قر باس پروكۋرورى ق. ءمامي مىرزانىڭ نازارىنا!

بيسميللاھير يراحمانير راحيم

بۇگىندە  تۇركىستان - قازاقستاننىڭ رۋحاني ورتالىعى، رۋحاني استاناسى. قالانى وسىنداي ابرويعا جەتكىزىپ وتىرعان قالا ورتالىعىنداعى الەمدىك ساۋلەت ونەرىنىڭ ءىنجۋ مارجانى، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ءپىرى، اۋليەلەردىڭ سۇلتانى  قوجا احمەت ياساۋيگە ارنالىپ ءحىۋ عاسىر سوڭىندا ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن سالىنعان كەسەنەسى. بۇل كەسەنە وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءدىنى مەن يماندىلىعىنىڭ باستى قورعانى، بۇكىل ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ابرويى بولىپ كەلدى.

قر باس پروكۋرورى ق. ءمامي مىرزانىڭ نازارىنا!

بيسميللاھير يراحمانير راحيم

بۇگىندە  تۇركىستان - قازاقستاننىڭ رۋحاني ورتالىعى، رۋحاني استاناسى. قالانى وسىنداي ابرويعا جەتكىزىپ وتىرعان قالا ورتالىعىنداعى الەمدىك ساۋلەت ونەرىنىڭ ءىنجۋ مارجانى، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ءپىرى، اۋليەلەردىڭ سۇلتانى  قوجا احمەت ياساۋيگە ارنالىپ ءحىۋ عاسىر سوڭىندا ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن سالىنعان كەسەنەسى. بۇل كەسەنە وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءدىنى مەن يماندىلىعىنىڭ باستى قورعانى، بۇكىل ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ابرويى بولىپ كەلدى.

وتكەن تاريحىمىزدان مۇرا الەمدىك دارەجەدەگى وسى  قاسيەتتى جالعىز جادىگەر تاۋەلسىز  ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرالار تىزبەسىنە ەنگىزىلدى.  بىزدىڭ بىلەتىنىمىز بۇل الەمدىك تىزبەگە جەر شارىنداعى  878  جادىگەر عانا تىركەلگەن.   كۇمبەزى كوك تىرەگەن ورتا ازياداعى ەڭ كوركەم بۇل كەسەنە  ەل مادەنيەتىنىڭ وتكەن تاريحى رەتىندە الەم حالىقتارىن مويىنداتتى.  1989 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى «ازىرەت  سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي مادەني قورىق مۋزەيى» بولىپ قايتا قۇرىلىپ، ەرەجەسى بەكىتىلگەننەن كەيىن تاريحي قۇنى جوعارى 88,7 گا. قاراۋسىز جاتقان كونە شاھاردىڭ ورىنى مەملەكەت قاراۋىنا الىنىپ، مۋزەيدىڭ قورعاۋ ايماعىنا ەنگىزىلدى. بۇعان قوسىمشا مۋزەيگە تاعى دا 140 گا. لاندشافت، 167 گا. قۇرىلىستى رەتەۋ ايماعى  وبلىستىق ماسليحاتتىڭ 22.11.1988 ج. شەشىمىمەن بەكىتىلىپ بەرىلدى. وسىلايشا زاڭدى تۇرعىدا مەملەكەت قازىناسىنا وتكەن بۇل ايماققا ەندى سۇعاناقتىقپەن كوز سالىپ، قورىقتىڭ تاريحي كەلبەتىن بۇزۋعا ەشىمنىڭ زاڭ تۇرعىسىندا دا، مورالدىق تۇرعىدا دا  قۇقىقتارى جوق.    قورعاۋ ايماعىنىڭ استى تۇنىپ تۇرعان تاريح...

جيناقتاپ ايتقاندا،  قاسيەتتى كەسەنە «ازىرەت سۇلتان» ەلىمىزدىڭ يماني  اسىل مۇراسىنا اينالدى. التى عاسىر بويى وت پەن وقتان امان ساۋ جەتكەن مۇنداي جاۋھار جادىگەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا ءمۇرىن بۇزباي ءداستۇر ساباقتاستىعىمەن جەتكىزۋ بارىمىزگە سىن...

بىراق، حالىق قازىناسىنا اينالعان وسى قاسيەتتى جادىگەردىڭ باسىنا سوڭعى ون-ونبەس جىل كولەمىندە  قارا بۇلىت شىرق اينالىپ شىقپاي-اق قويدى. داۋدىڭ اياعى استانادان اسىپ، يۋنەكو/يكوسوس-قا جەتتى. وتكەن جىلى عانا بۇكىل الەمدى ءوز نازارىنا اۋدارىپ، تاريحي قۇندىلىعى جوعارى ەلبا جوتاسى مەن وزەنى ۇستىنەن  ۇزىندىعى 653 مەتر بولاتىن ءتورت جولاقتى اۆتوجول كوپىرىن ۇرىقساتسىز باستاعانى ءۇشىن گەرمانيانىڭ درەزدەن قالاسىن يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرالار تىزبەسىنەن شىعارۋعا قاۋلى العان كوميتەتتەن 12-14 جەلتوقسان ارالىعىندا، بەلگىلى مامان  رون ۆان وەرس مىرزا باستاعان بىزگە دە ارنايى  كوميسسيا كەلدى. سوندا وسى شىرق اينالعان شىرعالاڭ قايدان جانە نەدەن باستاۋ الىپ وتىر؟  بۇل جەردە  ەكى-ءۇش ماسەلەنى قاداپ ايتقىمىز كەلەدى.

ءبارىمىز بىلەمىز، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستان مەن تۇركيا اراسىندا ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاسالىپ، 1993-2000 جىلدار ارالىعىندا تۇركيانىڭ «ۆاكيف ينشات»  فيرماسى، تۇرىك مەملەكەتى بولگەن 20 ميلليون دوللارعا جۋىق قارجىعا «كازپروەكترەستوۆراتسيا» ينستيتۋتى جاساعان قۇجاتتاردى باسشىلىققا الىپ، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە كۇردەلى رەستوۆراتسيا، جوندەۋ جانە قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرىنان» دەمەكشى نەگىزگى داۋ ەڭ الدىمەن وسى جەردەن باستاۋ العان سياقتى.

