مەن گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنىڭ كىشى لەيتەنانتى...             

ۋچيليششە تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا مايدان ءۇشىن  جاياۋ اسكەردىڭ كىشى كومانديرلەرىن دايىنداۋ ەرەكشە قاجەتتىلىكتى تۋدىردى. سوعىس جىلدارى قىزىل ارميانىڭ وفيتسەرلەر كورپۋسىنىڭ كىشى لەيتەنانت قۇرامىن دايىنداۋ وتە قيىن جاعدايلاردا جۇرگىزىلدى. ويتكەنى، ەلدىڭ كوپتەگەن بولىگىن ۋاقىتشا جاۋلاپ العان تەرريتوريالاردان ءىرى ونەركاسىپ ورىندارىمەن بىرگە اسكەري ۋچيليششەلەردە تىلعا كوشىرىلدى. مىسالى شىمكەنتكە چۋگەەۆ اسكەري ۇشقىشتار ۋچيليششەسى، ورالعا ودەسسا جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى، اقتوبەگە 2-ءشى بەرديچەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى ورنالاستى.

ەلدىڭ باسىنا قاۋىپ-قاتەر تونگەن 1942 جىلى اتىراۋدا جاياۋ اسكەر كومانديرلەرىن دايارلايتىن ۋچيليششە اشىلدى. ۋچيليششەنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – مايدان ءۇشىن كىشى كومانديرلەر قۇرامىن دايىنداۋ  بولدى. وسى ۋچيليششەنى قىسقا مەرزىم ىشىندە ەكى جۇزدەن استام اتىراۋلىقتار ءبىتىرىپ، مايدانعا اتتاندى. ولار مايداندا ەرلىك كورسەتىپ، كەيىن اتىراۋ وڭىرىندە ەڭبەك مايدانىندا دا وزدەرىن كورسەتە ءبىلدى.

1987 جىلى ۋچيليششەنىڭ قۇرىلۋىنىڭ 45-جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان شارادا ۋچيليششە تۇلەگى، پولكوۆنيك ا.س.كوروبەۆ(تاشكەنت) گۋرەۆ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ۋنيۆەرسيتەت) ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا ۋچيليششە تاريحى تۋرالى ديپلوم جۇمىسىن جازۋعا ۇسىنىس بىلدىرگەن ەكەن. وكىنىشكە وراي، بۇل تاقىرىپقا ديپلوم جۇمىسى جازىلمادى. ونىڭ دا وزىندىك بىرنەشە سەبەپتەرى دە بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. ۋچيليششەنىڭ تاريحىنا قاتىستى بىردە-ءبىر قۇجات وبلىستىق ارحيۆ قورىندا بولعان جوق. سونىمەن قاتار وبلىستىق، قالالىق اسكەري كوميسسارياتتىڭ ارحيۆتەرىندە دە ەشقانداي قۇجاتتار ساقتالماعانىن زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا انىقتالدى. سەبەبى، سوعىس جىلدارى گۋرەۆ وبلىسى وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگى قاراماعىنا قاراعان بولاتىن. وكرۋگتىڭ شتابى چكالوۆ(ورىنبور) قالاسىندا ورنالاستى. كەڭەس وداعى كەزىندە بۇكىل جاۋىنگەرلىك اسكەري قۇجاتتار موسكۆا ماڭىنداعى پودولسك قالاسىنداعى اسكەري ارحيۆتە ساقتالدى.

ۋچيليششە تاريحىن زەرتتەۋدە ەرەكشە اتاپ وتەتىنىمىز، ۋچيليششە تۇلەگى، ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى مەن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندەرى جانە «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى ۆ.ف.لادەيششيكوۆتىڭ «ملادشي لەيتەنانت پەحوتى»(موسكۆا، يۋنيپرەسس يك، موسكۆا، 2012, ستر. 477) ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى، ۋچيليششەدە وقىعان جانە مايدان دالاسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان  جەرلەستەرىمىز تۋرالى مالىمەتتەردىڭ بولۋى.

