الماس التاي. قۋاتبايدىڭ حيكاياسى
- كەۋدەمنەن شىرلداپ جانىم ۇشىپ، ماڭدايدان شىراق جانارىم ءوشىپ، اللانىڭ جىبەرگەن ءشايىت اجالىن قۇشىپ كەتكەنشە، ورالماسپىن، شەشەكە. اياۋلى اعايازدىڭ بەيكۇنا باستاۋىن كاپىرگە باستىرعانشا ءتىرى جۇرمەي-اق قويدىم.
- تەكەستىڭ تۇنىعى لايىتار بولسا سەنىڭ تىرىلىگىڭ كىمگە ءدارى؟!
مەڭسىز تورى ايعىردىڭ تۇرمانىن جوندەپ تۇرعان قارشىعاداي جىگىت جالت بۇرىلىپ جىبەرىپ قارقىلداي كۇلدى. سوسىن جۇگىرىپ كەپ، جۇدىرىقتاي قارا كەمپىردى قۇشىرلانا ءبىر قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، لىپ ەتىپ اتقا قوندى. كوتەرە جورتاق، جەلىسكە تامان ەكپىنمەن شىعىس بەتىنە قان جاققانداي الاۋلاپ تۇرعان تاڭىرتاۋعا قاراي جونەلە بەردى...
قۋاتبايدى سودان كەيىن ءتىرى كورگەن ەشكىم جوق.
بىراق، ىلەنىڭ بويى تاۋعا قاراي قيا باسقان قىتايدىڭ جەلكەسىن قيىپ جۇرگەن جولبارىس تۋرالى نەبىر اڭىزدار ەسىتتى... اۋەل باستا ىشكى قىتايدان «وزەن بويىنان التىن ىزدەۋگە گەولوگيالىق ەكسپەديتسيالار» جونەلتەتىن شۇرشىتتەر ەندى قۋاتبايعا قارسى اشىقتان اشىق تۇتاس جازالاۋشى توپتار اتتاندىرا باستادى. بىراق، تيتتەيىنەن تاۋدا وسكەن، كوزىنە نامىس پەن كەك تولعان تاعىنى ۇستاۋ مۇمكىن بولمادى. تابانى كۇرەكتەي ون ءتورت جىل بويى ءتاڭىرتاۋدى مەكەندەپ، نە ويراندى سالدى دەيسىڭ... امالى قۇرىعان وكىمەت ايلاعا سالدى. «قانىشەردىڭ» باسىنا ات باسىنداي التىن تاعايىنداپ»، سول بولماشى جىلتىراققا جەرگىلىكتى قازاقتار قايران باتىردى قاپيادا اتىپ ءولتىرۋلى...
ءيا، قازاقتى تەك قازاق جەڭەدى، قازاق جەڭبەسە قۇداي جەڭەدى...
... ەربولدى ويلاسام كوز الدىما يەن تاۋدى پانالاپ جاپادان جالعىز جورتقان سول قۋاتباي كەلەد...
بارادى زۋلاپ ءوتىپ ساعىم جالعان،
اسىعام تاباتىنداي جوعىمدى الدان.
كەكىلدى بال كۇنىمدى باۋىرىنا اپ،
تۇبىندە ءحانتاڭىردىڭ اۋىل قالعان...
«باتىر قۋاتبايدىڭ باسىن العان بۇل ۇكىمەتتەن جاقسىلىق كورمەسپىن» دەگەن شىعار مەكتەپتى بىتىرە سالا ساپارعا اتتاندى. باعىت قازاقيا. بابا كۇلدىك وسكەن ولكەدەن شىعانداپ ۇزاپ شىققاندا قۇلجادان عانا قايتىپ جۇرەتىن بوزبالاعا بۇل ساپار وڭايعا سوقپاعان شىعار. بىراق، «تۇبىندە تاعدىرىم قازاققا، قازاقستانعا بايلانۋى كەرەك» دەگەن وي شەكارا سىزىعىنىڭ ارعى بەتىندە قالعان اعاياز، مۇڭعۇلكۇرە، تەكەسكە دەگەن سەزىمنەن وتتىراق ەكەن...
حانتاڭىردەن كەتپەسكە شارا دا جوق. كىشكەنەدەن ەستىپ وسكەن ءبىر عانا كورسايدىڭ تاعدىرى توبە شاشىن تىك تۇرعىزىپ، ناقاق كۇيۋگە توزبەيتىن جۇرەگىنىڭ باسىنا ەسكە ورالعان سايىن قىپ-قىزىل شوق باسقانداي قينايتىن.
... قاعىنسا سول قارا جەل اتقا قونىپ،
بىتەتىن اسپانعا ايبار، تاسقا جەلىك.