ءبىرىنشى,  كەسەنەدەگى  جوندەۋ جۇمىستارى كەزىندە ەل ىشىندە ۇلكەن داۋ تۋعىزعاندا، بەلگىلى جازۋشىمىز تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ «عاسىر قاتەلىگى» '(بىزدىڭشە «عاسىر نالاسى» ەدى.ب.ا.) اتاعان ارۋاقتار سۇيەگىنىڭ جاتقان ورىندارىنان بەي-بەرەكەت شاشىلۋىن قايتا ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە،   ەلىمىزدەگى رەستوۆراتسيالىق ينستيتۋت باسشىلارى بەكىتكەن جوبالار بويىنشا ىسكە اسىرىلىپ،  ءامىر تەمىر سىزدىرعان جوبا تالاپتارى  ورەسكەل بۇزىلدى. ءامىر تەمىر سىزدىرعان جوباسى بويىنشا ورتا عاسىر شەبەرلەرى كەسەنە قابىرعالارىنىڭ ۇلتانىنا ۇساق مال قيىن سالىپ، ۇستىنە شي قامىس  توسەگەن. بۇل ماتەريالدار ەكى ءتۇرلى قىزمەت اتقارعان، ءبىرىنشىسى - جەر استى سۋىن جوعارى وتكىزبەسە، ەكىنشىسى جەر سىلكىنىسىنەن ساقتاعان. تۇرىك قۇرىلىسشىلارى «كازپروەكترەستاۆراتسيا» ينستيتۋتى جاساعان قۇجاتتاردى باسشىلىققا الىپ، وسى ساقتىق قاباتىن الىپ تاستاعان. بۇل - ناعىز قىلمىس! وسى جەردە مىنا ماسەلەنى قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. كورشى مەملەكەتتەردەن مۇنداي قارجىنى اكەلگەن جاقسى. ءتۇبى ءبىر تۇرىك اعيىندار  ەلباسىمىزدىڭ بەدەلىنە وراي وزدەرىنىڭ تۋىستىق ىقىلاسىن تانىتقان دا شىعار. بىراق بۇل - بۇدان ءارى ەلىمىزدە جاناشىر تۋىستارىمىز ءوز بىلگەندەرىمەن جۇمىس جاساسىن دەگەن ءسوز ەمەس قوي. جاسالاتىن مۇنداي جۇمىسقا قاشان دا ءوز تاراپىمىزدان قاتاڭ باقىلاۋ بولۋى قاجەت. ول ءۇشىن وسى سالانى جەتىك بىلەتىن ساۋاتتى ماماندار قاجەت.  وسى جەردە «كازپروەكترەستاۆراتسيا» جەتەكشىسى ق.تۇياقباەۆ مىرزانىڭ اتىنا قاتاڭىراق سىن ايتۋمەن بىرگە جاۋاپكەرشىلىك سۇراۋعا دا تۋرا كەلەدى. بىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارنايى دايىندالعان وسى سالانىڭ بىلگىر ماماندارى جوق. مامانسىز تىرشىلىك - سوقىر تىرشىلىك. قازىر دە وسى مەكەمەدە جىل سايىن قانشاما قۇرىلىس جۇمىستارى اتقارىلىپ جاتىر.  اراعا ونشاقتى جىل سالىنعان سوڭ، وسى قۇرىلىستاردىڭ ساپاسىزدىعىنا ارتىنان بارماق شايناپ قالىپ جۇرمەيمىز بە؟ وسىنى تەكسەرىپ، باقىلاپ جۇرگەن زاڭ ورىندارى بار ما؟ مەكەمە كادر دايىنداۋ ماسەلەسىمەن نەگە اينالىسپايدى؟ بۇعان ناقتىلى جاۋاپتى قازىر ەشكىم دە ايتا المايدى. ال ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە ناقتىلى دالەل قازىر ازىرەت سۇلتان كەسەنەنىڭ قابىرعالارى ىعالدانىپ، قۇزدانا باستاۋدا. قازاندىق كۇمبەزىندە جارىقشاقتار پايدا بولىپ، جەكەلەگەن بولمە قابىرعالارى شىتىناپ، ءتۇرلى-ءتۇستى سىزاتتار تۇسكەن. سوردىڭ جوعارى شىعىپ كەتۋىنە بايلانىستى قازبەتتىڭ قاپتامالارى مەن باسقا دا جوبالىق ماتەريالدار بۇزىلا باستاعان. وسى كەسەنەنى سالدىرعان كورنەكتى قولباسشى ءامىر تاراعايدىڭ ۇلى ءامىر تەمىر كورەگەن ءباھادۇر بابامىزدىڭ 22.05.1901 جىلى «تۇركىستان ۆەدومستەرىندە» جاريالانعان مۇراعات-كەپىلدىك ۆاكۋفىندا; «...ۆاكۋفتى وزگەرتەم نەمەسە باسقا يگىلىككە الماستىرام دەپ اۋرە بولماسىن، مۇنداي قۇ لىقتىلارعا قاتاڭ جازا قولدانىلاتىنى ەسكەرتىلسىن. ۆاكۋبتىڭ قايسىبىر شارتتىلىقتارىن عانا الماستىرام دەپ ونىڭ حۇقىنا تيىسەتىندەر تابىلا قالسا وندايلاردى قارعىس اتسىن. اللانىڭ قاھارىنا، اۋليە، پەرىشتەلەردىڭ، بۇكىل ەلدىڭ قارعاپ سىلەۋىنە دۋشار بولسىن، جاراتۋشىنىڭ ماڭگىلىك ازابىنا تاپ بولسىن!» دەپ جازىلعان ەكەن. ۆاكۋف دەگەن ءسوز مۇراعات، كەپىلدىك، كەيىنگىلەرگە وسيەت. سوندا ۆاكۋف نە ايتىپ وتىر، ءبىز نە جاساپ قويعانبىز؟ «ءامىردىڭ نالاسىنا ىلىككەن جاراتقاننىڭ جازاسىنا تارتىلادى، قايعىلى-قاندى سالماعى قاراپايىم ەلگە ارتىلادى...». بۇل كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ومىرگە كەلگەن الەمدىك اڭىز-ناقىل. ءامىر تەمىردىڭ اماناتى اياققا باسىلىپ، مۇردەسى اشىلدى. نە بولدى؟.. قىرىق ميلليون حالىقتى قان جۇتتىرعان ۇلى وتان سوعىسى باستالدى... وسى تاقسىرەتتەن-اق تۇسىنەر جان ارۋاقتىڭ نالاسى، ونىڭ ىشىندە، كوزى تىرىسىندە-اق حالقىنا كورەگەن اتانعان ءامىر تەمىردىڭ نالاسى نەگە سوقتىراتىنىن سەزىنۋگە بولادى عوي...

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، وسى كورىنىستىڭ ءوزى بۇل تاريحي جادىگەر كەسەنەنى ساقتاپ، كۇتۋ ءۇشىن جەدەل تۇردە، ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. اشىلار ينستيتۋت ءبىر ىزدىلىك پەن مۇراعاتتاردى قالىپتاستىرار ەدى. كەلەشەك جاسالار رەستاۆراتسيا جۇمىستارى دا، بۇگىنگى تاڭداعى ايتىلىپ جۇرگەندەي، ەرتەڭگى كۇنى بۇگىنگىدەي ورىن العان كەمشىلىكتى بۇرىنعىلارعا يتەرىپ تاستاماي، ينستيتۋت قۇجاتتارى بويىنشا، ناقتىلى قاداعالاۋلارمەن عىلىمي نەگىزدە جۇيەلى جۇرگىزىلەر ەدى.

قازىر، جوندەۋ جانە قايتا جوندەۋ قۇرىلىس جۇمىستارى كەزىندەگى كوتەرىلەر تۇز بەن ىزاعا  ساقتىق ەرەجەلەرى جاسالماۋى سالدارىنان كەسەنەنىڭ كۇمبەزدەرىنە دەيىن شىعىپ كەتكەن ىعال مەن تۇز، قالانعان كىرپىشتەردىڭ ۇگىتىلۋىنە، ونىڭ ساپالىق قۇرامىنىڭ ناشارلاپ ەزىلۋىنە اكەلىپ سوعۋدا. بۇدان، كەسەنە ۇستىندەگى ۇلكەن كۇمبەزدىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ قاۋپى تۋىپ وتىر. مۇنىڭ العاشقى كورىنىسى، توبەدەگى بىرنەشە اسەم ويۋلاردىڭ (ستالاكيتتەر) قۇلاپ ءتۇسۋى. بۇل كۇمبەزدە بۇرىن دا ەسەپپەن سالىنعان تەسىكتەرى تۇمشالانعاندا وسىنداي ءبىر اپاتتى جاعداي ورىن الىپ، بەلگىلى قايراتكەر  و.جانىبەكوۆ پەن ەتنوديزاينەر ا.نايمانباەۆتىڭ قىراعىلىعىنىڭ ارقاسىندا ازەر ساقتالىپ قالعانىن ەستىگەنبىز.  قازىر گيپس قۇيمالارىنىڭ سالماعى 300 توننادان جوعارى. ەگەردە كۇمبەز قۇلاپ تۇسەر بولسا، وندا ىشكى اۋا قىسىمىنان كەسەنەنىڭ قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى...

ەكىنشى، بۇگىنگى تاڭدا، كەسەنە باسىنا ۇيىرىلگەن وسى دابىلدان قورىتىندى شىقپاي جاتقاندا، كەيبىر قارا باسىنىڭ جاعدايىن كۇيتتەگەن بەرەكەسىز  «بەلسەندىلەردىڭ» باسسىزدىعىنان،  تاعى دا تۇرىك اعايىنداردىڭ باحري فازليوگلۋ باسقاراتىن  «گرين تەك كونتراكشي» جشس مەكەمەسى  ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنەن 140 مەتر جەردەن كولەمى 74م ح 35م، كۇمبەزىنىڭ بيىكتىگى 31,5م. مينارەتى 38,2م.   2000 ورىندىق مەشىت پەن 4 پاتەرلى 15 كوممۋنالدىق ءۇيدىڭ قۇرىلىسىن  جاۋ قۋعانداي  ەكپىنمەن، ۇرىقساتسىز اسىعىس باستاپ كەتكەنى. ءبارىمىز بىلەمىز، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى يۋنەسكو-نىڭ  تىزىمىنە ەنگىزىلگەن حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە تاريحي مادەني ەسكەرتكىش بولعاندىقتان، ونىڭ قورعاۋ ايماعى كولەمىنە  ەشقانداي جاڭا قۇرىلىس ۇرىقساتسىز تۇسپەۋى ءتيىس. بۇل زاڭدىلىقتى بۇزۋعا ەشكىمگە قۇزىر بەرىلمەگەن. بۇعان قوسىمشا ورتاعاسىرلىق تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحي مادەني ورىنى بولاشاقتا دۇنيە جۇزىلىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلۋى جوسپارلانىپ قويعان. وسى زاڭدىلىقتاردى بىلە تۇرا تۇرىك اعايىندار  جاڭا مەشىتتى، قاساقانا،  ورتاعاسىرلىق قالانىڭ تاريحي بولىگى بولىپ سانالاتىن وسى راباتقا ءتۇسىرىپ وتىرعانىن قالاي ۇعىنۋعا بولادى؟ تۇركىستاننىڭ ماڭىندا قانشا مەشىت سالسا دا جەر جەتەرلىك قوي. الدە ءبىز بىلمەيتىن باسقا ەسەپ بار ما؟.. ەل ىشىندە مۇنداي دا اڭگىمە بار...