اۆتور ءوز ەڭبەگىندە رەسەي فەدەراتسياسى(رف) قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى تۋرالى فورمۋلياردىڭ دا جوق ەكەندىگىن نازارعا الادى. ۋچيليششەنىڭ قۇرىلۋى مەن تاراتىلۋى جونىندەگى بۇيرىقتاردىڭ ماتىنىدە ساقتالماعانى وكىنىشتى-اق. سونىمەن قاتار كۋرسانتتاردىڭ ۋچيليششەنى اياقتاعانى، ولارعا وفيتسەرلىك شەن بەرىلگەندىگى تۋرالى بۇيرىقتاردا تولىق ساقتالماعان. بەيبىت زاماندا رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ءارحيۆى قورلارىنداعى ۋچيليششە تۋرالى ساقتالعان ماتەريالدارمەن تەك ەكى-اق ادام عانا تانىسقان. ولار ۋچيليششە تۇلەگى، گەنەرال-مايور م.ي.بەلوۆ ومىردەرەكتەرى ءۇشىن، ەكىنشىسى، «ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ مايدان ءۇشىن جاۋىنگەرلىك رەزەرۆتى دايىنداۋداعى قىزمەتى» تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جۇمىسىنا وراي ر.ۆ.سترەلەتس قاراستىرعان.

1987 جىلى 9 قازاندا ي.پريكمەتانىڭ «ۆسترەچا ودنوپولچان» جانە وبلىسىمىزعا بەلگىلى جۋرناليست، «پريكاسپيسكايا كوممۋنا» گازەتىنىڭ 17 جىل باس رەداكتورى بولعان، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ۋچيليششە تۇلەگى ي.پ.سۆەربيحيننىڭ(1924-1999) ۋچيليششە تۋرالى اتالعان گازەتتىڭ سول جىلعى 13 قازانىنداعى سانىندا «ۆسترەچا س بوەۆوي يۋنوستي» ماقالاسى جارىق كوردى جانە «كۋرسانتى»، 1992 جىلدىڭ 28 اقپانىندا ۋچيليششەنىڭ 50-جىلدىعىنا وراي «نيكتو نە زابىت، نيچتو نە زابىتو» تاقىرىبىندا ماقالالار جاريالاندى.

سونىمەن قاتار ۋچيليششە تۇلەگى، وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك س.ءدۇسىپوۆتىڭ 2002 جىلى «چتو نام گودى، چتو نام راسستويانيا» ماقالاسى، 2007 جىلى 13 جەلتوقساندا جۋرناليست ج.بليالوۆانىڭ «ا مى س توبوي، برات يز پەحوتى» اتتى ماقالالارى جارىق كورگەنى بەلگىلى.

قالالىق اسكەري كوميسسارياتتىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان تىزىمدە 1942 جىلدىڭ ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا مايدانعا شاقىرىلعان 22 جەرلەستەرىمىزدى وسى ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلگەنى انىقتالدى. وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگى گۋرەۆ قالالىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ 1939-1949 جىلدار ارالىعىندا كەڭەس ارمياسىنىڭ قۇرامىنا شاقىرۋ كىتابىنىڭ ءىى-ءبولىمى بويىنشا شاقىرىلعاندار تۋرالى مالىمەتتەردى بەرۋدى ءجون كوردىك.

