ىستامبۇلدىڭ ەتيلەر اۋدانىندا تۇراتىن مۇستافا شوقايدىڭ رۋحاني ۇلى ءالىم المات 2018 جىلى 1 اقپان كۇنى 101 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. 1917 جىلى ىرعىزدا دۇنيەگە كەلگەن ءالىم المات دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىستەرگە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تۇركىستان لەگيونىندا بولعان. سوعىستان كەيىن پاريج قالاسىنا بارىپ شوقايدىڭ زايىبى ماريا اپامىزدى تاپقان. مۋزىكانت جاس جىگىتكە كومەكتەسكەن ماريا ونى تۇركياعا جىبەرەدى. تۇركيادا مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريادا ۇزاق جىلدار سكريپكاشى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

ءالىم اعامىزبەن شوقايتانۋشى بولعاننان كەيىن ارالاسىپ تۇراتىنمىن. اق كوڭىل، اڭگىمەشىل، كىشىپەيىل، مۇستافا شوقاي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن كەرەمەت كىسى ەدى. شوقاي نەمەسە لەگيون تۋرالى جاڭا ەڭبەك جازعاندا مىندەتتى تۇردە ءبىرىنشى اعامىزعا اپارىپ وقىپ، پىكىرىن الىپ تۇراتىنمىن. سوندا ول جاڭا شىققان كىتاپتارىمدى كورىپ قۋانىپ باتاسىن بەرىپ وتىراتىن.

تۋعان اعامداي جاقسى كورەتىن الەكەڭنىڭ ءوزى دە مەنى جاقسى كوردى. ۇيىنە ءار بارعانىمدا، تەلەفون سوعىپ، حال-جاعدايىن سۇراعانىمدا قۋانىپ قالاتىن. بىراق ءوزى ەشقاشان ماعان تەلەفون سوعىپ شاقىرمايتىن. ونىڭ سەبەبىن “سەن عالىم ادامسىڭ، جۇمىسىڭ كوپ، تەلەفون سوعىپ ۇيىمە شاقىرىپ ۋاقتىندى العىم كەلمەيدى. قولى بوس بولسا، ءوزى كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرامىن” دەيتىن.

وعان كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ءبىر شوقايتانۋشى; “سىزشە كىم مىقتى شوقايتانۋشى ابەكەڭ بە؟ مەن بە؟ ونى كوبىرەك جاقسى كورەسىز بە، مەنى مە؟” دەپ سۇراعان كورىنەدى. سوندا ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەيتىن اعامىز “شوقايدى كىم زەرتتەسە، ازدى كوپتى ەڭبەك جازسا، بارلىعىن بىردەي جاقسى كورەم، قۇرمەت تۇتام. ولاردىڭ ەشقايسىسىن ءبىر-بىرىنەن ايىرمايمىن. ءبارى مەن ءۇشىن بىردەي قىمبات” دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

اعامىز مۇستافا شوقاي تۋرالى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى قىزىق ءازىل اڭگىمەلەر ايتىپ بەرەتىن. الەكەڭنەن ەستىگەن ەكى ءازىلدى رەتىندە كەلگەندە ايتا كەتەيىن.

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، مۇستافا شوقاي – تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا ەۋروپالىقتاردىڭ قولداۋىن الۋ ءۇشىن كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ ءۇشىن انگلياعا بارادى. ونىڭ سويلەگەن سوزدەرىنەن اسەر العان ءبىر اعىلشىن لوردى شوقايدى ۇيىنە قوناققا شاقىرادى. ءتيىستى مەكەنجايدى ىزدەپ بارسا، ۇلكەن اۋلالى ءۇيدىڭ قاقپاسىندا تۇرعان ساقشىسى شوقايدى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، ەسىكتەن كىرگىزبەي: ء“سىزدىڭ بۇل ۇيگە كىرۋىڭىزگە بولمايدى” دەيدى. مۇستافا شوقاي: “نەگە؟” دەپ سۇرايدى. “ويتكەنى، – دەيدى ساقشى، – ءسىز ۇندىستاندىقسىز. ۇندىستاندىقتار بۇل ۇيگە كىرە المايدى.”

