1991 جىلى الماتى قالاسىندا 1986 كوشە بولدى. سول كوشەلەردىڭ 86 پايىزىنىڭ اتاۋلارىنىڭ نە الماتى قالاسىنا نەمەسە قازاق ەلىنە، ونىڭ تاريحىنا ەشقانداي قاتىسى جوق بولاتىن. ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى جاسارال قۋانىشالين ەكەۋمىز، تاڭعا دەيىن وتىرىپ، 300-دەي كوشەنىڭ اتىن ءوز بىلگەنىمىزشە اۋىستىرىپ، الماتى قالاسىنىڭ باسشىلىعىنا ۇسىندىق. بۇل – ءبىزدىڭ ونوماستيكا سالاسىنداعى العاشقى ەڭبەگىمىز بولاتىن، سوندا دا بولسا، ءاربىر شارتتى اۋدانعا بەلگىلى ءبىر سالاعا قاتىسى  بار ادامداردىڭ اتتارىن بەرىپ، جۇيەگە تۇسىرۋگە تىرىسقانىمىز ەسىمدە. ءبىر اۋدانداعى كوشەلەرگە سازگەر، ءانشى، كۇيشىلەردىڭ اتتارى بەرىلسە، ەندى ءبىر اۋدانعا باتىرلار مەن حانداردىڭ ەسىمدەرىن ۇسىندىق. قۇدايعا شۇكىر، سولاردىڭ ىشىندە ابىلايحان (كوممۋنيستيچەسكي), ناۋرىزباي باتىر (دزەرجينسكي), قابانباي، بوگەنباي، ت.ت. ۇزىن سانى 13 كوشەگە ءبىزدىڭ ۇسىنعان اتتارىمىز قويىلدى. بۇل ماسەلە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاق ۇلتى كوپ قونىستانعان ەلدى مەكەندەردە كەڭ قانات جايىپ، تەز شەشىمىن تاپسا، سولتۇستىك، شىعىس ايماقتاردا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قارسىلىعىنا دا كەزىكتى...

بىلتىر قاراشا ايىندا الماتى قالاسىنىڭ 100 كوشەسىنىڭ اتاۋلارى اۋىستىرىلدى. اڭگىمە اۋىستىرىلعان اتاۋلاردىڭ 99 پايىزىنىڭ بۇرىن دا قازاق تىلىندە بولعانىندا ەمەس (مەنىڭشە، قايتالاناتىن كوشە اتاۋلارى اۋىستىرىلعان سياقتى), وبەكتىلەرگە قويۋعا مۇلدەم بولمايتىن اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋىندا.

