلەتىن، وي مەن ءىس ادامدارىنان قۋدالاپ، اياۋسىز شەتكە ىعىستىرا بەرەتىن بولسا ەلدە كىم قالماق؟ جالپى العاندا بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنە ادام مەن ازامات كەرەك پە؟ وسى سىندى سۇراقتار الاش جۇرتىن تەرەڭ ويعا باتىردى...

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن تەرگەۋ ورگاندارى شەتەلدە قاشىپ جۇرگەن وليگارح مۇحتار ءابىليازوۆتىڭ قاراجاتىن زاڭداستىرۋعا قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن تانىمال كاسىپكەر ەسكەندىر ەرىمبەتوۆتى تۇتقىنداعان بولاتىن. قاشقىن وليگارحقا قارسى كەگى مەن كۇرەسىن جيحاد دارەجەسىنە دەيىن جەتكىزگەن بيلىك ەرىمبەتوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەستەرىنە قوقان-لوقى كورسەتىپ، بىلگەندەرىن ىستەۋدە. ايىپتالۋشىنىڭ تۋعان شەشەسى مەن جاقتاستارىنا سەنەتىن بولساق، وعان پسيحولوگيالىق قىسىم جاسالىپ، ارتى ۇرىپ-سوعۋعا دا بارىپتى-مىس. باسى-قاسىندا بولماعاندىقتان ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلە بەرمەيمىز، الايدا ءبىزدىڭ سوت-تەرگەۋ جۇيەسىنىڭ ستاليندىك نكۆد-نىڭ شەكپەنىنەن شىققانىن ەسكەرسەك، ونداعى ءبىراز قىزمەتكەردىڭ مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگياسىنىڭ سول زاماننان الىس كەتپەگەنىن ويعا الساق، قياناتقا سەنگەننەن باسقا لاجىمىز دا قالماي بارادى. انىق-قانىعىن الداعى ۋاقىت كورسەتە جاتار دەپ سەنەمىز.

ونىسى از بولعانداي تەرگەۋ ورگاندارى كەزىندە ەسكەندىرمەن بىرگە سەرىكتەس بولعان مارعۇلان سەيسەمبايعا دا اۋىز سالا باستاعان. وسىدان تالاي جىلدار بۇرىن اتقارعان جۇمىستارىن تىلگە تيەك ەتىپ، تەرگەۋشىلەر سەيسەمباي مىرزانى دا جاۋاپقا تارتپاق نيەت تانىتقان. بۇنى دەر كەزىندە سەزىپ-تۇسىنە بىلگەن كاسىپكەر شەتەل اسىپ كەتكەن. ءوزىنىڭ فەيسبۋك جەلىسىندەگى پاراقشاسىندا مارعۇلان مىرزا ابىليازوۆقا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن، ودان ەشقانداي قارجى الماعانىن ايتىپ، تەرگەۋدىڭ بارشا سۇراقتارىنا سىرتتا ءجۇرىپ جاۋاپ بەرۋگە ازىرلىگىن پاش ەتتى. الايدا، ءدال وسىنداي جاعدايدا يت پەن قۇسقا جەم بولىپ، وتباسى مەن تۋعاندارىن سوققىعا جىققىسى كەلمەيتىنىن دە جازىپ جاتىر. ەگەر تەرگەۋ ورگاندارى ونىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن باس اماندىعىنا كەپىل بەرسە، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ەلگە ورالاتىنىن دا مالىمدەپوتىر. ونىسىن تۇسىنۋگە دە بولادى. بۇگىنگى كۇنى ەرىمبەتوۆتىڭ تۋىستارىنىڭ اپتا سايىن ءوتىپ جاتقان ءباسپاسوز ءماسليحاتتارى مەن اناسىنىڭ جانايعايىن ەستىپ-تىڭداپ امالسىز ويلاناسىڭ. ستاليندىك جۇيەنىڭ جازىقسىز قۇربانى مەن جەمى بولعانشا، جان-ءتانىڭدى، ار-ابىرويىڭدى امان ساقتاپ، شەتەل اسقان الدەقايدا دۇرىس ءتاسىل سياقتى كورىنەدى. كەزىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ تەرگەۋ بارىسىندا تۇرمەدە تۇسكەن، ازىپ-قاجىعان قايعىلى سۋرەتتەرىن ەسكە الىپ، قازىردىڭ وزىندە جۇرەگىڭ ەزىلىپ، جانىڭ تۇرشىگەدى. بۇگىنگىنىڭ كەشەگىدەن ايىرماسى بار ما؟ بولسا قانداي؟