ارمياعا 1942 جىلدىڭ 21-قاڭتارىندا شاقىرىلىپ، گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنە جىبەرىلگەندەر باشەنوۆ شىنتاز (1922 ج.ت.) زابۋرىن اۋىلدىق كەڭەسى، بايمۇحانوۆ ورازعالي (1922 ج.ت.) جانباي اۋىلدىق كەڭەسى، بەگاليەۆ مۋتيعوللا (1922 ج.ت.) نوۆوبوگات اۋىلى، بالمۋلدين حاميت (1922 ج.ت.) بابان اۋىلدىق كەڭەسى،  باگروۆ گاۆريل اگافونوۆيچ (1922 ج.ت.) 1942 جىلدىڭ 9 ناۋرىز كۇنى شاقىرىلعاندار باكالكين كونستانتين الەكساندروۆيچ (1923 ج.ت.), بۋلوح يۆان (1923 ج.ت.), بەشساليەۆ جەكەن (1923 ج.ت.), بۋيانوۆ ميحايل فەودروۆيچ (1922 ج.ت.), باركار يۆان ۆاسيلەيۆيچ (1923 ج.ت.), بوكەباەۆ بوراش (1923 ج.ت.), بورودين گەورگي (1923 ج.ت.), بورودين يۆان الەكسەەۆيچ (1923 ج.ت.), ءدۇسىپوۆ سيدەعالي (1923 ج.ت.) ورپا اۋىلدىق كەڭەسى، دوروشەنكو ۆيكتور ستەپانوۆيچ (1923 ج.ت.), دۇزباەۆ جىلقىباي (1923 ج.ت.), دۇيسەكەنوۆ سۇلتان (1923 ج.ت.), جۇماعاليەۆ ەرعالي (1923 ج.ت.) نوۆوبوگات اۋىلى. ءساۋىر ايىنىڭ 2-دە  شاقىرىلعاندار بەكبەرگەنوۆ باقتىعالي (1923 ج.ت.),  ا.د.دونسك (1923 ج.ت.), جانعۇتوۆ سامباز (1923 ج.ت.), دابىسوۆ ساتىم (1923 ج.ت.). ال بۇلاردىڭ اراسىنان وبلىستىق  تاريح-ولكەتانۋ مۋزەيى عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ج.جەتپىسباەۆانىڭ ۋچيليششەدە وقىعان جەرلەس تۇلەكتەر تۋرالى جيناقتاعان مالىمەتتە تەك ءدۇسىپوۆ سيدەعالي ەسىمى عانا كەزدەسەدى.

اتىراۋلىق ۋچيليششە تۇلەكتەرىن انىقتاۋ جۇمىستارى جالعاسا بەرۋى قاجەت دەگەن پىكىردەمىز «سوعىستىڭ سوڭعى جاۋىنگەرى جەر-انا قۇشاعىنا تاپسىرىلمايىنشا سوعىس اياقتالمايدى» دەگەن قاعيدانىڭ ومىرشەڭدىگى جالعاسا بەرمەك.

ۋچيليششە باستاۋىندا...

1942 جىلدىڭ 26 اقپانىندا كسرو قورعانىس كوميسسارياتىنىڭ كادرلار جونىندەگى باس باسقارماسىنىڭ № 0106 بۇيرىعىمەن گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى قۇرىلدى. ال، 2 ناۋرىزدا گۋرەۆ وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى قالادا اسكەري ۋچيليششەنى ورنالاستىرۋ جونىندە №102 ارنايى شەشىم قابىلدادى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارنايى شەشىمىندە ۋچيليششەگە عيماراتتار، وقۋ-جاتتىعۋ، نىسانا اتۋ الاڭدارىنا ارنايى جەر تەلىمىن بەرۋ جانە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن پوليگون ءبولۋ جونىندە ماسەلەدە قاراستىرىلدى. 1942 جىلدىڭ باسىندا قالاعا ۋچيليششە باستىعى، كوماندالىق-وقىتۋشىلار قۇرامى كەلىپ جەتتى. جاڭا اشىلاتىن ۋچيليششەنىڭ نەگىزگى اسكەري ماماندارى ودەسسا جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىندە قىزمەت ەتكەندەرمەن ونى بىتىرگەن تۇلەكتەرى ەدى.

گۋرەۆ جاياۋ  اسكەر ۋچيليششەسىن قۇرۋ مىندەتى پولكوۆنيك ن.س.بوگدانوۆ پەن كوميسسار ي.س.نيفونتوۆكە جۇكتەلەدى. ۋچيليششەنى اشۋ جۇمىستارى كۇردەلى جاعدايدا ءجۇردى. ونىڭ باستى سەبەبى قالادا اسكەري ۋچيليششەگە لايىقتى عيماراتتار تابۋ قيىنشىلىقتار كەلتىردى. ۋچيليششەگە №44 مەكتەپ، بۇرىنعى پارتيا كۋرسى تىڭداۋشىلارىنىڭ جاتاقحاناسى، مۇعالىمدەر ءۇيى، وبلىستىق اۆتوباسقارمانىڭ بولمەسى، وكپە اۋرۋلار اۋرۋحاناسى، قالالىق اسكەري كوميسسارياتتىڭ 1-ءشى قاباتى، سۋ ترانسپورتى ۆوكزالى، ەكى قاباتتى لەنين اتىنداعى مەكتەپ، كۋيبىشەۆ ورتا مەكتەبى، مۇنايشىلار كلۋبىنىڭ وڭ جاق قاناتى جانە قازاقمۇناي كومبيناتىنىڭ اسحاناسى ءبولىنىپ بەرىلدى.