قوبىز جەل اڭىراتقان اقباس شيدەن،
شىعاتىن قالىڭ ارۋاق قاپتاپ ءورىپ.
ءاپ ساتتە قالت قۇبىلىپ كەر قۇلا كۇن،
ساباۋ جەل قارا جولدى توزدىراتىن،
قاپتاعان قالىڭ ارۋاق گوي-گويىمەن،
دالانىڭ قۇسا كەگىن قوزدىراتىن.
... ءتورت جاعىن تاۋ قورشاعان ءبىر اۋىلدى تۇتاس قىرىپ، ولىكتىڭ ءبارىن ورتەي سالعان سول كۇننەن كەيىن ول مەكەننىڭ اتى ءوشىپ، كورساي اتالىپتى. ءتۇن بالاسى ماڭىنان وتكەن كىسىنىڭ قۇلاعىنا توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ وكىرگەن
ەركەكتىڭ اجال الدىنداعى ايعايى، شىڭعىرعان قاتىن-قالاش، شىرىلداعان بالانىڭ داۋىسى كەلەد دەيدى...
«تۇسىنىكسىز» ولەڭدەر
مەن ونىڭ وزىنەن بۇرىن ولەڭىن تانىدىم. ون جىلدىڭ ءجۇزى بولعان شىعار-اۋ جاسۇلاننان:
... ارتىمدا قالعان ون سەگىز،
الدىمنان ىزدەپ وتەرمىن-, دەگەن جولداردى ەستىگەن كەزدە العاش تاڭعالىپپىن. «جيىرمادان اسسا ەندى اسقان شىعار، اھ ۇرىپ ون سەگىزىن ىزدەپ جۇرگەنى نەسى» دەپ ويلاعام باسىندا. سول تاڭعالىسىم كۇشەيمەسە ءالى باسىلعان جوق.
ءار ولەڭىن جازعان سايىن ايشىقتالىپ، ادىپتەلىپ، كوركەمدەلىپ، زورايىپ كەلە جاتقان تالانتىنا تاڭعالام;
نە اڭگىمەلەسە دە ءتۇبىن قازىپ، تۇنىعىن ىزدەپ، بۇرىن سوڭ ەستىپ، بىلمەگەن ءدۇنيا تاۋىپ ايتاتىن بىلىمىنە تاڭعالام;
سىنىق سويلەم وقىسا دا، ساناسىنا توقىپ، ۇتىرلى ءساتى كەلگەندە ۇتىمدى قولداناتىن زەردەسىنە تاڭعالام;
اشۋلانسا اناسىنا دا قايىرىلمايتىن، ەلجىرەسە ولەڭ وقىپ وتىرىپ تا كوزىنە جاس مولدىرەپ وتىراتىن سەزىمتالدىعىنا، سونشا الاپات سەزىمدەردىڭ ءبارىن سىيدىرىپ تۇرعان جۇرەگىنە تاڭعالام...
... دالا مەنىڭ شەرىمدى ۇعار ءبىر تۋمام،
تۋلاسا ەگەر قىسقانداي بوپ بەزگەك قىر،
كەڭىستىككە سىيماي تولقىپ بۇلقىنعان،
مەندەگى سول ايتىلماعان ءسوز دەپ ءبىل.
... ايتا الماعان ءسوزىم قالدى.
ەندىگى ول،
شاينايدى ءوزىن بورىدەيىن جارالى.
مەن بىلەمىن قۇتىرىنعان شەرلى جەل،
نەگە كەزىپ جۇرەتىنىن دالانى...
ول بىلەدى. ونىڭ بىلمەيتىنى از-اق شىعار. ال، ءبىز بىلمەيمىز. سەبەبى، ءبىز كەشەگى «اينالاسى تەپ-تەگىس، جۇمىر ولەڭدەردى» وقىپ وسكەن ۇرپاقپىز. ماعجان، جۇمەكەن، تولەگەندەرگە، ەسەنعالي مەن سۆەتقاليعا ءالى ىنتىق ەكەنىمىز سوندىقتان. ال، ەربولدان ءسال ۇلكەنى بار، ءبىرشاما كىشىسى بار كوپ اقىن جاپاتارماعاي بۇلىڭعىر، تۇسىنىكسىز ولەڭ جازا جونەلگەندە ابدىراپ قالعانىمىز راس. ورىستى وقىدىق، جاپوندى وقىدىق، اعىلشىندى وقىدىق، تۇسىندىك، قۋانىپ وتىرىپ قازاقشا وقىساق تۇسىنبەي پۇشايمان بولدىق. كىنا وزىمىزدەن شىعار دەدىك، بۇنداي ولەڭدى وقۋعا ورە كەرەك بولار-اۋ دەپ توپشىلادىق.