ءوز باسىم مارعۇلان سەيسەمبايدى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى بىلەمىن، ازدى-كوپتى ارالاسىمىز بار، بىرگە ساپارلاس بولدىق. ءوز باسىم ماكەڭدى ەرەكشە قۇرمەت تۇتامىن. بۇگىنگى كاسىپكەرلەردىڭ ىشىندەگى ەلىنە ادال، قازاقتىعى مول ازاماتتاردىڭ ءبىرى. سوڭعى كەزدەرى اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىنە بەلسەندى ارالاسىپ، قۇس ءوسىرۋ، جەمىس باقتارىن ەگۋ، بالىق ءوندىرۋ سياقتى اۋىلعا كەرەك، تۇتىنۋشىعا قاجەتتى تاۋار وندىرەتىن، جوعارى يننوۆاتسيالىق كاسىپتەر مەن كاسىپورىنداردى اشا باستادى. كەز-كەلگەن ماسەلەنىڭ تۇبىنە دەيىن جەتىپ، ءبارىن ءوزى ءجىتى ءتۇسىنىپ-تۇيسىنۋگە تىرىساتىن وتاندىق ينۆەستور. قوعامدىق تۇرعىدان جاستارعا ءتالىم-تاربيە بەرىپ، اقىل-كەڭەسىن ايامايتىن تۇلعا. دالاداعى اقبوكەندەرگە ارا ءتۇسىپ، دوستارىمەن قارجى جيناپ، كولىك پەن قۇرال الدىرىپ، ارنايى قورىق تا قۇردى. ەلىمىزدەگى ءتۋريزمدى دامىتامىز، ەلىمىزدىڭ ەڭ سۇلۋ، قاسيەتتى جەرلەرىن ەڭ الدىمەن ەل ازاماتتارى ارالاۋى كەرەك دەپ ماڭعىستاۋعا، شىعىسقا، باسقا دا تاريحي-تابيعي جەرلەرگە كەرەمەت ەكسپەديتسيالاردى ۇيىمداستىردى، ماقالالار جازدى، كينوحابارلار جاسادى. سونىڭ جارناماسى مەن سيپاتىنا قىزىققان تالاي ەل تۇرعىندارى ىزىمەن ارالاپ-جۇرۋگە بەل شەشتى. بۇل مارعۇلاننىڭ سوڭعى ەكى-ءۇش جىلداعى عانا قالىڭ بۇقارا بىلەتىن تىنىس-تىرشىلىگى. ءبىر ادام ءۇشىن بۇل از با الدە كوپ پە؟ مەنىڭ ويىمشا از ەمەس...

بۇل، ارينە، ءبىر ادامنىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان ءىس. قۇداي قالاسا، بۇل ماسەلە وڭىنان شەشىلىپ، كوپ ۇزاماي كەيىپكەرىمىز سۇيىكتى وتانىنا ورالادى دەپ سەنەمىز. الايدا، ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، كەڭىنەن قاراساق، كوپتەگەن مازاسىز ويعا شومادى ەكەنسىڭ. وسى ءبىزدىڭ بيلىككە كەرەگى نە؟ وتاندىق بيزنەستى قولداۋ، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ كەرەك دەگەندەرى شىن ءسوز بە الدە جاي عانا دۇنيە مە؟ بىرەۋگە ۇناسىن-ۇناماسىن، بىراق مارعۇلان سەيسەمباي ءىرى تۇلعا، بۇگىنگى قازاق بيزنەسىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى، وتاندىق كاسىپكەرلىكتىڭ سيمۆولى. ەگەر اتى بار، مۇلكى-كاپيتالى بار، قوعامعا تانىمال تۇلعالارىمىز ءوزىن-ءوزى قورعاي الماسا، اتى شىعا بەرمەيتىن، بەيمالىم ونداعان، جۇزدەگەن كاسىپكەرلەرىمىز تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟ ەگەر ءمۇيىزى قاراعايداي، داڭقى جەر جارعان بيزنەسمەندەر شاراسىزدىقتان، امالسىزدىقتان شەتەل اسىپ جاتسا، قولىنان ءىس كەلەتىن، ويى-ەسى بار، ەشكىمگە جالىنباي ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەمىن دەگەن باسقا ءىس ادامدارى نە ويلاۋى كەرەك؟