سوندا مۇستافا شوقاي: “جوق، مەن ۇندىستاندىق ەمەسپىن، تۇركىستاندىقپىن، قازاقپىن. جانە قوجايىنىڭ مەنى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ ەدى”، - دەگەندە، ء“ا، وندا كەشىرىڭىز” دەپ، ۇيگە كىرۋىنە رۇحسات بەرىپتى ساقشى.

بىراق بۇل جولى شوقاي ۇيگە كىرۋدەن باس تارتىپتى دا، “ۇندىستاندىقتار كىرمەيتىن ۇيگە مەن دە كىرمەيمىن” دەپ كەتىپ قالادى. ءسويتىپ مۇستافا شوقاي شىعىس حالىقتارىن كەمسىتكەن ناسىلشىلدىككە ءوزىنىڭ قارسىلاستىعىن كورسەتكەن ەكەن. بۇل، سونىمەن قاتار، شوقايدىڭ جەكە باسىنىڭ قامىنان گورى حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ءپرينتسيپشىل تۇلعا ەكەنىن دە كورسەتەدى. ەرتەڭىندە لورد مۇستافا شوقايدان نەگە كەلمەگەنىن سۇراپ جاعدايدى بىلگەننەن كەيىن قايتا-قايتا كەشىرىم ءوتىنىپ، ۇيىنە تاعى شاقىرسا دا بارماپتى. ونىمەن ءبىر رەستوراندا كەزدەسىپ اڭگىمەلەسىپتى.

ءالىم المات اعامىز ءبىر اڭگىمەسىندە الاش كوسەمدەرىنەن احمەت بايتۇرسىنۇلىن ءوز كوزىمەن كورگەنىن ايتتى. - 1935 نەمەسە 1936 جىلى بولۋ كەرەك دەيدى، – ءالىم المات اقساقال، - الماتىنىڭ كوشەسىندە كەلە جاتىپ، بويشاڭ ءارى سىمباتتى احاڭدى كوردىم، سالەم بەردىم. ول سالەمىمدى الدى. احاڭنىڭ ول كەزدە سىبىردە ايداۋدان قايتىپ كەلگەن كەزى بولاتىن. الماتىدا ۋنيۆەرسيتەتتەردە ورىس عالىمدارىنا قازاق تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرەتىن. سول ساباقتاردا ورىستار وعان ونشا ءمان بەرمەي جۇرگەن بولسا كەرەك.
سونداي ساباقتاردىڭ بىرىندە احاڭ ورىس پروفەسسورىنان سۇراپتى:
– قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ جاقسى ما؟
– جاقسى.
– قازاقتىڭ قىمىزى جاقسى ما؟
– جاقسى.
– قازاقتىڭ قازىسى جاقسى ما؟
– جاقسى.
– قازاقتىڭ جەرى، قىمىزى، قازىسى جاقسى، بىراق ءتىلى جامان، سولاي ما؟ سەن قازاق جەرىندە جاقسى ءومىر كەشىپ قازىسىن جەپ قىمىزىن ىشكەندە، ءتىلىن نەگە ۇيرەنبەيسىن؟ -  دەپ ورىس پروفەسسورىن ۇيالتقان ەكەن.

ء(الىم المات اعامىزدىڭ مۇستافا شوقاي اتتى كىتابىمىزدى وقىپ وتىرعان ءساتى)

ءالىم المات - قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىپقوي سكريپكاشى. ناعاشىسى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قولداۋىمەن جاستايىنان مۋزىكا ءبىلىمىن الا باستاعان. كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەندە 1939 جىلى ول اسكەرگە شاقىرىلىپ، برەست قامالىنا جىبەرىلەدى. 1941 جىلدىڭ ماۋسىمىندا وسىندا نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. مۋزىكانت ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، ءبىر نەمىس وفيتسەرى ونى بەرلينگە جىبەرگەن. سوندا تۇركىستان لەگيونىندا ىستەگەن. سوعىستان كەيىن ەلگە ورالسا، ستالين زوبالاڭىنان ءوزىنىڭ امان قالمايتىنىن بىلگەن عالىمجان فرانتسياعا بەت الادى. وسىندا 1947 جىلى مۇستافا شوقايدىڭ زايىبى — ماريا اپامىزعا كەلىپ قامقورشىلىعىندا بولادى. وزىنەن كوپ جاقسىلىق كورگەن مارقۇم ءالىم اعامىز مارياعا انام دەپ وتىراتىن.