قازىر عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ورتاعاسىرلىق كونە تۇركىستان قالاسىنىڭ مادەني قاباتتارى جويىلۋ ۇستىندە. ورتاعاسىردان بەرى بەلگىلى ءجاۋدىر مەشىتىنىڭ قالدىعىنا  زور قاۋىپ ءتونىپ تۇر. مەشىت ماڭىنان ارىستانباب باعىتىنا تۇسەتىن اۆتوكولىك جولى دا وسى قالا رابادىنىڭ تاپ ۇستىمەن جۇرگىزىلمەك. ونىڭ دا ەسكى قالانىڭ مادەني قاباتتارىن قيراتۋ قاۋپىن تۋعىزىپ وتىرعانىن قالا ساۋلەتشىلەرى  نازاردان تىس قالدىرعان.

كوز الدارىندا بولىپ جاتقان وسىنداي ۆانداليزمگە توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن    تۇركىستان قالاسىندا «قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن قورعاۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى  قۇرىلىپ، جۇمىسقا كىرىستى. ىلە، وسى بىرلەستىك جۇمىسىن بەلگىلى عالىمدارىمىز راحمانقۇل بەردىباي، قۇلبەك ەرگوبەك، دوسان كەنجەتاي، تۇركىستان قالاسىنىڭ اقساقالدارى جارىلقاسىن ازىرەتبەرگەن، ەلتاي بيماعانبەتوۆ باستاعان ۇلكەن توپ  قولداپ، ەلدى «ياساۋي كەسەنەسىن ايالايىق، اعايىن!» اتتى رەسپۋبليكالىق قايىرىمدىلىق اكتسياسىن وتكىزۋگە شاقىرعان رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ۇندەۋ تاستادى. ەل وسىلايشا دابىل قاعا باستاعان كەزدە ءتيىستى مينيسترلىكتەر تاراپىنان  قارجىلاندىرىلاتىن باسىلىم باسشىلارىنا قاتاڭ ەسكەرتۋ-تيىم جاسالعانىن دا ەستىدىك. قىسىلعان شاقتا اۋرە سارساڭعا ءتۇسىپ قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانىنداعى تۇراقتى وكىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى يمانعالي تاسماعانبەتوۆتەردى ىزدەۋگە تۋرا كەلدى...

ءبىز الەم  مويىنداپ وتىرعان ەلمىز عوي. ەل بولعان سوڭ ەل مۇددەسىن، حالىقتىڭ قاجەتىن ايتاتىن باسىلىمدار تابىلدى. «قازاق  ادەبيەتى»، «جاس قازاق ءۇنى»، «ءۇش قيان» گازەتتەرى كەش تە بولسا ورىندى دابىل كوتەردى.  مەنىڭ  «قازاقيا» اپتالىعىندا «ءابساتتاردىڭ كوزجۇمبايلىعىنان، «قوش بول، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى» دەپ جۇرمەيىك...» (№3-4, 2010 ج.) دەگەن ۇلكەن جانايقاي ماقالام جارىق كوردى. ارينە، جۋرناليستەر جازادى، بىراق سوڭعى كەزدە كوپشىلىك  باق بەتتەرىندە جاريالانعان سىنانان قورىتىندى شىقپاي دا قالىپ جۇرگەنى جانە راس قوي. ادەتتە، مۇنداي ماڭىزدى  ماسەلەگە ەل تىزگىنىن ۇستاعان، «ەلىم» دەگەن قايراتكەر ازاماتتار ارالاسپاسا كوتەرىلگەن ماسەلە قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىمەن، جەدەل ءوز شەشىمىن تابا قويۋى ەكى تالاي. وسى ورايدا ءبىزدىڭ جابىلا كوتەرگەن بۇل  دابىلىمىزدىڭ جولى بولدى.

جازىلعان وسى ماقالالار اسەرى مە نەمەسە يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ف. باندارين مەن قر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى م.سادىقبەكوۆتىڭ ءوز اتىنا جازعان سۇرانىمى وي سالدى ما، الدە ءوزىنىڭ ەلگە تانىس يماني ازاماتتىعى ما، قر يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ توراعاسى، استانا قالاسىنىڭ اكىمى  يمانعالي تاسماعانبەتوۆ 14.06.2010 جىلى قر پرەمەر ءمينيسترى ك.ءماسىموۆتىڭ اتىنا «يۋنەسو-نىڭ قورعاۋىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى ماڭىنداعى قۇرىلىس تۋرالى» شۇعىل شارا كورۋدى سۇراپ ەكى بەتتىك يماني حاتىن جولدادى. حاتتا ۇكىمەت باسىنان وسى ماقالالاردا ايتىلعان جايلار تۇگەل قامتىلۋمەن بىرگە، ورىن الىپ وتىرعان زاڭسىزدىقتىڭ جانە ءۆانداليزمنىڭ  جەدەل توقتاتىلۋى تالاپ ەتىلدى. بۇل حات بويىنشا ك.ءماسىموۆ مادەنيەت ءمينيسترى م. قۇل مۇحاممەد، قر قۇرىلىس جانە تۇرىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى اگەنتى توراعاسى س.نوكين، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ا. مىرزحمەتوۆكە شۇعىل تاپسىرما بەرىپ، يۋنەسكو قورعاۋىنداعى كەسەنە ماڭىنان ۇرىقساتسىز سالىنىپ جاتقان مەشىت قۇرىلىسىن جەدەل توقتاتۋ جانە ىستەلگەن شارۋالار تۋرالى 25 ماۋسىمعا دەيىن قر يۋنەسكو مەن يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق قوميسسياسى مەن يۋنەسكو-نىڭ الماتى قالاسىنداعى كلاستەرلىك بيۋروسىنا حابارلاۋدى مىندەتتەدى... ارتىنشا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل- مۇحاممەدتىڭ  زاڭسىز جانە ۇرىقساتسىز باستالعان كەسەنە ماڭىنداعى قۇرىلىستى توقتاتا تۇرۋ تۋرالى «جاڭا مەشىتتىڭ كولەڭكەسى كەسەنەگە ءتۇسىپ تۇر» («قازاق ادەبيەتى»، №20, 21.05.2010 ج.) دەگەن تاقىرىپپەن وڭتۇستىك قازاقستان ولىسىنىڭ اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆكە جاۋاپ ماقالاسى جاريالاندى. بۇعان قوسىمشا   وسى ماسەلەگە وراي ەلباسىنىڭ «مەن تۇرىك اعايىندارعا مەشىت سالۋعا كەزىندە ۇرىقسات بەرگەنمىن. بىراق ءدال قازىرگى ۇرىقساتسىز قۇرىلىستى باستاپ كەتكەن جەرگە سالسىن دەگەن ناقتىلى تاپسىرىس بەرگەنىم جوق» دەگەن ءسوزىن دە ەستىگەندە بوركىمىزدى كوككە اتتىق . بۇدان سوڭ سانالى ازاماتتارعا ەل باسى رۇقساتىنسىز زاڭسىز سالىنعان قۇرىلىس جايلى قايتالاپ اڭگىمە ايتۋدىڭ ءوزى ابەس قوي...