ال، ەربول ولەڭدى قيىنداتام دەپ قينالمايدى. ەربولدىڭ ولەڭى قيىنداتپاي-اق ءبىر شۋماعىنان ءبىر ولەڭ جاساۋعا بولاتىنداي تىم اۋىر. سوزدەرى ۇعىنىقتى، بۋىن، تارماعى جاراسىممەن جاسالعان جىپ-جيناقى جىرلار سىرتتان قاراساڭ. ءبىر وقىپ، ۇقپايسىڭ. بىراق، اناۋ بۇيراباستاردىڭ ولەڭىندەي ۇقپادىم دەپ تاستاپ تا كەتە المايسىڭ، ءبىر ءدامىن الساڭ تالماي بەرگىڭ كەلەتىن عاجابى بار. ەكى وقىپ، سىعىراياسىڭ. ءۇش وقىپ، كوزىڭ اشىلادى، كوكىرەگىڭ كەڭىپ سالا بەرەدى. سوسىن وتىرىپ ويلايسىڭ اسەكەڭ، سۇلەيمەنوۆ «ونەردىڭ تۇبىنە سورپا بەتىندەگى مايداي قالقىعان تۇسىنىكتى يدەيا جەتەدى. جازۋشىنىڭ مىندەتى – يدەيانى اشۋ ەمەس، مۇزارتقا كومىپ، مۇنارمەن بۇركەۋ. وقۋشى شىڭعىرعانداي بوپ قينالسا، نەسى ايىپ؟! السىن قاماۋ تەرىن!» دەپ شامىرقانعاندا وسىنى ايتقان ەكەن عوي....
... مەن جوقتايمىن، جەل دە سەنى جوقتاسىن،
جانارىندا جانباي قالعان جاسىن بار.
قاعىپ-قاعىپ كارى ءومىردىڭ قاقپاسىن،
كىرمەي كەتكەن اقىندار!
تاقا تۇسىنبەي جاتساڭىز، ءتورتىنشى رەت تە وقىپ كورىڭىز...
سويلەسە قالساق، ەربولدىڭ ءحانتاڭىرىن ساعىناتىنىن انىق بايقايمىن. ول مەن ونگەن ماڭعىستاۋعا ولەردەي ىنتىق، سول ىنتىزارلىقتىڭ تۇبىندە پاتشالىقتىڭ تىرناعى باتا قويماعان تۇبەكتە ساقتالعان تىلگە، داستۇرگە ىڭكارلىك، ال، ونىڭ تۇبىندە سونىڭ ءبارى كوز الدىنا كولبەڭدەتىپ قوياتىن ءتاڭىرتاۋ باۋىرىنداعى قۇلىن كۇندەرگە ساعىنىش جاتقانىن اڭعارام.
... ەر تۋماس ەرتەڭگىگە الاڭداماي،
بۇلعاققا سالسا دا ەلدى زامان قالاي.
قوشتاسقان قويباس اقىن جەردى قيماي،
ءانى وسى ماڭعىستاۋعا قاراي-قاراي
كوڭىلدى كوپ شەمەنگە قاقپايلاتتىم،
تاعاسىز تارلانىمدى تاسقا ويناتتىم.
شەر قوزعاپ، جەر كوشىرگەن وسى سوزدەن،
كەۋدەمدە كىسىنەيدى كوكمويناق مۇڭ...
سەزەدى... بىلەدى ءوزى. ەندىگى قالعان ءومىرى ءحانتاڭىرى باۋرايىندا باستالعان اياۋلى ءاننىڭ قايىرماسىن شىرقاۋمەن عانا وتەرىن... سودان كەلىپ ىلعي دا ماڭعىستاۋ جايلى ءسوز قوزعاسا القىمىنا وكسىك تىرەلىپ وتىرىپ، تەبىرەنبەي سويلەي المايدى. جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنە ساقتالعان اعايازىنا دەگەن ساعىنىشىن الديلەپ وتىرىپ ماڭعىستاۋعا ارناپ ولەڭ جازادى.
قيالىم، جورت قيىرعا قۇبا كەرىك،
زار قوسىپ التى قازعا جىلاپ ەدىك.
ماڭعىستاۋ سول ەرلەردەن سىزگە قالدى،
ال، زارى قالدى ماعان مۇرا بولىپ...
جوعارىدا اتالعان «ەسەن بول ەندى، ون سەگىز» ولەڭى وسىناۋ وتكەنگە دەگەن ساعىنىشتاردىڭ باستاۋى عانا بولعانعا ۇقسايدى.
