كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قاۋىرت وزگەرىپ جاتقان قازىرگى كۇردەلى الەمدە، وراسان اقپاراتتىق تاسقىن داۋىرىندە حالىقارالىق احۋالدىڭ بەت-بەينەسى دە شالت قۇبىلۋدا. ەلدەر مەن ەلدەردىڭ، بۇتىندەي ايماقتار مەن ىرگەلى بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا تىعىز ارالاسۋى مەن ىقپالداستىعى ارتا تۇسۋىمەن قاتار، قايشىلىقتارى مەن تەكەتىرەسى دە تەرەڭدەۋدە. وكىنىشتىسى، سونىڭ سالدارىنان كەشە عانا ءبىرتۇتاس بولىپ، ىرگەسى ءبۇتىن شەكاراسى بەكەم سانالعان جەكەلەگەن دەربەس مەملەكەتتەردىڭ ىشكى بەرەكەسى قاشىپ، شاڭىراعى شايقالىپ وتىرعانىنا كوز جەتۋدە. مۇنداي قاسىرەتتى جايتتاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنە ۇڭىلگەندە، ەلدىڭ ەلدىكتەن ايىرىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ تىزبەگىندە – ۇلتتىق بىرلىكتىڭ، ۇلىستىق تۇتاستىقتىڭ قالىپتاسپاۋى جاعدايىنان تۋىنداعانى كورىنەدى.

ەگەمەندىك جولى ۇزاق بولماعانىمەن، دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ قابىرعالى مەملەكەتىنە اينالعان قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە بولۋى ىنتىماعى مىعىم قازاقستان حالقىنىڭ، البەتتە جاھاندىق دامۋدىڭ، ادامزات تاريحىنىڭ اڭعارىن ءھام ۋاقىت تىنىسىن تاپ باسىپ وتىراتىن پرەزيدەنت نۇسۇلتان نازارباەۆتىڭ عالامدىق اۋقىمدا قاپىسىز مويىندالۋىنىڭ اقيقات جەڭىسى دەپ بىلەمىز.

ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى وسىناۋ بيىك ميسسياسىن ەل مۇددەسىنە بەيىمدەي وتىرىپ ابىرويلى دا ناتيجەلى اتقارۋعا بايىپتى ءارى پراگماتيكالىق دايىندىقپەن كەلگەنىن ايتا الامىز. ياعني، قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى دەپ تابيعي كەڭىستىگى - ورتالىقازيالىق ايماقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، قاسىرەت شەككەن اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءىسىن انىقتادى. بۇل ۇستانىم ەلباسىنىڭ بۇۇ قك-نە جولداعان «قاۋىپسىز، ءادىل جانە گۇلدەنگەن الەم ورناتۋ ءۇشىن جاھاندىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا قازاقستاننىڭ كوزقاراسى» ساياسي مالىمدەمەسىندە تۇجىرىمدالدى.

راسىندا، وتكەن كەزەڭدەردىڭ قيلى سەبەپتەرىنەن كەلىپ شىققان ءجونسىز قايشىلىقتاردان تۇپكىلىكتى ارىلاتىن كۇن تۋعانىنا كوز جەتكىزىپ، ەندىگى بەلەستەردى تەك قانا ءوزارا بىرلىك، باۋىرلاستىقپەن ەڭسەرۋ قاجەتتىگىنە بەت تۇزەگەن ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلىعىنىڭ قازىرگى وڭ قادامدارى ميلليونداعان قاراپايىم ادامداردىڭ جۇرەگىنە ءۇمىت وتىن ۇيالاتۋدا. اسىرەسە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءوزارا سىيلاستىقتارى ارىپتەستىكتەن اسىپ، اعالىق-ىنىلىك سيپات العانى جىل قۇسى كەلگەندەي، جىلى لەپ ەسكەندەي. دەسەك تە، ايماق ەلدەرىنىڭ الدىندا - تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ، ۇلتتىق مادەني، رۋحاني جاڭعىرۋ، قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، حالىقارالىق تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمگە، ترانسۇلتتىق قىلمىسقا، زاڭسىز ميگراتسياعا، سونىمەن بىرگە ەسىرتكى اينالىمىنا قارسى كۇرەس ءتارىزدى كۇردەلى ماسەلەلەر تۇپكىلىكتى شەشىمىن تاپپاعانى دا ايان. مۇنداي سىن-قاتەرلەردى زارداپسىز ەڭسەرۋدىڭ جولى ءاربىر مەملەكەتتىڭ ىشكى الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋ، ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى دامۋ ۇردىستەرىن ۇشتاستىرا ءبىلۋ، سونداي-اق سىرتقى فاكتورلاردىڭ جويقىن اسەرىنە لايىقتى جاۋاپ بەرۋ ارناسىندا بىرىڭعاي ۇستانىمدا بولۋدىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگى ايقىن اڭعارىلۋدا.

