Iشكi نارىقتى جاۋلاپ العان ارزان ءارi ساپاسىز اياق كيiمدەردiڭ زاردابىن بۇگiنگi جاس ۇرپاق تارتۋداي-اق تارتىپ وتىر. ۇكىمەتتەگىلەر وندiرiسiتiك سالانى دەر كەزiندە جولعا قويا بiلمەگەندىكتەن، بۇگiندە دەرتكە شالدىققان تالاي جاس اسكەر قاتارىنا iلiنە الماي، قور بولۋدا. بiراق ۇكiمەت باسىنداعىلار بيiك مiنبەرلەر مەن ەلباسى الدىندا وقىلاتىن «ادەمi» باياندامالارعا كەندە ەمەس.
تۇركيانىڭ «ۋەni şafak» گازەتi وتكەن اپتادا: «بۇل اياقكيiمدەردەن اباي بولىڭىز» («Bu ayakabbılara dikkat») اتتى ماقالا جاريالادى. اتالعان ماقالادا تۇرىك نارىعىن جاۋلاپ العان ارزان ءارi ساپاسىز اياق كيiمدەردەن كەلەتiن زيان تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. «ماماندار بالالار اراسىندا ارزان ءارi ساپاسىز قىتاي اياق كيiمدەرiنiڭ كەسiرi ءتۇرلi اۋرۋلار مەن السiزدiك دەرتiنە اكەپ سوعاتىنىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. Ozel Bahar اۋرۋحاناسىنىڭ ورتوپەد جانە سىنىقشى مامانى مۇرات سايلىك اياققا جايسىز كەلەتiن قىتاي ونiمدەرiنiڭ كەسiرiنەن بالالاردىڭ اياعىنا جارا شىعىپ، تەرشەڭدiك پەن جاعىمسىز يiس پايدا بولاتىنىن، مايتابان دەرتiنە ۇشىرايتىنىن مالiمدەدi. ال، قىز-كەلiنشەكتەر قاۋىمى 30-40 جىل بۇرىن تەرiدەن تiگiلگەن اجەلەرi مەن انالارىنىڭ اياق كيiمدەرiن ساندىق تۇبiنەن شىعارىپ، ەتiكشiلەرگە قاراي اعىلۋدا. ويتكەنi, ولار قىتاي اياق كيiمدەرiن ساتىپ العاننان گورi وتاندىق ساپالى تاۋاردى بۇگiنگi كۇننiڭ ءسان ۇلگiسiنە سايكەس قايتا تiكتiرۋدi قالايدى» دەپ جازادى اۆتور.

Iشكi نارىقتى جاۋلاپ العان ارزان ءارi ساپاسىز اياق كيiمدەردiڭ زاردابىن بۇگiنگi جاس ۇرپاق تارتۋداي-اق تارتىپ وتىر. ۇكىمەتتەگىلەر وندiرiسiتiك سالانى دەر كەزiندە جولعا قويا بiلمەگەندىكتەن، بۇگiندە دەرتكە شالدىققان تالاي جاس اسكەر قاتارىنا iلiنە الماي، قور بولۋدا. بiراق ۇكiمەت باسىنداعىلار بيiك مiنبەرلەر مەن ەلباسى الدىندا وقىلاتىن «ادەمi» باياندامالارعا كەندە ەمەس.
تۇركيانىڭ «ۋەni şafak» گازەتi وتكەن اپتادا: «بۇل اياقكيiمدەردەن اباي بولىڭىز» («Bu ayakabbılara dikkat») اتتى ماقالا جاريالادى. اتالعان ماقالادا تۇرىك نارىعىن جاۋلاپ العان ارزان ءارi ساپاسىز اياق كيiمدەردەن كەلەتiن زيان تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. «ماماندار بالالار اراسىندا ارزان ءارi ساپاسىز قىتاي اياق كيiمدەرiنiڭ كەسiرi ءتۇرلi اۋرۋلار مەن السiزدiك دەرتiنە اكەپ سوعاتىنىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. Ozel Bahar اۋرۋحاناسىنىڭ ورتوپەد جانە سىنىقشى مامانى مۇرات سايلىك اياققا جايسىز كەلەتiن قىتاي ونiمدەرiنiڭ كەسiرiنەن بالالاردىڭ اياعىنا جارا شىعىپ، تەرشەڭدiك پەن جاعىمسىز يiس پايدا بولاتىنىن، مايتابان دەرتiنە ۇشىرايتىنىن مالiمدەدi. ال، قىز-كەلiنشەكتەر قاۋىمى 30-40 جىل بۇرىن تەرiدەن تiگiلگەن اجەلەرi مەن انالارىنىڭ اياق كيiمدەرiن ساندىق تۇبiنەن شىعارىپ، ەتiكشiلەرگە قاراي اعىلۋدا. ويتكەنi, ولار قىتاي اياق كيiمدەرiن ساتىپ العاننان گورi وتاندىق ساپالى تاۋاردى بۇگiنگi كۇننiڭ ءسان ۇلگiسiنە سايكەس قايتا تiكتiرۋدi قالايدى» دەپ جازادى اۆتور.