جۋىردا عانا جارىققا شىققان «تۇرىك» تە وسى ساعىنىش سەرياسىنىڭ... جو-جوق، بۇل ساعىنىش قانا ەمەس.
... ايدى جۇتتى اجداھاسى ۋاقىتتىڭ،
مەن دە تاسقا قايراي-قايراي كەتىلدىم.
وزەندەردەي اي تولعاندا تاسىپپىن،
قازىر كۇزدە جۋاسىعان ەسىلمىن.
سەمسەرىمدى كەسە ۇستاپ الدىما،
ايمەن بىرگە اجداھاعا جۇتىلدىم.
كونتەرىسىن بولار ما دەپ قانجىعا،
تاسپادايىن ەكى ءبولىپ ءتۇسىردىم!
ەربول ولەڭدەرىندە ساعىنىشتان بولەك، قامىراققان قاپا، جۇرەكتىڭ باسىن شىجعىرىپ جاتقان ءزارلى زاپىران، ەڭ جوق دەگەندە كۇڭىرەنىستەن گورى ءپاس، كۇيزەلىستەن گورى تەرەڭىرەك ءبىر سەزىمدەر جاتادى.
ءاسىلى، ول قالامىن تۇتىپ ۇستەلگە شەگەلەنەردە عانا ەمەس، كۇيكى تىرلىكتىڭ كەز-كەلگەن كۇنىندە دە باباسى كەشكەن باراقات كەزەڭدى ءبىر ءسات ەستەن شىعارماي، سول سايرات كۇندەردىڭ ءتاتتى ەلەسىن ۇنەمى تاڭدايىنا باسىپ تالماپ جۇرەتىندەي. سودان بولار، ۇنەمى كەشەگىگە كوپ قارايلاپ، وتكەنىنە ءجيى بۇرىلىپ، بۇگىنگىسىنە انشا كوڭىلى تولىڭقىراماي، جۇرگەن ءجۇرىسىن ولقىسىنىپ جۇرەدى. وقىعان كوزدى دە، جۇرەكتى دە كەشەگى كەرەمەتتەر قويناۋىنا جەتەلەي جونەلەتىن وڭكەي ءبىر جۇتىنعان جۇمىر ولەڭدەر سوندايدا تۋاتىن بولسا كەرەك.
ءيا، «ءبىزدىڭ كەشەگىنى كوكسەي بەرەتىنىمىزدىڭ سەبەبى، جوعالتقانىمىزدىڭ كوپتىگىنەن» عوي. ابىز ابىشتەن اسىرىپ قالاي ايتايىق؟! ال، بۇل ءسوزدىڭ جالعاسى بىلاي ورىلەدى «ەرتەڭگىنى كوكسەي بەرەتىنىمىزدىڭ سەبەبى، كۇتەتىنىمىزدىڭ كوپتىگىنەن»
سولاي، ەربول.
ءۇش بۋرىلدىڭ مۇنارى
كۇنەستىڭ باسى ادۋىنگەر، قاستىڭ باسى ارىستاندى تاۋى بولعاندا، تەكەس ءحانتاڭىرىنىڭ مۇزدىعىنان جارالادى. ەزۋى كوپىرىپ، ۇيدەي تاستاردى دومالاتىپ، اتاننىڭ بەلىندەي قاراعايلاردى قاقپاقىل ويناتاتىن وسىناۋ ءۇش تەنتەكتى ىلە بويىنىڭ قازاعى «ءۇش بۋرىل» دەپ ەركەلەتەر ەدى.
ال، ەربولدىڭ اعايازى تەكەسكە بارىپ قۇياتىن تۇنىق وزەن. سۋى ءتىسىڭدى قاقىراتىپ، شەكەڭنەن بارىپ ءبىر شىعاتىن سۋىق، سۇمدىق ءمولدىر وزەن...
حان ءتاڭىرى ەتەگىنىڭ قىسى دا الابوتەن سۋىق. جەلسىز، تىمىرسىق، الايدا ايازى اتان جىعار كۇندەردە دە ادۋىن اعاياز قاتۋدى بىلمەيدى. قاڭتاردا جاراعان بۋراداي بۋى بۇرقىراپ، وزەن بويىن قالىڭ مۇنارعا بوكتىرەدى. ال، اياز سىنا سول مۇنار وزەن بەتىن تاستاپ ءتاڭىرتاۋدىڭ ۇشار باسىنا قاراي ورمەلەيدى. قياعا جەتكەن سوڭ، قارعا اينالادى، قايتا جاۋادى، ەريدى، اعادى، بۋ، مۇنار... ماڭگى قوزعالىس.
ەربول دا سولاي. باعىتى ايقىن، بەتالىسى بيىكتىك. ولەڭى دە ماڭگىلىك!
Abai.kz