وسىنداي اڭگىمەلەردەن سوڭ، بار ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى عوي دەگەن ويمەن وسى جۇمىستا ۇلكەن يماندىلىق تانىتقان يمانعاليعا ەل راحمەتىن ايتىپ «يمانعاليدىڭ يماندى حاتى بولماعاندا... «قوش بول قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى» دەپ قالار ما ەدىك؟...» دەگەن تاقىرىپپەن ۇلكەن ماقالا جازىپ وسى گازەتكە جانە سوڭىنان ينتەرنەتكە جولداپ ەدىم، ماقالانى كوپتەگەن باسىلىم ءوز  بەتتەرىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوشىرىپ باسىپ،  جارىق كوردى. ماقالا سوڭى بىلاي اياقتالعان ەدى;«...وسىلايشا باس مۋفتي ءا.دەربىسالى مىرزادان تابىلماعان يماندىلىق ي.تاسماعانبەتوۆتىڭ بويىنان تابىلىپ، قانشاما ادامدى اۋرە سارساڭعا سالىپ قويعان تۇركىستانداعى ءبىر دۇربەلەڭ باسىلعانداي بولىپ وتىر. بۇلاي سولقىلداتىپ ايتىپ وتىرعانىمىز، وسى قۇرىلىسقا قاتىسى بار مۇددەلى جاقتار ءالى دە بولسا  ءوز ۇمىتتەرىن ۇزەر ەمەس. اسىرەسە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى. باسقارما ءوزىنىڭ رەسمي سايتىندا «ماسەلەنىڭ ءمانىسى» ايدارىمەن «تۇركىستانداعى سالىنىپ جاتقان مەشىتتىڭ كولەڭكەسى كەسەنەگە تۇسپەيدى. ويتكەنى اراسى ات شاپتىرىم» اتتى ماقالا جاريالادى. ەرتەسىنە تاقىرىپ «...اراسى ەداۋىر قاشىق» بولىپ وزگەرتىلدى. ودان كەيىن «...ويتكەنى ول قورعاۋ ايماعىنا جاتپايدى». دەپ تاعى قۇبىلدى. ءپاتۋاسىز ماقالا اۆتورىنىڭ اتىن اتاماي اق قويالىق، بىراق ماقالانىڭ ۆاندالشىل ءابساتتاردىڭ ايتاقتاۋىمەن جازىلىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى بولار...   يا، ماقالامىزدىڭ سوڭىندا، قاشاندا ءوزىنىڭ يماندى تىرلىكتەرىمەن قاتارلارىنان كوش ىلگەرى  كورىنىپ كەلگەن  يمانعالي مىرزانىڭ تاعى دا  پرەمەر ءمينيستردىڭ اتىنا جازعان وسى ءبىر يماندى حاتى بولماعاندا «قوش بول، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى» دەپ قالا جازداعانىمىزدى ايتقان ءجون سياقتى. راحمەت ساعان، يمانعالي!  يمانعاليمەن قوسا وسى جادىگەرىمىزدى قورعاۋدا جان تاندەرىمەن شىرىلداپ اراشا سۇراپ جۇرگەن وسى قورىقتىڭ بۇرىنعى باسشىسى ا.سافۋللين مەن بۇگىنگى باس شىراقشىسى م.سادىقبەكوۆتەرگە دە راحمەت ايتا كەتكىمىز كەلەدى. ەلىمىزدىڭ اسىل مۇراسى، اۋقوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايىق، اعايىن!».

يمانعاليدىڭ يماندىلىعىنا وراي جازىلعان بۇل ماقالا رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسى تاراپىنان ناقتىلى قورىتىندى تاۋىپ، زاڭسىز قۇرىلىس باستاعاندار جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس ەدى، بىراق ولاي بولمادى. ءتىپتى وسى ۆەدوموستۆانىڭ  وبلىستىق، اۋداندىق بۋىندارى دا قيمىل تانىتپادى. جالتاقتاپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋمەن بولدى. ولاردىڭ ورىنىنا، بۇعان دەيىن بۇعىپ، قارا كورسەتپەي كەلگەن، وسى قۇرىلىستىڭ زاڭسىز باستالۋىنا دانەكەر بولعان «دوكەيلەر» ءوز جىندارىن بوتەلكەدەن شىعارىپ، سولاردىڭ تاپسىرماسىمەن  مەملەكەتكە قانشاما قارجىلاي زيانىن كەلتىرەر جاپا-تارماعاي كوميسسيالار مەن نەگىزسىز تەكسەۋلەرگە ۇلاسىپ،  قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەن مەكەمە باسشىسى ارتىنان شام الىپ تۇسۋشىلەر دە تابىلا باستادى. سۇمدىق قوي! قورىقتى ون ءۇش جىل باسقارعان بۇرىنعى باسشىسى ت.رىسكەلديەۆتىڭ كەزىندە مۋزەيدىڭ كاسساسىنا تۇسەتىن جىلدىق تابىسى ەشقان دا ەكى ميلليون تەڭگەدەن  اسپاسا، ونىڭ ورىنىنا كەلگەن ا.سافۋللين مەن قازىرگى باسشىسى م. سادىقبەكوۆتەر شىراقشى بولىپ كەلگەلى  مۇنداي قارجى اپتا سايىن ءتۇسىپ، جىلدىق ءتۇسىم 40-50 ميلليون تەڭگەگە جەتكەن. ۇستالماعان- ۇرى ەمەس... بىراق اۋدان اكىمى، مۋزەي ديرەكتورى جانە «تۇركىستان-قۇرىلىس» مەكەمەسى اراسىنداعى 7 700 000  تەڭگەنىڭ داۋىمەن مۋزەيدىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ورىنىنان بوساعان كەزدە، جىلدار بويى وسىنشالىقتى قوماقتى قارجىنى قونىشىنا باسىپ كەلگەن ت.رىسكەلديەۆ، رەسپۋبليكاداعى ءبىراز باسىلىمداردى شۋلاتىپ، «قالا اكىمى مەنى قولداپ وتىر، ءمينيستردىڭ قىزمەتىمنەن بوساتۋ تۋرالى بۇيرىعىمەن كەلىسپەيمىن، سوتتاسامىن...» دەپ قوقاڭداپ، ەنتىككەنىن بىلەمىز. ««شىراقشىنىڭ» سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن كىم؟»- دەپ ماسەلەنىڭ انىق قانىعىنا بارماي-اق رەسپۋبليكالىق باسىلىم بەتتەرىندە ورىنسىز ايقايلاتىپ شۋ كوتەرگەن ارىپتەس جۋرناليستەرىمىز دە بولعان. بىراق ءمان -جاي تولىق اشىلا باستاعان كەزدە، ءبىراز مىرزالاردىڭ ەل اراسىندا  تىعىلارعا تەسىك تاپپاي، ءوز ۇندەرىن وشىرگەنىن دە كوزىمىز كورگەن بولاتىن. ءمان جايدى ارى قاراي ءوزىڭىز توپشىلاي بەرىڭىز...

بۇرىن قانشاما جىلدار بويى وسىنشالىقتى قارجىنى ەلدەن جاسىرىپ، ءوز قاجەتتەرىنە جاراتىپ كەلگەن بۇرىنعى باسشىلىق پەن جەرىلىكتى الاياق توپتاردىڭ تىرشىلىگى مە، الدە جاڭا مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن زاڭسىز باستاتىپ، سودان وزدەرىنە قاجەتتى  ناپاقا الىپ ۇلگەرگەندەردىڭ سۇرقيا قيمىلى ما، قازىر وسىنداي يمانسىز زوبالاڭ تۋىپ وتىر. ءتىپتى، وسى قاسيەتتى كەسەنە كوزدەرىنە كۇيىك بولىپ كورىنىپ، «اسىل ارنا» تەلەحابارىنان بەتىنە كرەست قويىپ ءجيى-ءجيى حابار بەرىپ جۇرگەن،  «بۇرىن شىققان قۇلاقتان وزعان  كەيىن شىققان مۇيىزدەي» ورىستەرىن جايا باستاعان  ساقالدى ۆاحابيستەردىڭ قولىنا وتكىزىپ جىبەرۋگە  كۇش سالىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق كورىنەدى. ارينە، بۇل توپتى  جەرگىلىكتى ەلدى مەكەن تۇرعىندارى ايتىپ جۇرگەندەي، وتكەن جازدا  تۇرىك پرەزيدەنتى گۋل مىرزامەن بىرگە تۇركىستانعا سوققان  ەل باسشىسىن وسى مەشىتكە اپارىپ، ءوز ويلارىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلگەن ارانداتۋشى توپتىڭ دا قولداۋى مۇمكىن. ولار قازىر ۇلكەن كۇش بولىپ وتىر. سول كەزدە بۇل ارانداتۋعا جول بەرمەگەن ەلباسىنا راحمەت.  بىراق وسى جۇمىستىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن، كەشە عانا ەلدەن جاسىرىپ قۇرىلتاي وتكىزىپ، ءۇشىنشى رەت مۋفتي بولىپ سايلانعان  ابساتتار باستاعان ارانداتۋشى  توپتان ءالى دە بولسا اردەڭىنى كۇتۋگە  بولدى. بۇل توپقا قازىر قالانىڭ وتكەن تاريحىنا قيانات جاساۋشى جەرگىلىكتى كەيبىر جەلبۋاز چينوۆنيكتەر دە قوسىلىپ وتىرعان سياقتى.

مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز جەرگىلىكتى چينوۆنيكتەر تاراپىنىنان مۇنداي زاڭسىزدىقتار بۇرىن دا ورىن العان، ونى كورىپ كەزىندە اراشاسى بولعانىمىز دا بار. رەتى كەلىپ تۇرعاندا ونى دا العا تارتا كەتسەك ارتىقتىعى بولماس. الاياقتاردان قۋلىق ارتىلعان با، وسىندا زيالى بولىپ جۇرگەن جىلماقايدىڭ ءبىرى، اۋليەنىڭ قاسيەتىنەن ايىل جيماي، اتالىنعان قور اۋماعىنداعى جەردەن الدىمەن ءتاۋ ەتۋ ورتالىعىنا اينالدىرامىز دەپ، قايىرىمدىلىق قورىنا تەگىن جەر ۇلەسىن الدىرىپ، سوڭىنان ادەمىلەپ قۇجاتتارىن جاساپ، سول جەردى جەكە ادامداردىڭ ەسەبىنە ساتۋ تۋرالى اۋدان اكىمشىلىگىنىڭ 22.06.2005 جىلى №1938 ساندى قاۋلىسىن شىعارتقان. بۇل قاۋلى بويىنشا ن.تورەقۇلوۆ كوشەسىنەن توعىز ادامعا 9000 شارشى مەتر قورىقتىق جەر ءبولىنىپ بەرىلگەن. ماسقارا ەمەس پە؟

بەرىلگەن جەردى  ارالاپ كورگەنبىز. توعىز جەردىڭ بىرىنە سالىنعان ۇيگە ءمۇيىزى قاراعايداي سول كەزدەگى قالالىق جەر قاتىناستارى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قۇلاجان قوشقاروۆتىڭ ءوزى كىرىپ الىپتى. بۇل ازامات ءمىز باقپاستان ءالى كۇنگە سول ۇيىندە وتىر.  ادەتتە، قورىققا جاپسارلاس ايماققا ءۇي سالىنباۋى ءتيىس. سولاي بولا تۇرا ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا وسى كەسەنە جەرىنە جاپسارلاس اۋماققا دا ون-ونبەس ءۇي بوي كوتەرىپ قويىپتى. سالىنعان سول ۇيلەردىڭ استىندا قالعان قورىقتىڭ قاشىرتقى سۋ جۇيەلەرى ىستەن شىعىپ جاتسا، ەرتەڭگى كۇنى وعان نە شارا جاساماق؟. بۇعان قوسىمشا قالاداعى ۋنيۆەرسيتەت كوللەكتيۆى دە قورىققا تيەسىلى ءبىراز جەردى قورشاپ وزدەرىنە يەمدەنىپ الىپتى. قىپ-قىزىل قىلمىس!  وسى جاعدايلاردى، كەزىندە «زاڭ گازەتى» بەتىندە «مۇنى ايتپاۋا بولا ما!»  ايدارىمەن  «ءامىر تەمىر اماناتىنا قيانات جاساۋشىلار نەگە جاۋاپقا تارتىلمايدى؟» («زاڭ گازەتى» 04.12.2007 ج.) دەگەن تاقىرىپپەن ماسەلە ەتىپ  كوتەرگەنبىز دە . ءبىز اشىپ بەرگەن سول قىلمىستى دا جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرا جاۋىپ جىبەرگەندە، ءالى-اق ادىلدىك ءوز جولىن تابار دەپ قويعانبىز.

يمانعاليدىڭ يماندىلىعى جايلى العاشقى ماقالامىزدى جازعاندا  وسى جاعدايعا بايلانىستى قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل- مۇحامەدتىڭ تاپسىرماسىمەن وسى مينيسترلىككە قاراستى مادەنيەت كوميتەتىنىڭ  26 اقپانىنداعى №46 بۇيرىعىمەن كەلگەن «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي قورىق مۇراجايىنىڭ قورعاۋ ايماعى ماڭىنداعى جەر تەلىمىن پايدالانۋدىڭ جاي كۇيىن تەكسەرۋ ماقساتىندا مينيسترلىكتىڭ تاريحي مادەني مۇرا باسقارماسىنىڭ ساراپشىسى عالىمجان وتەلبايۇلى جەتەكەشىلىك ەتكەن، قۇرامى التى ادامنان تۇراتىن ارنايى جۇمىس كوميسسياسى ءوز جۇمىسىن  اياقتاپ، كوميسسيا تۇركىستان قالاسى رابادىنداعى قۇرىلىس جۇمىستارىمەن تانىسىپ،   ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ رۇقساتىنسىز باستالىپ كەتكەن جاڭا مەشىت قۇرىلىسى مەن 4 پاتەرلى 3 ءۇيدىڭ قۇرىلىسىن جەدەل توقتاتۋعا، تۇرىك اعايىندار قاجەت دەپ تاپسا،  جاڭا مەشىت قۇرىلىسىن باسقا جەردەن سالۋعا ۇسىنىس جاساعان قورىتىندىسىن كورگەن ەدىك. ولاردىڭ اتالارىنا راحمەت!.. بۇل ءادىل قورىتىندى بولاتىن. وسى قورىتىندىمەن توقتاۋ كەرەك ەدى. ولاي بولماي شىقتى. بۇرىن جالىنىپ شاقىرسا كەلمەيتىن قۇزىرلى كوميسسيا قازىر اپتالاپ، ايلاپ  تۇركىستاننان شىقپايتىن بولىپ الدى. 25 تامىزدا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە بولعان وتىرىستان كەيىنگى  قر مادەنيەت ۆيتسە- ءمينيسترى گ.ت.تەلەباەۆ پەن وسى مينيسترلىككە قاراستى ءدىن كوميتەتىنىڭ توراعاسى ا.دوسجان   باستاعان وسىنداي تەكسەرۋدىڭ ءبىرى 12-13 قىركۇيەك كۇنى تاعى دا وتكىزىلدى. ءبىز بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسىن دا تۇركىستانداعى «قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن قورعاۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى مۇشەلەرى ارقىلى حابارلاسىپ ءبىلىپ وتىردىق.