ۋچيليششە باستىعى، پولكوۆنيك ن.س.بوگدانوۆ، كوميسسار ي.س.نيفونتوۆ، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، پودپولكوۆنيك يارالوۆ جانە وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ 1-ءشى رانگالى اسكەري تەحنيگى زورين وكرۋگتىك ينتدەندانت گەنەرال-مايورى فينوگەنوۆكە «وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى تاراپىنان پاتەر قورىمەن كومەكتەسۋ جەتكىلىكتى دارەجەدە ەمەس. كەيبىر جەكە ماسەلەلەر وتە باياۋ شەشىلۋدە، جەدەل شەشىمىن تاپپايدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن كومەكتەسۋ بارىسىندا قارسىلىقتار بولدى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەدەل تۇردە جۇمىس جاساماۋىنان ۋچيليششەگە بولىنگەن عيمراتتاردى اسكەري وقۋ ورنى ءۇشىن قايتادان بەيىمدەۋ جۇمىستارى مەن  قاجەتتى مۇلىكتەرمەن قامتاماس ەتۋ كەشەۋىلدەدى. باسشىلىق قۇرام قالالىق تۇرعىن ءۇي باسقارماسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پاتەرلەرىندە تۇرىپ جاتىر. ال كازارمالار قالاداعى قۇرىلىس ۇيىمدارىنىڭ كومەگىمەن ەكى قاتارلى نارلارمەن جابدىقتالۋدا. وكپە اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنىڭ بولمەلەرىن وقۋ سىنىپتارىنا لايىقتاپ جابدىقتاۋ، ورتالىق جىلۋ جۇيەسىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى كەشەۋىلدەۋدە. تاماقتاندىرۋ بلوگىنا ناسوس ستانتسياسىن، تازا سۋ قۇبىرى، رەزەرۆۋار سالۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ قاجەت»،  - دەپ باياندادى.