مىنە، وسى بيىك مۇددەدە قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى ۇستىمىزدەگى جىلعى قاڭتار ايىنداعى توراعالىعى بارىسىندا ورتالىق ازيا جانە اۋعانستان بويىنشا ارنايى مينيسترلىك دەباتتارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ اۋقىمدى دا جاۋاپتى جۇمىسىن ابىرويمەن اداقتادى. بۇدان شيرەك عاسىردان استام بۇرىن عانا كەڭەستىك يمپەريانىڭ ءبىر قالتارىسىندا قالىپ كەلگەن ورتالىقازيالىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن ۇلتتار ۇيىمى ششەڭبەرىندە دەربەس ارنايى جيىننىڭ وتكىزىلۋى دە تاريحي تابىس ەكەندىگى داۋسىز. سونىمەن بىرگە اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەشەندى ىسىنە دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ نازارىن اۋدارۋعا تاپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وراسان كۇش-جىگەر جۇمساپ كەلە جاتقانىن ايتۋ لازىم. قازىرگى كەزەڭدەگى ناقتى جايت - تەك قانا كورشىلەس ورتالىق ازيا ەلدەرى اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ رەتتەلۋىن قالايدى. ويتكەنى الەمدىك ءىرى دەرجاۆالاردىڭ جەكە مۇددەلەرى، سونىڭ ىشىندە ترانزيتتىك الەۋەتتى پايدالانۋ بويىنشا باسەكە تۇرعىسىنان، ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ ءبىر-بىرىنە قايشىلىقتى ارەكەتتەرى سالدارىنان، اۋعانستاندا كەرىسىنشە بەيبەرەكەتتىك ساقتالىپ وتىرعانى قولايلى. دەمەك ولار بۇل ايماقتا ءوزىنىڭ قاتىسۋىن جالعاستىرادى، قارۋ ساتاتىن نارىقتىڭ بولۋىنا دا جاسىرىن مۇددەلىلىك بار. ەسىرتكى ءوندىرىسى مەن تاسىمالىنىڭ ارتۋى اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ تۇراقتانۋىنا باستامايدى، كەرىسىنشە ەلدە حالىقارالىق اۋقىمعا ۇلاساتىن قىلمىستىق جۇيەنىڭ كۇشەيىپ، باقىلاۋسىز كەتە بەرۋىنە اپارىپ سوقپاق. بۇل تۇرعىدا اۋعانستانمەن تىكەلەي كورشىلەس ەلدەردىڭ اۋماعى ەسىرتكى تاسىمالى ءۇشىن ترانزيت رەتىندە پايدالانىلۋى، ونىمەن اينالىساتىن ىقپالدى توپتاردىڭ ارەكەتى - ترانسۇلتتىق سيپات العان قىلمىسقا قارسى كۇرەستىڭ ناتيجەسىز قالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى رەتىندە ساقتالۋدا.

ال، اقش سىندى الپاۋىت ەلدەر اۋعانستاندا جاڭا ستراتەگيا قابىلداپ، وندا اسكەري قاتىسۋىن ارتتىرعانىمەن، كۇشتىك جولدارمەن بۇل ەلدە ەشقاشان بەيبىتشىلىك ورنامايتىنى ۋاقىت وتكەن سايىن وتكىر بىلىنۋدە. سوندىقتان تەك قانا ەكونوميكالىق تۇرعىدا بەلسەندى قاتىسۋ مەن ناقتى كومەكتەسۋ جولدارى ارقىلى وندا تۇراقتىلىقتىڭ ورناۋىنا قاراي العا جىلجۋعا بولادى دەگەن دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ ورتاق ۇستانىمىن قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى.

قازاقستان 2018 جىلعى قاڭتارداعى توراعالىعى شەڭبەرىندە اۋعانستانعا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ سالماقتى دەلەگاتسياسىنىڭ ساپارىن ۇيىمداستىرىپ، ونى ەلىمىزدىڭ ۇيىمداعى وكىلى ق.وماروۆ باستاپ باردى. قىسقا ۋاقىت ىشىندەگى اۋعان باسشىلىعىمەن، بىرقاتار قۇزىرلى ورگاندارىمەن، وسى ەلدەگى بۇۇ ميسسياسى، ناتو وپەراتسياسىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن ونداعان كەزدەسۋلەر وتكىزگەن ەدى. وسىلايشا، سوڭعى سەگىز جىلدا ءبىرىنشى رەت جۇزەگە اسىرىلعان ساپار بارىسىندا بۇل ەلدە قالىپتاسقان اسا كۇردەلى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالمەن تىكەلەي تانىسۋعا مۇمكىندىك جاسالدى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ كوزى جەتكەندەي، اۋماقتارعا، ەتنيكالىق جىككە، ءتۇرلى توپتارعا، ءدىني اعىمدارعا ءبولىنىپ، ىركىتتەي ىرىگەن اۋعانستاندا اسا قيىن جاعداي قالىپتاسقان. تەررورشىلاردىڭ جوسىقسىز ارەكەتتەرىنەن مىڭداعان جازىقسىز جاندار جاپا شەگۋدە، ەڭ قاۋىپتىسى، اۋعان جەرىندەگى داعدارىس ايماقتاعى وزگە ەلدەرگە وت تاستاپ جىبەرۋى جوققا شىعارىلمايدى.