نە شىقسا دا وزىمىزەن شىعادى عوي، وسى كوميسسيا ماجىلىسىندە  كوميسسيا قۇرامىنا وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ ۇيعارىمىمەن وبلىس كولەمىنەن قوسىلعان ب.اشىربەكوۆ، ق.مولداسەيتوۆ، ب.جالمۇرزاەۆ، ب.بايتاناەۆ، ە.ۇرىستەموۆتەر باستالعان مەشىت قۇرىلسىنىڭ اياقتالۋىن تالاپ ەتىپ سويلەگەنىن حاتتاما جوباسىنان كورگەندە، توبە شاشىمىز شىمىرلادى. وسىلاردىڭ اراسىندا ءوز جۇمىس سالاسىندا تاجىريبەسى مول،  وبلىستىق ساۋلەت باسقارماسىنىڭ باستىعى باقىتجان اشىربەكوۆتى جاقسى تانۋشى ەدىم. وزىندىك پىكىرى بار ازامات بولاتىن. كوپ جىل قىزمەتتەن شەتتەپ قالىپ ەدى، سول اسەر ەتتى مە ەكەن... پەندەشىلىك پىكىرىنە جانىم اشىدى. حاتتاماعا تۇسپەگەنمەن وسى وتىرىستا مەشىت جاناشىرلارىنا كوزدەرىن الارتىپ، تىستەرىن قايراعان كوميسسيا جەتەكشىلەرىنىڭ سوزدەرى مەن پىكىرلەرى دە ءبىزدىڭ جاعامىزدى ۇستاتتى. بار زاڭدى العا تارتىپ داۋلى جەرگە قۇرىلىس جۇمىسىن باستاۋعا سوناۋ 2003 جىلدان بەرى كەڭشىلىك بەرمەي كەلە جاتقان مينيستر م.قۇل-مۇحامبەت (ەكى حاتىنىڭ كوشىرمەسى بىزدە. ب.ا) نە دەيدى، كوميسسيا قۇرامىندا بارعان قاراماعىنداعى جاۋاپتى ادامدار نە دەيدى؟ كوميسسيا - ۇكىمەتتىڭ زاڭدى قۇجاتتارى نەگىزىندە قورىتىندى پىكىر بەرەتىن ارنايى توپ. وسى توپتىڭ ەكىنشى كۇنگى وتىرىسىنا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءا.بەكتاەۆ مىرزانىڭ زاڭسىز قاتىسىپ، تۇركىستاننىڭ ءوزى بىلەتىن قاريالارىن شاقىرتىپ،  مەشىت قۇرىلىسىن اياقتاتۋعا ۇگىتتەۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟.. بۇل ازداي وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارلارى ب. وسپانوۆ پەن ءا.بەكتاەۆ مىرزالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى قولدان ۇيىمداستىرىلعان ارىزدى بەتتەرىنە كولەگەيلەپ  قر مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ اتىنا حات جازىپ، «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ ديرەكترى م.سادىقبەكوۆتىڭ  جاۋاپكەرشىلىگىن قاراۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەپ كەزەكتەسىپ حات جازعانشا، شاما-شارقىنشا يماندى تىرلىك جاساپ جاتقان جاس كادرعا قولداۋ كورسەتكەنى ماقۇل ەدى عوي. بۇل جەردە  يۋنەسكو مەن يسەسكو اتىنان سويلەگەن ن.تورەقۇلوۆا، ءا.وتەگەنوۆا، ن.يمانجانوۆ پەن مينيسترىكتەگى وسى سالانىڭ كوپ جىلدان بەرگى جەتەكشىسى بازارباي التاەۆتارعا راحمەت. ولار ءوز سوزدەرىندە حالىقارالىق تالاپتار نەگىزىندە جاڭا مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن قايتا جالعاستىرۋعا بولمايتىندىعىن، ونداي بولعان جاعدايدا داۋعا يۋنەسكو حالىقارالىق ۇيىمى ارالاسىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالۋعا ءتيىستى ماڭدايىمىزعا بىتكەن جالعىز جادىگەرىمىزدى ءوز تىزىمدەرىنەن شىعارىپ تاستايتىنىن مالىمدەگەن. ءبىزدى ويلاندىراتىن جاعداي وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى الدەكىمدەردىڭ سوزىنە مالدانىپ، سازعا وتىرعاندارىن قالاي بىلمەي وتىر؟ ەگەر ياساۋي كەسەنەسى يۋنەسكو قورعاۋىنان ايىرىلسا وعان كىنالى كىم بولماق؟ ارينە، الدىمەن وبلىستىق اكيمات، سونان سوڭ ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز عوي. Cوندا بۇل قۇزىرلى ورىن باسشىلارى وسىنى دا بىلمەي وتىر ما؟ بىلە وتىرىپ باسسىزدىققا بارۋىن قالاي ۇعۋعا بولادى. ءبىز وسى ماسەلەلەردى تۇجىرىمداپ، «يمانعاليدىڭ يماندى حاتى، يمانسىزداردىڭ «جىنىن بوتەلكەدەن شىعارۋدا...»دەگەن تاقىرىپپەن «ءۇش قوڭىر» (№13 01 10 2010) گازەتىنە ماقالا جازىپ، سوڭىنان وسى ماقالانىڭ ينتەرنەتكە وتۋىمەن تاعى دا ءبىراز گازەتتەر كوشىرىپ باستى. ويىم وسى ماقالادان سوڭ توقتاۋ بولار دەپ كۇتكەنمىن. بەتپاقتارعا داۋا بولمادى.  ەش نەگىزسىز، شىنىمەن-اق بوتەلكەدەن شىققان جىنداي ەندىگى جەردە  يماندى تىرلىك جاساپ جۇرگەن قازاقتىڭ يمانعاليىنىڭ بەتىن تىرناۋعا كوشتى. ەلدى الاتايداي بۇزۋشىلار; «تاسماعانبەتوۆ تۇركىستانداعى مەشىت قۇرىلىسىن توقتاتىپ تاستادى. «ەندى ول ءبىر جولاتا بۇزىلماسا بولعانى» دەپ ەل قاۋىپتەنىپ وتىر... ءسىز جاڭادان سالىنىپ، قۇرىلىسى بىتۋگە تايانعان ءزاۋلىم مەشىتتىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ قيراتۋعا، جەرمەن جەكسەن ەتىپ قۇلاتىپ تاستاۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان قۇدايدان بەزگەندەر (قارعىستارى قارا باستارىنان اسپاسىن. ب.ا.) بار دەگەنگە سەنەسىز بە؟.. مادەنيەت مينيسترلىگى مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى دا ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن بايبايلامنىڭ نۇكتەسىن قويىپ، ناقتى ناتيجيەلى تىرلىك تىندىرعان استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ بولدى. ارينە، ايدالاداعى استانا اكىمىنىڭ تۇركىستانداعى مەشىتتىڭ تىرلىگىنە ارالاسۋىنا ەشبىر قۇقىعىنىڭ جوقتىعى دا، قۇزىرىنىڭ جۇرمەيتىنى بەلگىلى...» دەپ رەسپۋبليكالىق باسىلىم   بەتتەرىنىڭ بىرىندە، ءادىل قۇقىقتىڭ نە تورەلىك ايتاتىنى ءالى كۇنگە ساناسىنا جەتپەگەن ءبىر «جازعىش» باۋىرىمىز، اپتال ازاماتتىڭ  بەدەلىن بەلىنەن باسىپ، جەردەن الىپ جەرگە سالىپ، قارعاپ سىلەپ، ءتىپتى، ونى بۇگىندە تۇرمەدە وتىرعان «يسماتۋللاشىلارمەن» تىعىز بايلانىستىرىپ،  اراسىنان قىل وتپەس قۇرمەتتىسى ەتىپ قويسا، ەكىنشى ءبىر وبلىستىق باسىلىمدا «اللا ءۇيىن ء(دىني ساۋاتسىزدىق، مەشىت -مۇلىك، اللانى ەسكە الاتىن ءۇي.ب.ا.) بۇزىپ، ابىروي تاپپاسىمىز انىق» دەپ قاريالىقتان گورى جاسى ۇلعايعان سايىن قاراباسىنا قاجەتتى پاندەلىك ابرويدان باسقانى ويلامايتىن، دىننەن ماقۇرىم، ەكى-ءۇش ازاماتتىڭ قولدان ۇيىمداستىرىلعان حاتىن العا تارتىپ بايبايلامعا باسسا، ءۇشىنشى ءبىر باسىلىم كىشى ءجۇزدىڭ كوسەمى، پرەزيدەنتتىڭ تاعىن باسىپ الۋشى توپ جەتەكشىسى  ەتىپ كوسەتىپ ەلگە ۇرەي تاستاپ باقتى.  قۇدايىم-اۋ، وسىنداي ۇشقالاق پىكىردى جازىپ، ەل ارسىنا تاراتپاس بۇرىن، جۇمىر باستى پەندە ءوز قاۋشاعىنا سالىپ ەل ءۇشىن يمانعالي كىم، وزگەلەر كىم ەكەنىن نەگە تارازىعا سالمايدى؟ يمانعالي بۇل جۇمىسقا ارالاسسا وسى قۇرىلىستى ءوز قاداعالاۋىنا العان يۋنەسكو-نىڭ قازاق ەلىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا جەتەكشىسى رەتىندە ارالاستى عوي. بۇل ونىڭ مىندەتى ەمەس پە؟  نەگە ءبىز وزىندىك ايتار پىكىرى بار  وسىنداي ناعىز اپتال ازاماتتارىمىزدى اسپەتەۋ ورىنىنا، كۇستانالاۋعا، تابالاۋعا  قۇمار بولىپ بارامىز. ابرويدى ەشكىم ساتىپ الا-المايدى، بىراق بۇل مۇڭلىق ناعىز ازاماتتىڭ  سوڭىنان ءوزى دە ءبىر ەلى قالمايدى عوي.  يمانعالي بۇگىگى تاڭداعى ەلباسىنىڭ قازاق ەلىن باسقارعالى بەرگى كەزدەگى ەڭ سەنىمدى ءىزباسارى ەكەنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ شىقتى. ول ۇكىمەت باسىندا وتىرعاندا دا، اتىراۋ، الماتى، استانانى باسقارعاندا دا قاجىرلى ەڭبەگىمەن ەلباسى سەنىمىنە، ەل قۇرمەتىنە بولەندى. ءار بارعان جەرىندە  وز ءىزىن قالدىردى. ءتىپتى، وتكەن جىلى وزگە ءبىر ەلگە بارىپ، كوشەسىنە ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ەسىمىن بەرگىزىپ، ەكىنشى ءبىر تۋىس ەلدە ەسكەرتكىشىن قويدىرىپ  جۇرگەن دە وسى يمانعالي ەمەس پە؟ ءتىپتى وسى ارالاسىپ وتىرعان جۇمىسىنىڭ ءوزى، كەلەر جىلدان باستاپ الەمنىڭ ازۋلى ەلدەرىنەن دە ارتىق  قارجى جۇمساپ، تۋريزم ءوندىرىسىن دامىتۋعا دەن قويىپ وتىرعان ەلباسى تاپسىرماسىن قولداۋ ەمەس پە؟  يۋنەسكو-دان شۋ شىقسا وسى ەلباسى جوسپارىنىڭ كۇلى كوككە ۇشپاي ما. ەل بيۋدجەتىنەن كەلەر جىلعا تۋريزم وندىرىسىنە ءبولىپ وتىرعان قارجىمىزدىڭ قاسىندا تۇرىك اعايىنداردىڭ ءبىر مەشىتكە بولگەن قارجىسى نەگە تۇرادى؟..   نەگە شىققىر كوزىمىز وسىنداي جاقسىلىقتى كورمەيدى. قازىرگى مەملەكەت قايراتكەرلەرى اراسىندا ەلباسى جانىندا ءجۇرىپ قازاقتىڭ ابرويىن اسقاقتاتقان، ءتىلى مەن دىنىنە جاناشىر بولا بىلگەن بىردەن-ءبىر قانى بار قازاق وسى يمانعالي ەمەس پە؟. ونى كەشەگى سامميتتەن سوڭ ەلباسىمىز اسىل ازاماتتىڭ ەڭبەگىنە وراي ءوز قولىمەن توسىنە وردەن تاعىپ، ەسىمىن ەرەكشە اسقاقتاتىپ باعا بەرگەنىنەن دە بايقاۋعا بولادى. سوندا وسىنداي وسەكتى بىقسىتىپ، ەل قۇلاعان كوتەرۋ ءبىزدىڭ جۋرناليست ارىپتەستەرىمىزگە نە ءۇشىن قاجەت بولىپ وتىر؟ ءبۇيتىپ اسىل ازاماتتارىمىزدى جامانداپ، رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىكتىڭ ءتۇتىنىن بىقسىتقانشا، «اينالايىن، يمانعالي! قۇداي يۋنەسكو-داعى ابرويىڭا باياندىلىق بەرسىن. بەدەلىڭ جوعارى، قولىڭ ۇزىن عوي، وسى كەسەنەدە 1942 جىلعا دەيىن ساقتالعان جۇزدەگەن، مىڭداعان زاتتار  قولدى بولدى، جەتى عاسىر  ساقتالعان قولجازبا قورى 1943 جىلى ۆاگونعا تيەلىپ اكەتىلىپتى. سول كۇيى ءىزىم قايىم جوق. سونى تابۋعا جانە پاريجدەگى لۋۆر، لەنينگرادتاعى ەرميتاج مۇراجايىنداعى شىراعداندى  يۋنەسكو-نىڭ ارالاسۋىمەن ءوز ورىنىنا قايتارۋعا جۇمىس جاساۋىڭزدى سۇرايمىز...» دەپ ءوتىنىش جاساپ جاتسا،نەمەسە قازاقتى كۇلتەگىنىمەن قاۋىشتىرعان  بەلگىلى عالىمى رەتىندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسالماعان ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ  اكادەميالىق نۇسقاسىنىڭ جارىق كورۋىنە باس كوز بولۋىن، عۇلاماعا ەسكەرتكىش سالدىرۋىن سۇراپ جاتسا تالاي يگىلىكتى تىرلىكتەر جاسالار ما ەدى؟...

تۇركىستاندا عيبادات ءۇيىن سالۋ ءۇشىن جەر جەتىپ ايىرىلادى. تۇرىك اعايىندار نەگە عانا وسى قاسيەتتى جەرگە قاسارىسىپ جابىسىپ وتىر. تەرەڭىرەك ويلاناتىن ماسەلە... مەشىت دەگەن مۇنداي قۋىس جەرگە ەمەس، نامازحانداردىڭ كەلىپ كەتۋىنە قولايلى، كۇرە جولدىڭ بويىنا نەمەسە حالىق كوبىرەك جيىلاتىن بازارلار ماڭىنا سالىنباۋشى ما ەدى؟  وسى جاعدايدى كورە بىلە وتىرىپ زيالى ساناپ جۇرگەن قاريالاردىكى نە بايبالام؟ يۋنەسكو-نىڭ بۇل جەرگە قۇرىلىس سالدىرمايتىنى، ەسكى تاريحي ورىندى ساقتاۋمەن بىرگە ورتاعاسىرلىق جادىگەردىڭ قۇندىلىعىن ساقتاۋ، وعان نۇقسان كەلتىرمەۋ ەكەنىن نەگە ۇعىنبايمىز؟ بىزگە ءدال وسى جەردە بۇگىنگىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن سالىناتىن ءزاۋلىم مەشىت ەمەس، ورتاعاسىرلىق جادىگەر ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ امان ەسەن تۇرعانى قۇندى.  كۇمبەز قاسىنان مەشىت ءۇيىن سالۋ جادىگەردىڭ تاريحي قالىپتاسقان ساۋلەتتىلىك كەلبەتىنىڭ قۇنىن تۇسىرەدى. ال جاڭا مەشىتتى وسى جەرگە وسىنشا تىقپىشتاپ سالۋشىلاردىڭ  نەگىزگى ماقساتى - ارانداتۋ. ولار ءتۇبى قوجا احمەت ءياسساۋيدى جەرمەن جەكسەن ەتىپ جەر بەتىنەن جويۋدى كوزدەپ وتىرعاندار.  مۇنى  ۇيىمداستىرىپ وتىرعاندار قانشاما جاسىرىنعانىمەن، اقىر سوڭى ءبارىبىر اشكەرە بولارى انىق.

ءبىز بۇرىن كورىپ جۇرسەك تە، تۇرىكتەر زاڭسىز سالىپ جاتقان مەشىتتىڭ داۋىمەن شەكتەلىپ ءجۇر ەدىك، قالالىق جانە وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ ورىنسىز سۇعاناقتىعىنان سوڭ،  بۇگىن ەكىنشى ءبىر سوراقىلىقتىڭ دا بەتىن اشىپ كورسەتە كەتكەندى ماقۇل كورىپ وتىرمىز. تاياۋدا،  تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا تۇركىستان قالاسىندا وبلىس اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆ مىرزا، وبلىس بيۋدجەتىنەن بولىنگەن  قۇنى 747 ملن. تەڭگە تۇراتىن «وتاۋستروي» كومپانياسى سالعان تاريحي مادەني ەتنوگرافيالىق  مۋزەيدىڭ اشىلۋ لەنتاسىن قيىپ، وسى جۇمىسقا  ات سالىسقان ازاماتتاردى ارنايى سەرتيفيكاتتارمەن ماراپاتتادى. «كۇللى تمد ەلدەرىندە تەڭدەسى جوق ورتالىق»- دەپ جۇرتتى سەندىرگەن بولدى. بۇگىندە بۇل قۇرىلىستىڭ دا  وبلىس اكىمى اسقار يسابەكۇلىنىڭ اتىنا جازىلعان «...اتالىنعان تاريحي-مادەني زتنوگرافيالىق ورتالىقتىڭ ورنالاسۋ ورىنى «تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 19 بابىنىڭ 8 تارماعىنا وراي، مينيسترلىكپەن ۋاقتىلى كەلىسىلمەگەنىن حابارلايمىز. سونىمەن قاتار، يۋنەسكو-نىڭ تالاپتارى بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك ءمادني جانە تابيعي مۇرا تىزىمىنە ەنگەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ قورعاۋ جانە تابيعي لاندشاف ايماعىنا جاڭادان قۇرىلىس تۇسپەۋى قاجەت. ورتالىقتىڭ قۇرىلىسى سالىنعان جاعدايدا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن دۇنيەجۇزىلىك مۇرا تىزىمىنەن الىپ تاستاۋ قاۋپى تۋىندايدى...» دەگەن ءمينيستردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ج.قۇرمانعاليەۆانىڭ   26.03.2010 جىلعى جاۋاپ ەسكەرتپە حاتىنا قاراماستان زاڭسىز سالىنعانى انىقتالىپ وتىر. حاتتا بىرىنشىدەن، ورتالىق  عيماراتىنىڭ كونە قالانىڭ جاسىل اۋماعىنا ورنالاسقاندىعى، ەكىنشىدەن، عيمارات كەسەنەسى  قورعاۋ ايماعىنان 20 م. قاشىقتىقتا، ياعني، قۇرىلىستى سالۋعا رەتتەيتىن ايماققا ورنالاساتىندىعىن، ول ايماققا ءبىر قاباتتان اساتىن عيمارات سالۋعا تيىم سالىنعاندىعىن، ۇشىنشىدەن، جوبا بويىنشا ورتالىقتىڭ قۇرىلىسى كەزىندە قازىرگى زامانعى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ (اينەك، بەتون، پلاستيك) قولادنىلۋى كەسەنەنىڭ تاريحي قالىپتاسقان ساۋلەتتىلىك كەلبەتىنە ۇيلەسپەيتىنىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەسكەرتكەن. بىراق ويىنا كەلگەندى ىستەۋگە داعدىلانىپ العان وڭتۇستىكتىك اكىم-قارالار مەن سوقىر ساۋلەتشىلەر الەم جۇرتشىلىعىنا ورتاق زاڭ مەن ەسكەرتۋدى بەلدەن باسقان.

مىناعان نازار اۋدارالىقشى،  كەسەنە ورنالاسقان تاريحي قۇنى جوعارى 88,7 گەكتار ايماقتا بۇگىنگە دەيىن 8 تاريحي ەسكەرتكىش مۋزەيلەندىرىلىپ حالىققا قىزمەت كورسەتىپ وتىر. ولار; قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى مۋزەيى، قىلۋەت جەر استى مەشىتى مۋزەيى، جۇما مەشىتى مۋزەيى، شىعىس مونشا مۋزەيى، تۇركىستان تاريحي مۋزەيى، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيى، رابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسى مۋزەيى،تۇركىستان كوشەسى مۋزەيى دەپ اتالادى.  وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەن كورىنەتىن زاڭدىلىق، مۋزەي بەلگىلى ءبىر تاريحي قۇندىلىققا نەگىزدەلىپ اشىلۋى ءتيىس. وسى زاڭدىلىق تۇرعىسىنان  بۇل جاڭا مۋزەيدىڭ نە ماقساتپەن سالىنعانىن دا تۇسىنبەدىك.  ەكسپوزيتسيالىق الاڭدارعا نە قويىلىپ، نە كورسەتىلمەك،  قويىلاتىن جادىگەر بار ما؟ الدە باز ءبىر مەكتەپتەگىدەي وقۋشىلار جيناعان ەكسپوناتتاردىڭ جيىنتىق كورىنىسى عانا بولا ما؟.. تۇسىنبەگەن سوڭ بۇل ساۋالىمىزدى وسى مۋزەيگە ديزاين جۇمىستارىن جاساۋ ءۇشىن ارنايى كەلىپ جۇمىس جاساپ جاتقان، رەسپۋبليكاعا تانىمالى بەلگىلى  مامان ا. نايمانباەۆقا قويعاندا دا ناقتىلى جاۋاپ الا-المادىق. جاريالانعان تەندىردى جەڭىپ العان سوڭ، بولىنگەن قارجىنى يگەرۋگە كەلگەن دارمەنسىز توپ سياقتى. سوندا زاڭسىز سالىنعان بۇل مۋزەيدىڭ مىندەتى نە؟ مينيسترلىكتىڭ كەلىسىمىنسىز سالىنعان سوڭ مۋزەيگە قاجەتتى شتات بىرلىگى دە  قارالماي وتىر. ورتالىق اشىلدى دا، ارتىنشا اۋزىنا قارا قۇلىپ سالىندى. مۇنى كىم  قالاي ۇعىندىرادى؟ سوندا ءتيىستى زاڭ ورىندارى بۇل باسسىزدىقتى وسى كۇنگە دەيىن نەگە  كورمەي وتىر؟ بۇلاي دەپ قاتتى ايتىپ وتىرعانىمىز، جاڭادان بوي كوتەرگەن ورتالىق مۋزەي  زاڭسىزدىققا توسقاۋىل قوياتىن بىردەن-ءبىر قۇزىرلى ورىن اۋداندىق پروكۋراتۋرانىڭ تۋرا قارسى الدىندا تۇر. «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن وسى بولار...

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، قورىق الاڭىنان جاڭا مەشىت سالىناتىن بولسا، سول مەشىت پەن كۇرە تەمىر جول ارالىعىنداعى جازىقتىق پىشاق ءۇستى  تاعى دا ساۋداعا تۇسكەلى تۇر. تۇركىستاننىڭ سوڭعى كەتكەن ءۇش اكىمى دە وزدەرى قىزمەتتەرىنەن اۋىسقانشا، جەر ساتۋ داۋىنان باستارى اجىراماعان ەدى. قازىرگى اكىم قايرات مولداسەيتوۆ مىرزا بيزنەس ورتاسىنان كەلگەنىمەن،  سوڭعى ۋاقىتتا زاڭسىز جەرلەرگە وكىم شىعارا باستاۋىنا قاراعاندا، بۇرىنعى ارىپتەستەرىنىڭ جولىن قۋىپ، مەشىتتىڭ ماڭىنداعى ءبىز ايتىپ وتىرعان قۇيقالى جەرگە  تابەتى اشىلىپ كەلە مە دەگەن جامان وي كەلەدى... جالپى، سوڭعى ون جىلدىقتا تۇركىستان قالاسى وسى قالانىڭ تاريحي تاعدىرىن تەرەڭ تۇسىنە وتىرىپ، كەمەل كەلەشەگىن ويلاپ جۇمىس جاسايتىن، وزىندىك دەربەس تەرەڭ ويى بار اكىمگە جارىماي-اق قويمادى. كەلگەندەر كەلىمسەكتىكتەن اسپادى. سونىڭ ناقتىلى كورىنىسى قازىر تاڭدا شالعايداعى ەكى اۋىلدىڭ بىرىنە جەتىپ جاتقان گاز وسى الەم مويىنداعان تۇركىستانعا ءالى كۇنگە جەتپەي-اق قويدى. تۇركىستانننىڭ اتىنان ۇيالساق تا وسى قالانى قارا تۇتىنگە تۇنشىقتىرماي، ماسەلەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىپ قويۋعا بولار ەدى عوي. ناعىز ىسكەر اكىم  قالانى تۋريستىك ينفروقۇرىلىم نەگىزىندە دامىتىپ، جەرگىلىكتى قول ونەرشىلەر وندىرگەن  ونىمدەرمەن-اق  گۇلدەندىرىپ جىبەرەر ەدى. بىراق مۇنداي ورەلى دە ىسكەر اكىم ءازىر قالا پەشەنەسىنە جازىلماي وتىر...

وسى جاعدايلارمەن قانىق بولعان سوڭ،  بولعان ءمان جايدى تولىق تۇسىندىرمەك بولىپ، تاعى دا يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعانبەتوۆكە حابارلاسساق، ونىڭ فرانتسيادا ءىس ساپارمەن جۇرگەنىن ەستىدىك. باستاعان ءىسىن قاشان دا تاباندىلىقپەن اياعىنا دەيىن جەتكىزەتىن ازامات قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى تاعدىرىن باس كەڭسەسى پاريجدە ورنالاسقان يۋنەسكو ارقىلى تۇبەگەيلى شەشىپ كەلەتىن شىعار دەگەن ءۇمىت بولعان. بالكىم، جەلتوقسانداتىپ  يۋنەسكو/يكوسوس-تان كەلگەن كوميسيا سونىڭ قورىتىندىسى بولار.  ولاي بولسا، تاعى دا ساعان قۇداي قۋات بەرسىن، قازاقتىڭ يماندى ازاماتى يمانعالي دەگىمىز كەلەدى.

ماقالا سوڭىندا ايتارىمىز، تۇركىستان مەن  قوجا احمەت ياسساۋي سالعان جولدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىندا اتقارعان ءرولى زور. سوندىقتان دا حالىق تۇركىستاندى ارداقتاپ «ازىرەتى تۇركىستان»، قوجا احمەت ءياسساۋيدى «ازىرەت سۇلتان» اتاعان. تۇركىستان مەن ياسساۋي اتى قازاق حالقىنىڭ يمان بىرلىگىنىڭ نەگىزى. يمان بىرلىگى مىقتى حالىق ەش قاشان دا ەش ءبىر جاۋعا دەس بەرمەيدى. سوندىقتان دا  قوجا احمەت ياسساۋي  كەسەنەسىن قورعاۋ - قازاقتىڭ يماندىلىعىن قورعاۋ ەكەنىن ۇمىتپايىق اعايىن؟...

باقتىباي اينابەكوۆ

«قازاقستان قاجىلارى» ءدىني بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى.

«اباي-اقپارات»