ناۋرىز ايىندا وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگى باسشىلىعىنىڭ اسكەري بولىمدەردە قوسالقى شارۋاشىلىق قۇرۋ تۋرالى بۇيرىعى شىقتى. ۋچيليششە باستىعى ن.س.بوگدانوۆقا ۋچيليششە قۇرامىن ءوزىن-ءوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا باۋ-باقشا ءوسىرۋ جانە بالىق اۋلاۋ بريگاداسىن ۇيىمداستىرۋ سياقتى قوسالقى شارۋاشىلىق جۇمىسىن جۇرگىزۋ مىندەتتەرى قوسا جۇكتەلدى. ۋچيليششە باسشىلىعىنىڭ بۇل جۇمىستاردى جۇرگىزەتىن ەشقانداي دا بازاسى بولمادى. قوسالقى شارۋاشىلىق ءۇشىن قالادان 18 شاقىرىم جەردەن 56 گا. جەر تەلىمى بەرىلدى. ۋچيليششە باسقارماسى قوسالقى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازاقمۇناي كومبيناتىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىردى. كەلىسىم-شارت بويىنشا كومبينات ءوز تاراپىنان جەر جىرتۋ، سۋ جىبەرۋ جۇيەسىن جاساۋ ت.ب. مىندەتتەرىن الدى. ۋچيليششە كۋرسانتتارى كۇشىمەن ءتورت شاقىرىمعا سوزىلعان ۆال مەن 75 مىڭ كۋبومەتر سۋدان قۇتقارۋ دامبالارىن سالىپ شىقتى. وكىنىشكە وراي، كومبينات كەلىسىم-شارتتا كورسەتىلگەن مىندەتتەردى ورىندامادى. كوكتەمگى سۋ تاسقىنى كەزىندە بارلىق وڭدەلگەن جەردى سۋ الىپ كەتىپ، ەگىن ەگۋگە جارامسىز قىلدى. سوندىقتان دا قالادان 12 شاقىرىم قاشىقتىقتان كولەمى 24 گەكتار بولاتىن باسقا جەر تەلىمى بەرىلدى. «بۇل جەردەن 2 مىڭ تسەنتنەر(تس) كارتوپ، 1000 تس. قىرىققابات، 750 تس. قىزاناق، 680 تس. قيار، 75 تس. پياز، 220 تس. اسحانالىق قىزىلشا، 420 تس. قاربىز، 140 تس. قاۋىن مەن اسقاباق، 280 تس. ازىقتىق قىزىلشا، 1 تس. تەمەكى ونىمدەرى الىندى»، - دەپ ەسكە الادى ۆ.ف.لادەيششيكوۆ. بالىق اۋلاۋ ماقساتىندا قالادان سەگىز شاقىرىم جەردەگى جاعالاۋ بەرىلىپ، 29 ءساۋىر مەن 10 مامىر ارالىعىندا جوسپار بويىنشا  150 تسەنتنەردىڭ ورنىنا 1949 كگ سازان، 77 كگ كوكسەركە، 441 كگ شوقىر، 27 كگ بەكىرە، 70 كگ ءپىلماي (شيپ) بالىعى اۋلاندى. ءساۋىر ايىندا ۋچيليششە باسشىلىعى وبلىستىق تۇتىنۋشىلار وداعىنا ۇجىمشارلاردان 60 باس ءمۇيىزدى ءىرى قارا، 100 قوي، 50 شوشقا الۋعا سۇرانىس بەردى. قوسالقى شارۋاشىلىق ونىمدەرى ۋچيليششە كۋرسانتتارىن، كوماندالىق-وقىتۋشىلار قۇرامىن، ولاردىڭ جانۇيالارىن، جابدىقتاۋ بولىمىندەگى قىزمەتكەرلەردى ازىق-تۇلىكپەن تولىق دارەجەدە قامتاماسىز ەتە المادى. ۋچيليششە باسشىلىعى دەگەنمەن دە ءوز تاراپتارىنان وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگى باسشىلىعىنىڭ «وكرۋگتەگى اسكەري بولىمدەردە قوسالقى شارۋاشىلىقتار قۇرۋ تۋرالى» بۇيرىعىن ورىنداپ شىقتى. سوعىستىڭ قاتال زاڭى بويىنشا ۋچيليششە باسشىلىعى كۋرسانتتاردى اسكەري سوعىس ىسىنە ۇيرەتۋدى قوسالقى شارۋاشىلىقپەن قاتار جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. قاتال ۋاقىت تالابى سونداي مىندەتتى جۇكتەدى.

ءوزىنىڭ قۇرىلۋ ماقساتىن ابىرويمەن ورىنداعان ۋچيليششە 1943 جىلى 6 ساۋىردە استراحان قالاسىنا كوشىرىلدى.