مەن بۇل اتاۋلاردى ەكىگە ءبولىپ كورسەتكىم كەلىپ وتىر. ءبىرىنشىسى – «حان شاتىر»، «نۇرلى جول»، «نۇر الەم»، «نۇرسايا»، «نۇرلى تاڭ» سياقتى كوشە اتاۋلارى. ارينە، سوڭعى ۋاقىتتا جاعىمپازدىق جايلاپ كەتكەن قازاق ەلىندە «نۇر» ءسوزىن قولدانۋ – انەكتودتىق دەڭگەيگە جەتتى (جاڭا سالىنىپ جاتقان قۇرىلىسقا قانداي اتاۋ بەرەسىڭدەر دەگەن پرەزيدەنتتىڭ سۇراعىنا «نۇرپلازا» دەپ اتايمىز» دەگەن ن. سماعۇلوۆ مىرزاعا نۇرسۇلتان نازارباەۆ «وسى جاعىمپازدىقتى قايدان ۇيرەندىڭدەر؟» دەگەنىن دە ءبارىمىز ەستىدىك). ءوز باسىم، مۇمكىن باياعىدا وسىنداي ءبىر تاريحي تۇلعالار بولعان شىعار دەپ تاريحتى قايتا قاراپ شىعىپ، «نۇرلى جول»، «نۇرلى الەم» دەگەن نە ءبىر باتىردى نە ءبىر ءبيدى تابا المادىم. بۇل اتاۋلاردى كىمدەردىڭ ۇسىنعانى جانە، ەڭ باستىسى، وعان قانداي نەگىزدەمە جاساعانىن دا كەزدەستىرە المادىم...  «حان شاتىر» دەگەن كوشەدە «حان شاتىردىڭ» ءوزى ورنالاسسا، تۇسىنىكتى بولار ەدى، ال استاناداعى ءبىر دۇكەننىڭ اتىنىڭ الماتىداعى كوشەگە بەرىلۋى – اقىلعا سيمايدى.  ەكىنشىسى – كوشەلەرگە «بۇركىتتى»، «لاشىن»، «اقبوكەن»، «اققۋ»، «بوزتورعاي»، «مۇزبالاق»، «قارلىعاش»، «شاعالا» ت.ت. سياقتى اڭ-قۇس اتاۋلارىنىڭ بەرىلۋى. جاستارعا بۇل اتاۋلاردىڭ قانداي پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىنىن بىلمەيمىن، بىراق تورعاي، قىرعي، قارساق، تۇلكى، ت.ب. يت-قۇستاردىڭ رەنجيتىندەرىندە داۋ جوق.  مەنىڭشە، ەشبىر ەلدە كەزدەسپەيتىن، الماتى قالاسىنىڭ ونوماستيكا كوميسسياسى باستاعان بۇل جاڭاشىلدىق باعىتتى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ قاجەت سياقتى. ولاي بولماعان جاعدايدا، الماتىلىقتاردىڭ جاڭا باستاماسى جانۋارلار الەمىندە ۇلكەن داۋ-داماي تۋدىرۋى عاجاپ ەمەس. «لاشىننىڭ مەنەن قاي جەرى ارتىق» دەپ ەرتەڭ قارشىعا شالقاسىنان تۇسسە، «بوزتورعايعا كوشە بەرگەندە قاراتورعاي توقالدان تۋدى ما» دەپ قاراتورعايدىڭ كوشىپ كەتۋى دە مۇمكىن.  «شاعالا» دەگەن اتاۋدى اتىراۋ مەن اقتاۋدىڭ كوشەلەرىنە بەرسە تۇسىنەر ەدىك، ال تەڭىزگە ەشقانداي قاتىسى جوق الماتىعا بەرىلۋىندە تەك جەمقورلىقتىڭ بەلگىسىن كورەمىز، بۇل جەردە بارماق باستى، كوز قىستى بولعانى انىق» دەپ شىمشىق بىتكەن شۋىلداسا نە ىستەيمىز؟ ءوز باسىم، بۇل جاڭا باستامانى جۇيەلەۋ ءۇشىن، ۇلكەن كوشەلەر مەن داڭعىلدارعا «كيت»، «ءپىل»، «ارىستان» دەگەن سياقتى ءىرى اڭداردىڭ اتتارىن، ال شاعىن، نە تۇيىق كوشەلەرگە «قۇرت»، «قۇمىرسقا» نەمەسە «شىبان-شىركەي» دەگەن اتاۋلار بەرۋدى ۇسىنامىن.

وسى جەردە ءسال شەگىنىس جاساپ، بۇرىنعى كەتكەن قاتەلىكتەردى قايتالاماۋ جانە قوعامداعى وسى ءبىر وڭ وزگەرىستەردى بىرىزدىلىككە سالىپ، ونوماستيكا ماسەلەسىن وركەنيەتتى، جۇيەلى جانە زاڭدى تۇردە جۇرگىزۋ ماقساتىندا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتىنىڭ ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى ينستيتۋتپەن بىرلەسە دايىنداعان، 2016 جىلى جارىق كورگەن «ونوماستيكا جانە كورنەكى اقپارات: مىندەتتەر مەن ۇسىنىستار» (سالا ماماندارىنا ادىستەمەلىك كومەك) دەگەن ەڭبەگىنە كوڭىل اۋدارايىق. وسى ءبىر وتە پايدالى، پراكتيكالىق تۇرعىدا جازىلعان تاماشا جيناقتىڭ نەگىزگى ءبولىمى «وبەكتىلەرگە اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋ ءتارتىبى» دەپ اتالادى.

1. وبەكتىلەرگە اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋ كەزىندە:

3.1.قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى رەسپۋبليكا­لىق ونوماستيكا كوميسسياسى مەملەكەت مەنشىگىندەگى وبەكتىلەرگە، مەملەكەت قاتىساتىن زاڭدى تۇلعالارعا جانە باسقا دا اكىمشىلىك-اۋ­ماقتىق بىرلىكتەردىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە (داڭعىلدارعا، كوشەلەرگە، ورامدارعا، ساياباقتارعا، كوپىرلەرگە) اتاۋ بەرۋ جانە ولاردى قاي­تا اتاۋ جونىندە شەشىم قابىلداۋ كەزىندە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق حالقىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورىن الاتىن، جالپى حا­لىق بىلەتىن ءارى قۇرمەت تۇتاتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ، اسا كورنەكتى مەم­لەكەت، قوعام، عىلىم، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ، مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادالارمەن ماراپاتتالعان جانە باسقا دا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن جەكە ادامداردىڭ ەسىمدەرىن بەرۋدى نەگىزگە الۋى قاجەت;