ماريا شوقاي دا ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ءالىم المات تۋرالى ايتادى، ول بىلاي دەيدى: ء“بىر جىلدان كەيىن گەرمانيادان سكريپكاشى ءالىم كەلدى. ول وتە جاقسى سكريپكاشى بولاتىن. وعان كونسەرۆاتوريا بىتىرگەنى تۋرالى ديپلوم كەرەك بولاتىن. ءوزى موسكۆا فيلارمونياسىنىڭ ستۋدەنتى ەدى. سوعىستىڭ كەسىرىنەن وقۋىن اياقتاي الماعان. مەن ونى پاريجدەگى راحمانينوۆ اتىنداعى ورىس كونسەرۆاتورياسىنا جازدىردىم. بىراق، ول پروفەسسور اندرەەۆتى پەداگوگ رەتىندە ۇناتپادى، ءماشھۇر ءبىر فرانتسۋز پروفەسسورىنان جەكە ساباق الا باستادى، ەكستەرن رەتىندە ەمتيحانعا كىردى. ەمتيحاندى جاقسى تاپسىرىپ ديپلومىن العان سوڭ تۇركياعا كەتتى. تۇركيادا ۇيلەنىپ، رەسمي قىزمەتكە تۇردى. قازىر جەكە دارىستەر دە بەرىپ، مۋزىكانت-پەداگوگ رەتىندە ۇلكەن تابىستارعا جەتىپ جۇرگەن كورىنەدى”.

ء(الىم الماتتىڭ جاس كەزى. گەرمانيا.1946 جىلى)

كەيىن، 1950 جىلى ءالىم المات تۇركياعا بارىپ تۇراقتادى. وسى جەردە عالىمجان ابدىسالەمۇلى دەگەن اتى-ءجونىن وزگەرتىپ، ءالىم المات اتانادى. مۋزىكانت رەتىندە ىستامبۇلدا مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريادا سكريپكاشى رەتىندە جۇمىس ىستەپ، 1975 جىلى قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققان.

ءالىم المات تەكتى وتباسىنىڭ ۇرپاعى. ونىڭ اتاسى المات توبابەرگەنۇلى (1805-1897) ءوز زامانىندا ۇلكەن ساۋدەگەر بولعان. جاستايىنان رەسەي پاتشالىعى، بۇحار، حيۋا، قوقان حاندىقتارى اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەندەرىنە ىلەسىپ ساۋدا ىستەگەن، ءسويتىپ ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەن. ءتىل بىلگەندىگى ءۇشىن رەسەي پاتشالىعى مەن تۇركىستان حاندىقتارى اراسىندا ديپلوماتيالىق ميسسيالارعا قاتىسقان.

سونداي-اق، المات توبابەرگەنۇلىنىڭ پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن كەنەسارى حان اراسىندا جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەرگە دە ارالاسقانى جونىندە حالىق اراسىندا ايتىلادى.

(اۆتور، ءالىم المات جانە ءالىمۇلى تورەمۇراتپەن بىرگە. ىستامبۇل – 2013)

المات توبابەرگەنۇلى بەس ۇل، سۇيگەن. سامىرات، تورەمۇرات، مۇحامبەتقالي (ماحان), قوسمۇرات، ءپىرماحان. وسى ۇلدارىنىڭ ىشىندە— تورەمۇرات ءالىم الماتتىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى. تورەمۇراتتان ابدىسالەم، ابدىسالەمنەن عالىمجان ياعني ءالىم المات تۋادى.

2018 جىلى، 1 اقپان كۇنى ىستامبۇل قالاسىندا 101 جاستا دۇنيەدەن قايتقان مارقۇم ءالىم المات اعامىزدىڭ يمانى جولداس، توپىراعى تورقا بولسىن!

ابدىۋاقاپ قارا،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى

ميمار سينان

Abai.kz