اۋعانستاندا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋ مۇراتىندا قازاقستاننىڭ ۇستانىمدارى، ياعني: ورنىقتى دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ; جالپى ايماقتىق كوزقاراس، ويتكەنى اۋعانستانعا قاتىستى سىناقتار مەن قاتەرلەرگە قارسى كۇرەستى ءبىر ەلدىڭ كولەمىندە عانا جۇرگىزۋ ءتيىمسىز; بۇۇ جۇمىسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، بۇتىندەي ءبىر ەلگە تەك قانا ۇرەي كوزى رەتىندە قاراماي، ءىرى ەكونوميكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق  جوبالارعا تارتۋ ارقىلى ورتاق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ ءتارىزدى ۇسىنىستار وسىناۋ ەلدىڭ قازىرگى بيلىگىنىڭ كوزقاراستارىمەن ۇقساستىعى دايەكتەلدى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق ديپلوماتياسى اۋعان اپاتىنا الەم نازارىن اۋدارۋ ميسسياسىن تولىققاندى اتقارا ءبىلدى. افريكا، امەريكا، ازيا، ەۋروپانىڭ ىرگەلى مەملەكەتتەرىنىڭ وكتەم وكىلدەرىن تىزگىندەگەندەي بەينەدە تاباندارىن اۋعا جەرىنە تيگىزۋ ارقىلى اۋعان حالقىنىڭ باسىنداعى الاپات تراگەديانىڭ تابيعاتى اشىلعانداي.

«Abai.kz» پورتالىندا ءبىز بۇعان دەيىن جازعان ءبىر بايانىمىزدا: «...قازىردە الەمگە كەڭىنەن تانىمال اۋعاندىق جازۋشى حالەد حوسسەينيدىڭ «جەلمەن جارىسقان»، «تاۋداعى جاڭعىرىق»، «جارقىراعان مىڭ كۇن» دەگەن ءۇش رومانىندا اۋعان الەمىنىڭ مۇلدە بولەك شىندىعى، الىس تا جاقىن اۋعان جۇرتىنىڭ بوياماسىز انىق بەينەسى، اقيقات بولمىسى، جاراتىلىس-ءبىتىمىنىڭ ىشتەي ەرەكشەلىگىمەن، بارشا ادامزات بالاسىنا ءتان قاراپايىم جانداردىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگى، ۋايىم-قۋانىشى، سەزىم-كوڭىلىمەن، البەتتە، اۋقىمدى دا تۇڭعيىق قايعى-قاسىرەتىمەن ايقارا اشىلىپ، وي-ساناڭنىڭ، بولمىسىڭنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە سىنالاپ كەتە بارادى.

حالىقارالىق ساياساتتىڭ ازۋلى شەشەندەرىنىڭ كوپىرمە اڭگىمەسىن تىڭداساڭىز،  اۋعانستان اپاتىن ونىڭ جەرىنىڭ گەوساياسي ورنالاسۋىنان، جۇرتىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىنان كورەدى، مارتەبەلى دەپ سانالاتىن ءمانسىز جيىنداردا بۇل ەلدى، قۇددى ءبىر بالانىڭ سىنعان ويىنشىعىنداي قايتا قالپىنا كەلتىرۋ - ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ رەتىندە تالقىلانىپ بىتپەيدى، ال ونىڭ سول قالپى نەگە بۇزىلدى، تىنىشتىقتان نە ءۇشىن ايرىلدى -  ەشقايسىسى ەشقاشان كىنانى وزدەرىنەن ىزدەمەيدى. اقيقاتىندا شە...»، - دەپ جازعان ەدىك.

ءيا، ول اقيقات الىستا ەمەس، تەك قانا وركەنيەتتى ادامزات ءبىر ءسات وركوكىرەكتىك پەن ىنساپسىزدىقتان ارىلىپ، ءوزىمىزدىڭ عارىشكەر ايدىن باۋىرىمىز ايتقانداي، ول جاقتان قاراعاندا اياداي-اق كورىنەتىن جەر بەتىندە قاناعات پەن پاراساتقا قاراي كەزەكتى ءبىر قادامىن جاساسا، ەندىگىدە اۋعان بالالارىنىڭ كوز جاسىنا قالماس ەدى.

مۇحتار كارىباي

Abai.kz