وسى ءبىر ناقتى دا تۇسىنىكتى ءسوز تىركەستەرى - قازاق ەلىنىڭ زاڭدارىندا ەمەس، بارلىق دەرلىك مەملەكەتتەردىڭ زاڭدارىندا بار، ءومىردىڭ ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان، وبەكتىلەرگە ات قويۋدا، زاڭنان كورى داستۇرگە اينالىپ كەتكەن تالاپ. الماتى قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى ءۇشىن وسى نۇسقاۋدىڭ تاعى ءبىر جەرىندە تومەندەگىدەي باپ بەرىلگەن:

3.5. وبلىستىق، اۋداندىق ماڭىزى بار قالالارداعى وبەكتىلەرگە، مەملەكەت قاتىساتىن زاڭدى تۇلعالارعا جانە باسقا دا اكىمشىلىك-اۋ­ماقتىق بىرلىكتەردىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە (داڭعىلدارعا، كوشەلەرگە، ورامدارعا، ساياباقتارعا، كوپىرلەرگە) اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋدا ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ۇسىنىمنىڭ 3.1. ءتارتىبىن باسشىلىققا الادى;

«الماتى قالاسى» دەسە، ءسوزدىڭ ءبارى قالا اكىمى باۋىرجان بايبەككە تيەتىنى انىق، بىراق ناقتى بۇل جاعدايدا «ونوماستيكا الەمىنە جاڭالىق اكەلگەن» الايدا «شاعالادان پارا العاندار» - الماتى قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى دەپ ويلايمىن. جوعارىداعى ەڭبەكتە تە بۇل قۇرىلىمنىڭ مىندەتى انىق كورسەتىلگەن:

3.6. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان ونوماستيكالىق نى­سانداردىڭ تاريحي جانە ءداستۇرلى اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋگە قا­تىستى ۇسىنىستاردى (قابىلداۋ/قاراستىرۋ) زەردەلەۋ جانە پىسىقتاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان عالىمدار مەن ونوماستيكا سالاسىنىڭ مامان­دارىنان تۇراتىن جۇمىس توپتارىنىڭ ساراپتامالارىن نەگىزگە الادى;

مەنىڭشە، الماتى قالاسى ءۇشىن ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ ساراپتاماسىنىڭ قاجەتى شامالى سياقتى. سوندا دا بولسا، ءبىزدىڭ عالىمدار مەن ونوماستيكا سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ كوشەلەرگە «نۇر الەم»، «نۇر سايا» نەمەسە اڭ-قۇس اتاۋلارىن بەرگەندە  قانداي نەگىزدەمە جاساعانىمەن تانىسقىم كەلەدى. مۇمكىن، الماتى اكىمشىلىگى مەن ءماسليحاتى كەلەشەكتە ونوماستيكا كوميسسياسىن تاراتىپ (جوعارىداعى اتاۋلاردى بەرگەن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى-اق، ەرتەڭ كوميسسيا قۇرامىننا شىعۋعا ارىز بەرەتىن بولار دەپ ويلايمىن), ولاردىڭ ورنىنا  زوولوگيا مەن بيولوگيا ماماندارىن شاقىرتسا دا جەتىپ جاتىر. ايتپاقشى، وكىنىشكە وراي، بۇل ابدەن جاۋىر بولعان «نۇر» ءسوزى مەن «جانۋارلار الەمى» ەندى ون جىل بويى وزگەرمەيدى:

3.8. وبەكتىلەرگە اتاۋ بەرۋ، اتاۋ بەرىلگەن (وزگەرتىلگەن) كۇنىنەن باستاپ ون جىل وتكەننەن كەيىن عانا جۇزەگە اسىرىلادى;

قىسقاسى، وسى ون جىلدىڭ ىشىندە نە الماتى قالاسىنىڭ كوشەلەرى بىتەدى نەمەسە جان-جانۋارلار مەن قۇستاردىڭ، جاندىكتەردىڭ اتتارى بىتەدى...

«وبەكتىلەرگە اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋ تارتىبىندە» ۇسىنىلاتىن اتاۋلاردىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەندىگى دە تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن:

3.11. ۇسىنىلاتىن اتاۋلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق مۇددەگە، مورالدىق جانە ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا سايكەس كەلۋى ءتيىس، سونىمەن بىرگە نىسان اتاۋلارى اتقاراتىن قىزمەتىنە ساي اقپارات بەرۋى ءتيىس.

«اقبوكەن» مەن «بوزتورعايلار» - ءسوز جوق، ءپوزيتيۆتى اتاۋلار، الايدا ولاردىڭ تاريح پەن مادەنيەتكە، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق مۇددەگە دە، نىساننىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنە دە  ادامگەرشىلىك قاعيدالارعا ساي اقپارات بەرىپ تۇر دەپ ايتا المايمىن. «كۇيكەنتاي» كوشەسىندە تۇرامىن!» دەگەندە، بويىمىزدى ەرەكشە ءبىر پاتريوتتىق سەزىم بيلەپ، تاريحىمىزدان قۋات الامىن دەپ ايتا المايمىن.

ەڭ قىزىعى، وسى ەڭبەكتىڭ 6.3 تارماعىنداعى «ماعىنالارى تار اتاۋلار نەمەسە جالپىلىق سيپاتتا بولاتىن، جەكە تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىنە مەڭزەيتىن جانە تاريحي-ءداستۇرلى اتاۋ­لارعا نەگىزدەلمەگەن اتاۋلاردىڭ بەرىلمەۋى قاداعالانادى (مىسالى: بوتاگوز، قارلىعاش، زامانداستار، مەكتەپ، مەرەي، مۇراگەر ت.ب.)» دەگەن جولدار الماتى قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنە ارناپ جازىلعان سياقتى. ءبىزدىڭ تالداپ وتىرعان اتاۋلارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك جالپىلىق سيپاتتا جانە تاريحي ءداستۇرلى اتاۋلارعا نەگىزدەلمەگەنى انىق. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ شەكتەن شىققانى سونشالىقتى،  وسىنداي اتاۋلاردى بەرۋگە بولمايدى دەگەنگە مىسال رەتىندە كەلتىرگەن «قارلىعاش» اتاۋىن دا ءبىر كوشەگە بەرىپ تاستاپتى. بۇل – «سەندەردىڭ تارتىپتەرىڭدى دە، تالاپتارىڭدى دا  ۇرعانىم بار» دەگەنى بولار.

ەندى بۇرىن-سوڭدى بولماعان وسى اقىماقتىقتىڭ (باسقا ءسوزىم جوق) قايدان شىققانىنا بىلەيىن دەپ الماتى قالالىق ءتىل باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعىمەن پىكىرلەستىم. ونىڭ تۇسىندىرۋىنەن ۇققانىم بىرەۋ-اق: جوعارى جاقتان  كوشەلەرگە ادام ەسىمدەرىن بەرۋدى شەكتەۋ تۋرالى بۇيرىق ءتۇسىپتى-ءمىس. «ونوماستيكا جانە كورنەكى اقپارات: مىندەتتەر مەن ۇسىنىستاردا» بۇل ماسەلە ەلدى مەكەندەرگە بايلانىستى عانا شەكتەلگەن:  5.4. قالالارعا، قالا ۇلگىسىندەگى كەنتتەرگە، اۋداندارعا، اۋىلدارعا، اۋىلدىق وكرۋگتەرگە كىسى ەسىمدەرى بەرىلمەيدى; بىراق بۇل تالاپتىڭ كوشە اتاۋلارىنا ەشقانداي قاتىسى جوق. ارينە، سوڭعى ۋاقىتتا ادام اتتارىن بەرۋدى شەكتەۋ دەگەن ماسەلە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى تاراپىنان كوتەرىلگەنىنەن دە حاباردارمىز. الايدا بۇل باستاما ءالى زاڭعا نە جارلىققا اينالعان جوق سياقتى. سونىمەن بىرگە ادام اتتارىن بەرۋدى شەكتەۋ دەگەنىمىز – وعان تيىم سالۋ ەمەس، سول اتتاردىڭ، تۇلعالاردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ورنىن جان-جاقتى انىقتاۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. تاريحى قىسقا نەمەسە ەندى عانا مەملەكەت قۇرعان ەلدەردە (اقش، كانادا، اۆستراليا،ت.ت.) كوشەلەردى نومىرلەۋ، نەمەسە ەلدى مەكەندەرگە باسقا ەلدەردەگى قالالاردىڭ، ەلدەردىڭ، جەرلەردىڭ اتتارىن بەرۋ بىردەن كوزگە تۇسەدى. مىسالى، امەريكادا پەرۋ (3), پاريج (9), كيەۆ، موسكۆا، ت. ت. قالالاردى ءجيى كەزدەستىرەسىز. ال نيۋ-يوركتىڭ تۇرعىنى «51 كوشە مەن 5 اۆەنيۋدىڭ قيىلىسىندا كەزدەسەيىك» دەسە - تاڭ قالمايسىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بەس-التى گەنەرالى مەن «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن» جازعان جەتى-سەگىز ارىستارىنان باسقا تاريحي تۇلعالارى جوق ەلدەر عانا كوشەلەرىنە «قارلىعاشتىڭ» اتىن بەرۋى مۇمكىن. ال التى عاسىر تاريحى بار، 300-گە جۋىق تانىمال باتىرلارى مەن 30-دان اساتىن حاندارىنىڭ ىزدەرى تاريحتا قالعان قازاق حالقىنىڭ كوشەلەرىنە «نۇر الەم» مەن «اقبوكەننىڭ»، «رۋحانيات» پەن «ىزگىلىك» دەگەن اتتاردى بەرۋ – قاي ساسقانىمىز!

دوس كوشىم

Abai.kz