اسكەري-سوعىس ىسىنە ۇيرەنۋ

ۋچيليششەگە 1923 جانە 1924 جىلى تۋعان قازاق كسر-نىڭ گۋرەۆ(اتىراۋ), اقتوبە، باتىس قازاقستان وبلىستارىنان، رفكسر چكالوۆ(ورىنبور), چەليابى وبلىستارى مەن باشقۇرت اكسر ازاماتتارى جىبەرىلدى. كۋرسانتتار قۇرامىن جاساقتاۋ جۇمىسى وتە شاپشاڭ قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. 1942 جىلدىڭ اقپان ايىندا 278 ادام(اتقىشتار، پۋلەمەتشىلەر، مينومەتشىلەر), ناۋرىز ايىندا 1929 ادام الىندى. 1942 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە 2387 كۋرسانت اسكەري-سوعىس ءىسىنىڭ قىر-سىرىن وقۋدا بولاتىن. ونىڭ تەك 8-ءى عانا ارميا قاتارىندا قىزمەت ەتسە، 18-ءسى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر بولاتىن. كۋرسانتتار «جاتتىعۋدا قيىن بولسا، ۇرىستا وڭاي بولادى» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستاندى. كۋرسانتتاردىڭ وقۋ كۋرسى ءۇش كەزەڭگە ءبولىندى. ءبىرىنشى كەزەڭدە جەكە جاۋىنگەرلىك ءىس-تاجىريبە، ەكىنشى كەزەڭدە ۆزۆودتا، روتا مەن باتالوندا جەكە جاۋىنگەرلەردىڭ ءىس قيمىلى، ءۇشىنشى كەزەڭدە ۆزۆودتىڭ ءىس قيمىلى، ۆزۆودتى، روتا مەن باتالوندى باسقارۋ تاجىريبيەسى. ءاربىر كەزەڭدە كۋرسانتتار وتريادىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ كۇندەرى 3-5 كۇنگە سوزىلدى. ەكىنشى كەزەڭدە وقۋ-جاتتىعۋ 11 كۇنگە سوزىلدى. كۋرسانتتار جاۋىنگەرلىك تاكتيكالىق جاعدايدا، ياعني وكوپ، ور، ترانشەيا قازۋ، كەدەرگىلەردەن ءوتۋ، جۇگىرۋ مارشى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن كۇننىڭ قاي ۋاقىتى بولماسىن بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ورىنداپ وتىردى. وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە بولىمشەلەر مەن ۆزۆودتاردى كۋرسانتتار كەزەكپەن باسقاردى.

اتقىش، پۋلەمەتشى، مينومەتشى كۋرسانتتار جەكە پاندەردى –  اكىمشىلىك ءىسى، اۆياتسيا، اۆتوبرونوتانك ءىسىن، ارتيللەريا، اسكەري تاريح، ينجەنەرلىك ءىس، نىسانا اتۋ دايىندىعى،  قارۋ-جاراق ءىسى، بايلانىس، تاكتيكا، توپوگرافيا، اسكەري-حيميالىق ءىس، اسكەري جارعىلاردى(اسكەري، گارنيزون قىزمەتى، تارتىپتىك، قاراۋىل) وقىدى. كۋرسانتتار سوعىس ۋاقىتىنىڭ قاتاڭ تارتىبىنە باعىنا وتىرىپ، اسكەري-سوعىس ءىسىن ۇيرەنۋگە بارىنشا كۇش-جىگەرلەرىن سالىپ وقىدى. بارلىق وقۋ-جاتتىعۋلار قالا سىرتىنداعى بەلگىلەنگەن الاڭدا وتكىزىلدى. نىسانا كوزدەۋ بويىنشا ءبىرىنشى باتالونداعى 538 كۋرسانتتىڭ 127-ءسى «ۇزدىك»، 163-ءسى «جاقسى»، 159-ى «قاناعاتتانارلىق» باعاعا تاپسىرسا، 89 كۋرسانت نىساناعا اتاتىن ءۇش وقتان بىردە-ءبىر وقتى تيگىزە الماعان. كۋرسانتتار ءۇشىن نىسانعا ءدال تيگىزۋ وقۋ-جاتتىعۋدىڭ ەڭ قيىن ءتۇرى بولدى. سەبەبى كوپتەگەن كۋرسانتتار ۆينتوۆكامەن اتۋدىڭ قاراپايىم ءادىس-تاسىلدەرىن بىلمەدى. نىساناعا اتىپ جاتتىعۋدى ۆزۆود كومانديرلەرى جۇرگىزگەن بولاتىن. ال ولاردىڭ كوپشىلىگى ۋچيليششەنى جاڭادان اياقتاعاندار جانە قارۋمەن اتۋدىڭ تاسىلدەرىن تولىق مەڭگەرمەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا ۋچيليششە باسشىلىعى ۆزۆود كومانديرلەرىنە قوسىمشا ايىنا ءۇش رەت، كۇنىنە 9 ساعاتتان كاسىبي دايىندالۋ ءۇشىن وقۋ-جاتتىعۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ۋچيليششە تاريحىنداعى جارقىن وقيعالاردىڭ ءبىرى – گۋرەۆ قالالىق پارتيا كوميتەتى مەن قالالىق ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى كەڭەسى ۋچيليششەگە تۋ تاپسىردى. ءداستۇرلى 1 مامىر شەرۋىنەن كەيىن كۋرسانتتار تۋ الدىندا ساپقا تۇرىپ، جاڭا قابىلدانعان كۋرسانتتار اسكەري انت قابىلدادى. العاشقى انتتى ۆورونەج وبلىسىنان كەلگەن م.فيگۋرين قابىلدادى. ول انتىنا ادال بولىپ، بەلورۋسسيا، ۋكراينا، گەرمانياداعى قاندى شايقاستارعا قاتىناسىپ، ءى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