نەگiزi تۇرiكتەردi الاڭداتقان بۇل پروبلەما قازاق قوعامىنا دا ءتان. ارينە، بiزدiڭ قىز-كەلiنشەكتەر ساندىقتا سارى مايداي ساقتاعان اجەلەرiنiڭ اياق كيiمدەرiن قايتا تiكتiرۋگە بارا قويماس. ونىڭ ۇستiنە، كەڭەستiك داۋiردەن قالعان ونiمدەردiڭ كۇنi بۇگiنگە دەيiن ساقتالعاندارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي.
ماماندار بۇگiنگi تاڭدا iشكi نارىقتاعى كيiمدەر مەن اياق كيiمدەردiڭ 95 پايىزعا جۋىعى قىتاي، رەسەي، قىرعىزستاننان تاسىمالداناتىنىنا الاڭداپ وتىر. ونىڭ ۇستiنە، تاۋارلاردىڭ باسىم بولiگi كونتراباندالىق جولمەن، ياعني، زاڭسىز تاسىمالدانادى ەكەن. مۇنداي زاڭ بۇزعان ارەككەتتتەردەن بيلiك تە حاباردار. بiراق كۇرەسۋگە مۇددەلi ەمەس. سوراقىسى سول، زاڭسىز تاۋار تاسىمالداۋشىلاردىڭ قىلمىسىن بۇركەمەلەپ وتىراتىن شەنەۋنiكتەر دە جوق ەمەس. قازiر قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرi قىرعيداي تيiپ جاتقان جەمقورلار اراسىندا iرiلi-ۇساقتى شەنەۋنiكتەردi كەزدەستiرۋ ەشكiمگە تاڭسىق ەمەس. بiراق ولاردىڭ كوپشiلiگi – «ايران iشكەندەردەن» گورi «شەلەك جالايمىن» دەپ ءجۇرiپ تۇتىلىپ قالعاندار. ياعني، جەڭiل ونەركاسiپتi دامىتۋعا، وتاندىق كاسiپكەرلەر ءۇشiن ادال دا ءادiل باسەكە قالىپتاستىرۋعا كەدەرگi جاساپ وتىرعان «شورتانداردى» قارماققا iلۋ – قيىننىڭ قيىنى. ال، وتاندىق دارiگەرلەر بiرنەشە جىلدان بەرi اسكەر قاتارىنا شاقىرىلاتىن جاستار اراسىندا مايتابان دەرتiنە شالدىققانداردىڭ كوپتiگiن، وسىنىڭ كەسiرiنەن تەپسە تەمiر ۇزەتiن جاستاردىڭ كوپشiلiگi اسكەرگە iلiنبەي قالىپ جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعۋمەن كەلەدi. نازار اۋدارساڭىز، بۇگiنگi كامەلەتتiك جاسقا ەندi تولعاندار – كەڭەس وداعى ىدىرعان كەزدە جارىق دۇنيە ەسiگiن ەندi اشقاندار ەكەن. سول كەزەڭدە قازاق نارىعىنا لاپ بەرگەن ساپاسىز قىتايلىق ونiمدەردiڭ نەگiزگi تۇتىنۋشىلارىنىڭ اراسىندا سابيلەر دە بولاتىن. قازiرگi بۇلدiرشiندەر اراسىندا ارتروز، سكوليوزعا شالدىققاندار سانى كۇرت ارتقان. وعان ساپاسىز سينتەتيكالىق ماتەريالداردان جاسالعان اياق كيiمنiڭ كەسiرiنەن پايدا بولاتىن اللەرگيا مەن اياقتان شىعاتىن ساسىق ءارi جاعىمسىز يiستi تاعى قوسىڭىز.
ماماندار دۇكەندەر مەن بازارلارداعى دەكلاراتسيالانباعان تاۋارلاردىڭ كوپتiگiن كولدەنەڭ تارتادى. ولاردىڭ پiكiرiنشە، شەكارادان بەرi وتكiزiلەتiن تاۋارلاردى تاسىمالداۋ ءتارتiبiن وزگەرتۋ كەرەك، ياعني، شەتەلدiك تاۋار وندiرۋشiلەر حالىقارالىق ساۋدا تاجiريبەسiنە سايكەس، دايىن ءونiمنiڭ سالماعىنا قاراي ەمەس، ءار داناسىنا اقى تولەۋi تيiس. بiزگە يمپورتتالاتىن جەڭiل ونەركاسiپ ونiمدەرiنە سالىقتىق تۇرعىدا جاقسى جاعداي جاسالعاندىقتان، وتاندىق ونiمدەردi ءوندiرۋ – تيiمسiز، ەسەسiنە، الىپساتارلىقپەن اينالىسقان الدەقايدا جەڭiل ءارi پايدالى. تاعى بiر قيىندىق، 1991 جىلدان بەرi جەڭiل ونەركاسiپ سالاسىندا مينيسترلەردiڭ 7-8 رەت «ات اۋىستىرىپ» مiنۋi دە اتالعان سالانى جۇيەلi تۇردە دامىتىپ، ونىڭ تۇيتكiلدەرiن شەشۋگە كەرi اسەر ەتiپ وتىر. باسشىسى تۇراقتاماعان سالادا بەرەكە بولماسى بەلگiلi.  
جەڭiلونەركاسiپ – دامىعان ەلدەردەگi ەڭ iرگەلi سالالاردىڭ بiرi. مىسالى، گەرمانيا، يتاليا، اقش-تا بيۋدجەتتiڭ كiرiس بولiگiندەگi جەڭiلونەركاسiپتiڭ ۇلەس سالماعى 8-12 پايىزعا تەڭ بولسا، قىتايدا – 13 پايىز، پورتۋگاليا مەن تۇركيادا 20 پايىزعا تەڭ. ال كومiرسۋتەگiلەردi وندiرۋمەن شەكتەلiپ وتىرعان قازاقستاندا جەڭىل ونەركاسىپ 8 پايىزدىڭ توڭiرەگiندە، ونىڭ ىشىندە اياق كيiم ءوندiرiسi 1 پايىزعا دا جەتپەيدi. ەكونوميكالىق زاڭعا جۇگiنسەك، جەڭiلونەركاسiپ مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ 20 پايىزىن قالىپاستىرۋعا جانە iشكi نارىقتاعى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستىڭ 75-85 پايىزدىق ۇلەسiن قاناعاتتاندىرۋعا قاۋقارلى. كسرو ىدىراعاننان كەيiن-اق وندiرiستiك قاۋقارى سىر بەرە باستاعان پوستكەڭەستiك ەلدەر، اسiرەسە، اسپاناستى ەلiمەن كورشiلەس جاتقان قازاق، قىرعىز، رەسەيلىكتەر iشكi نارىقتى ارزان ءارi ساپاسىز قىتاي ونiمدەرiمەن تولتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. رەسەي تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋدا بiرتە-بiرتە وتاندىق ءونiم وندiرۋشiلەرگە مەملەكەتتiك تۇرعىدا قولداۋ كورسەتە باستادى. وسىنىڭ ارقاسىندا رەسەيلiك قاز تۇرعان جەڭiلونەركاسiپ پەن اياق كيiم ونەركاسiبi سىرتقا ەكسپورتتاۋ iسiن دامىتۋعا دەن قويدى.
بۇگiندە قازاق نارىعىن جاۋلاپ العان رەسەيلiك اياق كيiمدەر، اسiرەسە، بالالارعا ارنالعان ونiمدەر ساپالى بولعانىمەن، كەز كەلگەننiڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدi. مۇندايدا قاعازدا كورسەتiلگەن قۇنى باعادان گورi, ۇيالى تەلەفون نومiرلەرiنە كوبiرەك ۇقسايتىن تۇرiك نەمەسە ەۋروپالىق تاۋارلار تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزi ارتىق. قازاقستانداعى جەڭiلونەركاسiپ سالاسىنىڭ وكiلدەرi ەل ۇكiمەتىنە ۇسىنىس ايتىپ، سالىقتىق جەڭiلدiكتەر كورسەتۋ، ەلiمiزدەگi جەڭiل ونەركاسiبىندەگى مەكەمەلەردىڭ بارلىعىنا تەڭ دارەجەدە بىردەي جاعداي جاساۋ، تاۋارلاردىڭ ساۋدالىق تەپە-تەڭدiگiن قامتاماسىز ەتۋ (يمپورت پەن ەكسپورت كولەمiنiڭ سايكەستiگi) سىندى وزگە دە ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. البەتتە، ەندiگi كەزەك – ۇكiمەتتە.

«قازاقستان ىسكەرى»، №11, 4-ماۋسىم، 2009 جىل