بۇگىنگىنىڭ اششى دا بولسا شىندىعى مىناداي: قازاق ازاماتى مەملەكەتتىك ورگاندار الدىنا قورعانسىز. ەگەر بيلىك پەن تەرگەۋ ورگاندارى قانداي دا ءبىر سەبەپپەن ارتىڭا ءتۇسىپ، ءىستى-ايىپتى قىلاتىن بولسا، تەرگەۋ مەن سوتقا سەنىم از. ءتىپتى زاڭنىڭ بارلىعىن ءبىلىپ، وزىمدىكى مىڭ رەت، ميلليون رەت دۇرىس دەپ يمانداي سەنسەڭ دە بيلىككە قارسى تۇرۋىڭ ەكىتالاي. ءتىپتى بارىڭدى سالىپ، تەرگەن-تايانعانىڭدى سالعان كۇننىڭ وزىندە كەمى التىن ۋاقىتىڭ كەتەدى، ال كوبىنە-كوپ بيزنەسىڭ مەن مۇلكىڭنەن ايرىلاسىڭ، دەنساۋلىعىڭ كەمىپ، اۋاڭ مەن اۋانىڭ تارىلادى. بۇنداي وقيعالاردىڭ سوڭعى بەس-ون جىلدا تالايىن ەستىپ-كورىپ جاتىرمىز ەمەس پە؟ ەل ىشىندە تالاي ەسكەندىرلەر مەن مارعۇلاندار ىشكى ەميگراتسيادا ءجۇر ەمەس پە وسى كۇننىڭ وزىندە؟ ال وسىعان شىداماي، قۇرىسىنشى بارلىعى دا دەپ شەتەلدىك ەميگراتسياعا كەتكەندەر قانشاما؟ بۇگىندە قاي ەلگە بارساڭ دا بوتەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوركەيتىپ، ءوز اقىل-ويىن، بىلىگىن، تالانتىن بوتەن قوعامداردىڭ دامىۋىنا جۇمساپ جۇرگەن تالاي قازاق بالاسى جۇرگەنى وتىرىك ەمەس قوي؟ ەسەسىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى شەتەلگە شامامەن 170 ميلليارد دوللار قاراجات شىقتى دەپ جاتادى. سولاردىڭ ءبىر بولىگى ۇرلىق-قارلىققا بايلانىستى قاشقان قارجى دەسەك تە، ءبىرازى وتاندىق ەسكەندىرلەر مەن مارعۇلانداردىڭ ناپاقاسى ەمەس پە؟ ءتىپتى سول جەمقورلىققا باتقان شەندىلەرىمىزدىڭ ءوزىن جارىلقاعان بيلىگىنە سەنبەي، جيعان-تەرگەنىن شەتەلدەگى مۇلىككە سالىپ، اقشاسىن شەتەلدىك بانكىلەرگە تىعىپ جاتقانى تۋرالى دا ءجيى ەستىپ جاتامىز. وتىرىك پە؟ شەندىلەر-شەكپەندىلەر بارىن تىقپالاپ، كۇنى-ءتۇنى قالش-قالش ەتىپ دىرىلدەپ وتىرعان زاماندا نانىن ادال تاۋىپ، بولاشاعىن ويلاعان كاسىپكەرلەردەن نە سۇراي الامىز؟ ولارعا قالاي پاتريوت بولىڭدار دەپ سوگىپ، اقشانى ەلگە قايتارىڭدار دەپ قالاي ايتامىز؟

ءبىز وسى كەزگە دەيىن مۇناي مەن مەتالداردى ەكسپورتتايتىن ەل بولاتىنبىز. بۇگىنگى شايقاپ-شاشىپ جۇرگەنىمىز وسى شيكىزاتتىڭ ارقاسى. بىراق، سوڭعى جىلدارى بىزدەر ادامداردى، ادام كاپيتالىن ەكسپورتتاۋشى ەلگە اينالىپ بارا جاتىرمىز. ءوز-ءوزىن وتانىندا، تۋعان جەرىندە تابا الماعان، ءوز تالانتى مەن ءبىلىمىن كادەگە جاراتا الماعان مىڭداعان قانداسىمىز شەتەل اۋىپ كەتتى. ءبارىنىڭ بىردەي جاعدايى جامان دەپ ايتا المايمىز. ءبىرازىنىڭ جايى جاقسى، اۋقاتتى، جاقسى ورىنداردا وتىر. ەلىنىڭ ماقتانىشى بولاتىن، ەكونوميكاسىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، جۋرناليستيكاسىن، قوعامىن، مەديتسيناسىن، ءبىلىمىن دامىتاتىن تالاي نارقاسقامىز ەلىنە جولاماي كەتتى. اقش-تا تۇرىپ جاتقان، ولسەم ەلگە اپارىپ اۋرە بولماڭدار دەپ جاتقان مۇحتار ماعاۋيندىكى دە سول سىرتقى ەميگراتسيا بولماعاندا نە؟ ال بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، بارشا ارمانى قانداي دا جولمەن شەتەلدىك وقۋعا ءتۇسىپ، بارعان ەلىندە قالۋدى ارماندايتىن قانشاما جاستارىمىز بار ەل ىشىندە؟ بۇلار دا، قاراپ وتىرساڭ، ادامي شيكىزات. العان ءبىلىمىن ەلىنىڭ، ءوزىنىڭ كادەسىنە جاراتا الماي، امالسىز شەتەلگە كەتكەن قانشاما «بولاشاق» باعدارلاماسىن تامامداعان شاكىرتتەردى دە بىلەمىز. بۇلار دا ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق تاۋارىمىزعا اينالىپ ءبىتتى. ەستەرىڭىزدە ساقتاڭىزدار: ءبىزدىڭ ەكسپورتىمىز – مۇناي، مەتالل جانە ازاماتتار. مۇنايسىز دا، مەتالسىز دا كۇن كورىپ جۇرگەن ەلدەر از ەمەس، الايدا ازاماتسىز، تۇلعاسىز كۇنىن كورگەن ۇلتتار مەن مەملەكەتتەردى ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەنمىن...

باياعىدا ءبىر فرانتسۋز ويشىلى ءوز زامانى تۋرالى: «ەگەر ەلدەن 300 پاراساتى بيىك تۇلعالار ەميگراتسياعا كەتەتىن بولسا، فرانتسيامىز ماقۇلىقتاردىڭ ەلىنە اينالادى» دەپ قاداعان ەكەن. وسى بىزدەر، قازاقتار، قازاقستانىمىز «ماقۇلىقتار ەلىنە» اينالىپ كەتكەن جوقپىز با وسى ارادا؟ شەتەلدىك ەميگراتسيامەن قاتار «ىشكى، رۋحاني ەميگراتسيا» دەگەن دە بولادى. ول دەگەنىمىز ومىردەن، زاماننان ءتۇڭىلىپ، قايعى-مۇڭعا باتىپ، ءوز تالانتى مەن دارىنىن ىسكە اسىرا المايتىندار، اسىرعىسى كەلمەيتىندەر. بارىنە دە قولىن ءبىر سىلتەپ، «مەن ءوزى كىمگە كەرەكپىن؟ مەنىڭ بۇلقىنعانىمنان نە پايدا؟ ەلىم دەيمىن-اۋ، ەرىم دەيتىن ەل قايدا؟» دەپ جۇرگەن تالاي ازاماتتاردى بىلەمىن. ەلدە جۇرسە دە ەميگراتسيادا جۇرگەندەر بۇلار. سىرتتا جۇرگەن ەميگرانتتار ەلىن-ءدامىن ساعىنادى، جۋساننىڭ ءيىسىن اڭساپ شارشايدى. ىشكى ەميگراتسيادا جۇرگەندەر ەلىن-ءدامىن تاتىپ-تۇتىنىپ جۇرسە دە كۇيىككە سالىنىپ، ۇشىنىپ جاتادى.  قازاق سياقتى كىشكەنتاي ۇلتقا ماقۇلىققا اينالۋ ءۇشىن ءتىپتى 300 ادامنىڭ دا قاجەتى جوق. شامامەن 100-150 نارتۇلعامىز سىرتقى نە ىشكى ەميگراتسياعا كەتسە دە جەتىپ جاتىر. سوندا ەلدىڭ بولاشاعى نە بولماق؟ ءبىزدى نە زامان كۇتىپ وتىر؟ بۇگىنگىدەي سىرتقى جانە ىشكى ەميگراتسيا جالعاسا بەرەتىن بولسا كۇنىمىز نە بولماق؟ وسى ءبىر جامان ءۇردىستى توقتاتاتىن كەز كەلىپ جەتتى. ەرتەڭ كەش بولىپ، وكىنىپ قالمايىق! اسىل ازاماتتاردى شەتتەتىپ، جاپپاي شەتەلگە اسىرعان ەشبىر ەل وڭعان ەمەس. بىزدە وڭبايمىز بۇلاي كەتە بەرسە! ولاي بولسا جوعىمىزدى تۇگەندەيتىن، بار ەرلەردى شىن قۇرمەتتەپ، باعالايتىن، كەتكەنىن قايتادان ەلگە قايتاراتىن ۋاقىت كەلدى. ازاماتتارىمىزدى وڭدى-سولدى ەسەپسىز شاشا بەرەتىن ميلليارد حالقى قىتاي ەمەسپىز. قازاق سياقتى ازعانتاي ۇلت ءۇشىن ءاربىر ويلى-ەستى ازامات پەن تۇلعانىڭ ماڭىزى زور! ارتىق قازاق جوق! شىن كىرىسسەك بارىنە دە وزىنە لايىقتى ورىن، بارىنە دە ابىروي اپەرەتىن جۇمىس تابىلادى!

وسى تۋرالى شىنداپ ءبىر ويلانايىقشى، اعايىن!

ايدوس سارىم

Abai.kz