ول جىلداردىڭ داڭقى وشپەيدى

ۋچيليششە تۇلەكتەرى 1942 جىلى ستالينگراد، 1943 جىلى كۋرسك دوعاسى، 1944 جىلى دونباسس، بەلورۋسسيا، پريبالتيكا، مولداۆيا، دنەپر، 1945 جىلى ۆيسلا مەن ودەر وزەندەرىنەن ءوتۋ، بەرلين شايقاستارىنا قاتىناستى. ۋچيليششە تۇلەكتەرىنىڭ اراسىنان 1944 جىلدىڭ 9 مامىرىندا سەۆاستوپول قالاسى ءۇشىن شايقاستا ت.ب.گيليازەتدينوۆ(1924 ج.ت.) باسقارعان ۆزۆود جاۋدىڭ ەكى تانكىسىن جانە ەكى زەڭبىرەگىن قۇرامىمەن جويدى، ال جارالانعان لەيتەنانت جاۋدىڭ ءبىر تانكىسىن وتقا ورادى. بۇل ەرلىگى ءۇشىن لەيتەنانتقا كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ 1945 جىلدىڭ 24 ناۋرىزداعى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى مەن لەنين وردەنى تاپسىرىلدى.

مايدان دالاسىندا م.عابديەۆ، ي.ت.موريانوۆ، س.ح.ساعىزباەۆ، ك.س.سۇپىعاليەۆ، ءا.قايىربولاتوۆ، س.حايرەدەنوۆ، س.پ.تامبوۆتسەۆ، ب.م.اگافونوۆ، گ.يا.ۆولنوۆ، ف.ۆ.دەمياشەۆ، م.ءا.قابيەۆ، ءا.كەنجەباەۆ، س.بەكحوجين، ب.ەرمانوۆ، ب.شانباسوۆ، ن.مۇساعاليەۆ، ي.بايانوۆ، ە.نۇرىموۆ سياقتى جەرلەستەرىمىز قازا تاپتى. ءىز ءتۇسسىز جوعالعاندار تىزىمىندە ب.يمانعاليەۆ، ج.دۇيسەنباەۆ، ش.ايدەنوۆ، ا.قۇلباەۆ، ك.م.ناسەنكوۆ، ا.د.نەدوموۆنىي،  ي.م.تارابرين ت.ب. بار.

جەرلەستەرىمىز ق.بۇسىرمانوۆ (1923 ج.ت.) 1942 جىلى ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ىشكى ىستەر ورگاندارىندا قىزمەت ىستەدى. «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن»، «ۆەنانى العان ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»  جانە بەيبىت ومىردە «ءمىنسىز قىزمەتى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپتالادى. ق.ە. قوجاحمەتوۆ داڭق وردەنىنىڭ يەگەرى، ك.ي.لۇقمانوۆ (1924 ج.ت.)  «وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»،  «ءمىنسىز قىزمەتى ءۇشىن» مەدالدارىنا يە بولدى. م.ي.فيتكۋلين بۋداپەشت، ۆەنا قالالارىن، رۋمىنيا، يۋگوسلاۆيا، بولگاريا، ۆەنگريا جانە اۆستريا جەرلەرىن نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋگە قاتىناستى. سوعىستا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز»، ءى، ءىى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن قوسا «بۋداپەشتى العانى ءۇشىن»، «ۆەنانى العانى ءۇشىن»، «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالدارىن كەۋدەسىنە تاقتى.

ۋچيليششە تۇلەكتەرى ق.تۇگەلباەۆ، ب.قالەنوۆ، و.قاراساەۆ، ي.سۆەربيحين، ي.ر.پريكمەتا، ا.سمىسلوۆ، و.كارشەۆ، م.ءابىلحاسوۆ ق.دوسىمبەتوۆ، ج.ەسەنباەۆ ت.ب. سوعىستان كەيىنگى بەيبىت زاماندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى.

...گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ تىرىلەرىنە قۇرمەت كورسەتىپ، قازا بولعانداردى يمانى جولداس بولسىن دەپ ەسكە الامىز.

ۇلى جەڭىستى جاقىنداتا تۇسكەن ءاربىر كۇن مەن ءتۇن ۇمىتىلمايدى. ويتكەنى، ەرلىك شەجىرەسى ۇرپاققا ۇلاعات، ەرتەڭگى كۇنگە ۇلگى بولارلىق ساباق.  جەڭىس كۇنىن جاقىنداتقان، قانقۇيلى فاشيزمگە قارسى جانقيارلىقپەن كۇرەسكەن ءاربىر جاۋىنگەرگە ماڭگىلىك قارىزدارمىز.

انىقتاما

پولكوۆنيك ن.C.بوگدانوۆ 1898 جىلى تامبوۆ وبلىسىنىڭ  بوگدانوۆكا سەلوسىندا ءدىن قىزمەتكەرى جانۇياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1914 جىلى ءدىني ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، 1915 جىلى ارميا قاتارىنا الىنعان. پراپورششيكتەر مەكتەبىن اياقتاعان، 1916 جىلى مايداندا پورۋچيك شەنىندە روتا باسقارعان. ازامات سوعىسىنا قاتىناسىپ، قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 1923 جىلى لەنينگراد اسكەري-پەداگوگيكالىق مەكتەبىن بىتىرگەن. 1924 جىلى «ۆىسترەل» كۋرسىنىڭ پولك كومانديرى، پولك شتابىنىڭ باستىعى، جۇمىسشى-شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ بارلىق اسكەر ءتۇرى ينسپەكتسياسىنىڭ باستىعى، 1938 جىلى لەنين وردەندى جۋكوۆسكي اتىنداعى اكادەميانىڭ اۋە كۇشتەرى فاكۋلتەتى  وقۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى بولعان.

1942 جىلدىڭ اقپان-قازان ايى ارالىعىندا گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنىڭ باستىعى.

مايدانگەر پولكوۆنيك ۆ.س.ستاروستين 1942 جىلدىڭ 21 قازانىندا گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالعان.

1900 جىلى ۋليانوۆ وبلىسى، كورسۋن ۋەزى، ۆىسەلوك دەرەۆنياسىندا شارۋا جانۇياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1919 جىلدان قىزىل ارميا قۇرامىندا بولىپ، سيمبيرسك جاياۋ اسكەر كوماندىلىق كۋرسىن اياقتاعان. 1919 جىلدان ۆكپ(ب) مۇشەسى، 1924 جىلى شىركەۋدە نەكە قيدىرعانى ءۇشىن پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان. 1943 جىلى اقپان ايىندا پارتيا قاتارىنا قايتا قابىلدانعان. ءار جىلدارى تاتار اتقىشتار روتاسىنىڭ كومانديرى، كومانديرلەر كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى، اتۋ ءىسىنىڭ نۇسقاۋشىسى جانە «ۆىسترەل» ءىس-تاجىريبەلىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى، وردجونيكيدزە جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنىڭ اسكەري تاكتيكا جونىندەگى وقىتۋشىسى، ودەسسا جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنىڭ باتالون كومانديرىنىڭ تاكتيكا جونىندەگى ورىنباسارى. سوعىس جىلدارىندا ودەسسا جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى كومانديرىنىڭ اسكەري قىزمەت جونىندەگى ورىنباسارى، 2-ءشى بەرديچەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى. گۋرەۆ جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىن باسقارۋداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالعان. بۇل سوعىس ۋاقىتىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. مايداندا اۋىر جاراقات العان. لەنين، قىزىل تۋ، ەكى قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ كورپۋسىنداعى ەسكەرتكىش تاقتا

 ۋچيليششە تۇلەكتەرى مايدانعا وسى تەمىرجول ۆوكزالى ارقىلى اتتانعان.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz