جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. ەلەس
قولىمدا قالام. الدىمدا قاعاز... ەل ۇيقىدا. مەن وياۋ. وتىرمىن. ەكىنى، ءۇشتى سوقتى...ءالى وتىرمىن. «پەرەبروسكەگە» ۇشىراعان ن. جولداسشىلاپ ويىم بايىز تاپپايدى، بىردەن بىرگە كوشەدى. ول ماعان سچەت ەمەس، جارىلىپ كەتسەم دە ءبىر كۇن ماقالا جازۋىم كەرەك. ايماقتىق جاستار كوميتەتى ەكى كۇننىڭ ىشىندە جازىپ تاپسىرۋعا مويىنما ءبىر ماقالانى ارتقان...
باسىم سىنىپ بارادى. سىنباي قايتسىن، «ماسلەنكەنىڭ» شەلپەگىن جەيمىن دەپ ءبىر جولداستىڭ ۇيىندە وتىرىپ قالىپ، «بوزجورعانى» ايداڭقىراپ جىبەرگەنمىن... قالامىمدى شىقىرلاتىپ، قايتا قايتا مالامىن... كەلمەيدى. جەر وشاققا اياعىن تىعىپ الاتىن بوتاشا قالامىمدى سىلكە تۇسەمىن... ءالى تۇك جوق. ەرسىلى قارسىلى ۋقالاپ جىن سوققان تورعاي باستاندىرىپ، شاشىمدى دا دۋدىراتتىم. و دا تۇككە سەپ بولمادى.
بار بىتىرگەنىم الابوتا جاققان اۋىلشا، تۇمسىعىمنان ءتۇتىندى گۋ گۋىمەن شىعارىپ، بىقسىتا بەرەمىن. ءۇيدىڭ ءىشى الاي دۇلەي ساسىق تۇمان. باسىم دا تۇمان. قازىنانى جەپ، جازاعا تارتىلعان زاۆحوزدان جامان ۇنجىرعام ءتۇستى، سۇرىم قاشتى، ىزا بولدىم. سول كەزدە ويىس كوزىمە كورىنەتىن زات بولسا، دەرەۋ: «سابوتاجنيك»، «كونتر» دەپ جاعاسىنان العانداي ەدىم. اتتەڭ قولىما تۇسپەدى.
قولىمدا قالام. الدىمدا قاعاز... ەل ۇيقىدا. مەن وياۋ. وتىرمىن. ەكىنى، ءۇشتى سوقتى...ءالى وتىرمىن. «پەرەبروسكەگە» ۇشىراعان ن. جولداسشىلاپ ويىم بايىز تاپپايدى، بىردەن بىرگە كوشەدى. ول ماعان سچەت ەمەس، جارىلىپ كەتسەم دە ءبىر كۇن ماقالا جازۋىم كەرەك. ايماقتىق جاستار كوميتەتى ەكى كۇننىڭ ىشىندە جازىپ تاپسىرۋعا مويىنما ءبىر ماقالانى ارتقان...
باسىم سىنىپ بارادى. سىنباي قايتسىن، «ماسلەنكەنىڭ» شەلپەگىن جەيمىن دەپ ءبىر جولداستىڭ ۇيىندە وتىرىپ قالىپ، «بوزجورعانى» ايداڭقىراپ جىبەرگەنمىن... قالامىمدى شىقىرلاتىپ، قايتا قايتا مالامىن... كەلمەيدى. جەر وشاققا اياعىن تىعىپ الاتىن بوتاشا قالامىمدى سىلكە تۇسەمىن... ءالى تۇك جوق. ەرسىلى قارسىلى ۋقالاپ جىن سوققان تورعاي باستاندىرىپ، شاشىمدى دا دۋدىراتتىم. و دا تۇككە سەپ بولمادى.
بار بىتىرگەنىم الابوتا جاققان اۋىلشا، تۇمسىعىمنان ءتۇتىندى گۋ گۋىمەن شىعارىپ، بىقسىتا بەرەمىن. ءۇيدىڭ ءىشى الاي دۇلەي ساسىق تۇمان. باسىم دا تۇمان. قازىنانى جەپ، جازاعا تارتىلعان زاۆحوزدان جامان ۇنجىرعام ءتۇستى، سۇرىم قاشتى، ىزا بولدىم. سول كەزدە ويىس كوزىمە كورىنەتىن زات بولسا، دەرەۋ: «سابوتاجنيك»، «كونتر» دەپ جاعاسىنان العانداي ەدىم. اتتەڭ قولىما تۇسپەدى.
ۇستەلگە شىنتاقتاپ، باسىمدى تىرەنىپ وتىرمىن. تالدىم بىلەم: كوزىم بۇلدىراپ قالعان ءتارىزدى بولدىم. بىردەڭە قاراڭ ەتتى. سويتكەنشە بولمادى، كەۋدەسى پورتفەل قولتىقتاپ، اۆتوموبيل مىنگەن كوميسساردىڭ كەۋدەسىندەي كەردەڭدەي باسىپ، ءبىر جىگىت ساپ ەتە ءتۇستى. تاڭ تاماشامىن. ەسىك اشىلعانداي بولعان جوق ەدى. «بۇ قايدان كەلىپ قالدى؟» دەيمىن. الدى ارتىما قاراتقان جوق، ەجەلدەن تانىس جولداسىمداي:
- ە، جولداس نە جازىپ وتىرسىڭ؟ - دەدى.
ساسىپ قالدىم. ايتسە دە سىر بىلدىرگىم كەلمەدى. جوپشەندى كىسىگە ءوزىم دە بوي بەرمەيتىن جىگىتپىن. گازەت جۋرنالعا ءبىر ەكى ءسوزى باسىلسا، «جازۋشى»، «اقىن» ەكەنمىن دەپ وزىنە ءوزى دەن قويىپ الاتىن ومىراۋ جىگىتتەر از با؟ سونداي بۋدان مەن دە ساۋ كىسى ەمەسپىن، نەعىپ بولا قويايىن. سوندىقتان، اقشا مەكەمەسىنىڭ بيلەۋشىسى سياقتانىپ ىزبارلانىپ:
- سىزگە نە كەرەك؟- دەدىم.
- ىرىلەنبە، ىرىلەنبە. ءتۇن بويى تۇك جازا الماي وتىرىپ، قاتقانىڭنىڭ باسىنا كوكيمىسىڭ، - دەدى.
- جازام با؟ جازبايمىن با؟ وندا ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز جوق. مەنىڭ جازۋىمدى تەرگەيتىن ءسىز ەمەس، جورنالشىلار، - دەپ سىرت بەردىم. ودان جامان اكىرەڭدەدى.
- تانىماساڭ، تانىتارمىن. ودان دا شىنىڭدى ايت!
- ءوزىڭ قالاي وكىم سويلەيسىڭ؟ ءوزىڭ كىمسىڭ؟ پارتينىي بيلەتىڭ بار ما؟- دەپ قوقان لوققىعا سالدىم. ايىلىن دا جيعان جوق، سىقاق قىلعان كىسىشە، مىرس ەتتى.
- ەي، بايعۇس، بيلەتىڭدى ۇستاپ قوقيلانعىڭ كەلدى مە؟ سونشا قوقيلانعانداي قانشا ءبىلىمىڭ بار؟ قانداي تۇتىنعان جولىڭ بار؟
- جولىم بار. جولسىز جۇرگەن سەندەردەن ساقتاسىن!
- ولاي بولسا، جولىڭدى ايتشى، تىڭدايىن.
- مەنىڭ جولىم - توڭكەرىس جولى.
- ءا، توڭكەرىس جازۋشىسى ەكەنسىڭ عوي؟
- ءيا.
- مەنىڭ دە كوپ قاراستىرىپ جۇرگەن ماسەلەم وسى ەدى. توڭكەرىس اقىنىن جولىقتىرا الماي ءجۇر ەدىم: جاقسى كەلدىڭ عوي. ولاي بولسا، اڭگىمەلەسەيىك، پىكىر الىسايىق، الدە ءبىر بىرىمىزدەن پايدالانىپ قالارمىز، - دەدى.
قۇلاعىما جاعىپ كەتتى. ءسوزى دە ءارى جاتىق، ءارى جات كورىندى. ماگنيت قۋاتى بارداي اق، سويلەگەن سايىن ۇيىتىپ، بويىمدى بالقىتىپ اكەتتى. ماناعىداي ەمەس، ءتۇسىمدى جىلىتىپ، ورىندىق ۇسىندىم، وتىردىق.
- دۇرىم، مەن دە كىسى تابا الماي ءجۇر ەدىم. جاقسى! سويلەسەيىك، - دەدىم. ول باستادى:
- ەندەشە، توڭكەرىستەن بەرى نە جازىپ جۇرسىڭدەر؟ اۋەلى ماعان سونى ايتساڭ ەكەن.
- ءبىز بە؟ ءبىز توڭكەرىستىڭ بەرگەن بوستاندىعىن، تەڭدىگىن جازامىز. توڭكەرىس جولىندا قۇربان بولعان ەرلەردى ولەڭ قىلامىز. ورتاقشىلدار جولىن، كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتايمىز...
- تاعى دا.
- تاعى دا ەڭبىكشىلەردى تاپ كۇرەسىنە شاقىرامىز; ايەلدەر تەڭدىگىنە ارناپ جازامىز. جاستاردى وياتامىز، جۇرتتى وقۋعا ۇندەيمىز. بايدى، جۋان جۇدىرىقتى تۇيرەيمىز...
- تاعى دا...
- تاعى نەسى بولادى؟ ەسكى مولدالارعا، دىنگە، ەسكى ادەت عۇرىپتارعا قارسى سوزدەر دە جازىلادى. مىنە، وسى ءتارىزدى.
- توڭكەرىستەن بەرى نەشە جىل ءوتتى؟
- التى جىل ءوتىپ، جەتىنشىگە اياق باسىپ وتىرمىز.
- سودان بەرى قاقساپ كەلە جاتقان جاراپازاندارىڭ وسى عوي؟
- ەندى نەنى جازۋ كەرەك؟
- مىنە، سەندەردىڭ توڭكەرىستى ۇقپاعاندىقتارىڭ. كۇندە ايعاي، كۇندە داۋرىق، جەلدەتكەن قارا بوران ءسوز مەزى قىلعانداي بولعان جوق پا؟ قۇرعاق سوزدەن جالىقساڭدارشى! ەندى ءبىر ومىرگە، تۇرمىسقا كەلەتىن ءسوز جازساڭدارشى! «بىزدەر - جاستار - كوپپىز، جۇلدىزبىز، ارىستانبىز، باتىرمىز، قورىقپايمىز، جانشىپ تاپتاپ كەتەمىز، جانىپ تۇرعان وتبىز، جالىنبىز، ءبىز قويمايمىز، ءبىز كەنەلتەمىز، ءبىز قارىق قىلامىز...» دەي بەرگەننەن نە تامادى؟ مۇنىڭ ءبارى ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەل ەمەس پە؟ توڭكەرىستى جازعاندا وسىلاي جازا ما ەكەن؟ وسىدان بوتەن جازاتىندارىڭ بار ما؟
- نەگە بولماسىن؟ اركىم ءار ءتۇرلى جازادى، - دەۋىم مۇڭ اق ەكەن، باستىرمالاتىپ سوعا جونەلدى:
- باسقا ادەبيەتشىلەردىڭ ءسوزىن كورمەي ءجۇرمىن بە؟ كىمدى ايتاسىڭ؟ ولار نە جازىپ ءجۇر؟ بىرەۋ «اسان قايعى»، «شورتانباي» بولىپ قازاقتىڭ ەرتەگىدەي وتكەن كۇنىن جىرلاپ، «زار زامانداتىپ» ءجۇر. وتكەندى قايتارۋ، ولگەندى ءتىرىلتۋ كىمنىڭ قولىنان كەلمەكشى؟ تاريح وزەنىن كەيىن اعىزاتىن قانداي «اۋليە»؟ قاي قۇداي؟ بۇ كۇننەن ءتۇڭىلىپ، وتكەندى كوكسەپ، مادەنيەتتەن قاشىرعان قايدان شىققان پايعامبار؟ قازاقتىڭ قاي دوسى؟
بىرەۋىڭ جاڭاشىل بولعاننىڭ ءجونى وسى دەپ ەسكى ادەبيەتتى وتقا ورتەپ، ەنەدەن دانىشپان، ەنەدەن ەڭبەكشىل بولىپ تۋعان كىم بار ەدى؟ كيىمشەڭ تۋعان قانداي ۇل؟
ەسكى ادەبيەت، ەسكى مادەنيەت بايدىكى، پاتشانىكى ەكەن. ولاردى جويالىق. بەرشى، كانە جاڭا ادەبيەتىڭدى، جاڭا ونەگەڭدى. وسىنى ايتاتىن اقىندار كىمنىڭ ادەبيەتىمەن سۋعارىلىپ، جاڭاشىل بولا قالدى ەكەن؟ الدىندا الەۋمەت عىلىمىن، تۇرمىس جۇيەسىن، تابيعات زاڭدارىن، جان جانۋارلار جارىلىسىن زەرتتەگەن باي مادەنيەتىنىڭ عالىمدارى بولماسا، ماركس شىعار ما ەدى؟ ماركسسىز لەنين تۋار ما ەدى؟ جاڭاعى ەسكى ساباق، ەسكى باسپالداق ەمەس پە؟
بىرەۋىڭ قىزبەن جۇرگەنىڭدى، گۋليايت سالعانىڭدى، مىقىنىڭنان ۇستاعانىڭدى جازىپ ءجۇرسىڭ، ەندى ءبىرىڭ نە اندا، نە مىندا جوق، قوياننان كوز جازىپ قالعان تازىداي، ارسالاڭداپ ءجۇرسىڭ. تاعى بىرەۋىڭ كورىنگەنگە «جالپاقشەشە» كورىنگەلى تۇلكىشە قۇيرىعىڭدى بۇلاڭداتىپ ءجۇرسىڭ. ەندى ءبىرىڭنىڭ ورىستى قازاققا، قازاقتى ورىسقا شاعىستىرىپ سەنىم الماق، اقىن اتالماق ويىڭ بار. تاعى بىرەۋىڭ ويىن جاسىرىپ، بويىن جاسىرىپ، جات ەلدىڭ جازۋشىلارىن اۋدارىپ تالشىق ەتۋدەسىڭ. سەندەردە مۇرات بار ما؟ باقىت بار ما؟ جۇرەك بار ما؟ بۇگىن - يدەاليست، ەرتەڭ - ماتەرياليست، بۇگىن - رەاليست، ەرتەڭ - سيمۆوليست، بۇرسىگۇنى - فۋتۋريست، تاعى بىردەمە «يست»، ايتپەسە ارقايسىسىنان ءبىر شوكىم. اقىندىقتى، جازۋشىلىقتى ساۋىسقانعا ايىرباستاپ، نەدەن مۇنشا اداستىڭدار؟ كۇندىك كۇنىڭە، ءوشتى قاستى كەگىڭە، الدە كۇنشىلدىگىڭە بولا ەلدىڭ ايناسى - ادەبيەتتى ۇرىس كەرىسكە، بوقاۋىزعا اينالدىردىڭدار. كەلەشەكتەن ۇيالساڭدارشى! كۇيىپ كەتتىم عوي، شىداي المادىم عوي! ايتپايىن دەسەم دە قويمادىڭدار عوي، تۇگە ازىپ تۋعان مۇندارلار! - دەپ تۇرا جونەلدى.
- توقتاڭىز، جولداس! قايىرىلىڭىز! نە قىل دەيسىز؟ ايتقانىڭىزدى ىستەيىك. جازبايىق دەپ جۇرگەنىمىز جوق. قول تيمەيدى. كۇندە قىزمەت، ءماجىلىس، ءدارىس، تەاتر، سۋرەتكە ءتۇسۋ، قىزبەن ءجۇرۋ، تاعى، اناۋ مىناۋدان مۇرشامىز كەلمەيدى.
ارتىنا قاسقىرشا قاراپ تۇردى دا، قايتا ورالدى. تاعى سويلەدى. مەن اۋزىمدى اشىپ، كوزىمدى جۇمىپ تىڭدادىم دا وتىردىم. ول ايتا بەردى:
- جازۋشى كىم؟ اقىن كىم؟ بىلەسىڭ بە؟ ولار - زاماننىڭ ايناسى. ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءومىرىن، تىلەگىن، ارمانىن ادەبيەت ايناسىنا تۇسىرەتىن سولار. ونى كورسە ونى ساق، مۇنى كورسە مۇنى ساق بولىپ قازاققا ۇعىمسىز نە بولسا سوعان ەلىكتەمەي، شىن ءومىردى، دەرەكتى ءومىردى نەگە جازبايسىڭدار؟ توڭكەرىستەن بەرى قازاق ەلىنىڭ باسىنان قانداي كۇندەر وتپەدى؟ قازاق دالاسىن كومىردەي باسىپ اقتار ءوتتى. قازاق دالاسىنداعى سوعىس مايدانى اشىلدى. مۇنىڭ ءبارى قانداي ءىز قالدىردى؟ وسىلاردى قايسىڭ جازاسىڭ؟
كەڭەس ۇكىمەتى ورنادى. رازبەرسكە، پرودنالوك، كولىك،ادام سالىعى ءتۇستى. ەلدى مەليتسە، اگەنت، ينسترۋكتور، وترياد قاپتادى. ەل نە كۇيگە ءتۇستى؟ اۋەلگى كەزدە پارتياعا تونىن اينالدىرىپ تالايلار كىردى. ولار ءتۇرلى قىزمەتپەن، سايلاۋ جۇمىسىمەن ەل ارالادى. ساۋاتسىزدىقتى جوياتىن دۇمشە مۇعالىمدەر تارادى. ولار ەلگە نە پايدا، نە زيان كەلتىردى؟
قازاق جۇتقا، اشارشىلىققا ۇشىرادى. ونىڭ اۋىرتپالىعى، شىعىنى، قايعىسى، زاردابى قاندايلىق بولدى؟
توڭكەرىستىڭ جاقسى جاقتارى، ەڭبەكشىلەر قوجالىعى، سوت، وقۋ، مەكتەپ، ايەل تەڭدىگى،جەر الۋ، قالا سالۋ، كەدەي بالاسى وقۋعا ۇمتىلۋ، جۇمىسشىلار، ورتاقشىلار، جاستار ۇيىمدارى،جەتىمحانالار اشىلۋى، ولاردىڭ ءىسى - مىنە، وسىلاردى كەلىستىرىپ، سۋرەتتەگەن جازۋشىلار بار ما؟
قازاقتان توڭكەرىس ءۇشىن الىسقان، جان قيعان ەرلەر بولدى ما؟ بولسا ولاردىڭ ءومىرى نەمەن ءوتتى؟ توڭكەرىس جاعىنا شىققان ازاماتتاردىڭ كىمى نە ىستەدى؟ ورتاقشىلدار مەن بويامالاردىڭ ايىرماسى نەدەن كورىندى؟ ۇلتشىلدار، ورتاقشىلداردىڭ كەسىرى قانداي بولدى؟ بۇلاردى قوزعاعان جازۋشى بولدى ما؟
بۇگىنگى شەنقۇمارلىق، كەڭەسشىلدىك، اتا رۋ نامىسى، گۋبەرنە نامىسى، ورىنعا تالاسۋ، توپتاسۋ، جىكتەسۋ قانداي كۇيدە؟ كىم نە ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر؟ بۇلاردى جازۋعا ءتىسى باتقان جازۋشى شىقتى ما؟
وسىلاردىڭ اربىرەۋى اڭگىمە، ءبىر رومان بولۋعا جاراماي ما؟ توڭكەرىس جازۋشىسى، توڭكەرىس اقىنى بولساڭدار وسىنى نەگە جازبايسىڭدار؟ توڭكەرىستىڭ ماقساتىن تۇگەل جازباعان سوڭ، جازۋشىمىن دەپ نە كەرەك؟ وسىنشا سونى، وسىنشا باي اڭگىمەلەر جاتقاندا، ءسوز تابا الماي ساندالىپ، «قارا بورانعا»، «زار زامانعا»، «اسىق جارعا»، «قايعا زارعا» سالىناتىن نە بار؟ قانداي ۋاق نارلەردەن قۇرالىپ، توڭكەرىس جەمىسى كورىنبەي مە؟
وتكەن جاز ءبىر كەدەي شاكىرت ەلگە بارىپ، وزىندەي جيىرما كەدەي بالاسىن اكەلىپ، وقۋعا ءتۇسىرىپ وتىر. بۇل تەڭدىكتى كەدەي بالاسى قاشان الىپ ەدى؟ انە، سەنىڭ ءوز ەلىڭدە پاراحودتا جۇك كوتەرىپ، جەر استىندا كومىر قازىپ جۇرگەن تالاي جۇمىسشىلار يسپولكوم بولىپ وتىرعانىن كورمەيسىڭ بە؟
مەلشيىپ نە دەرىمدى بىلمەدىم. تەسىرەيە قاراپ، تەپسىنىپ:
- جازاسىڭ با؟ - دەپ التىاتارىن سۋىرىپ الدى.
- شا...م...مام.... كەلمەيدى عوي، جولداس!
- ەندەشە، جازعانىڭدى قوياسىڭ با؟ - دەپ اقىرىپ، مىلتىعىن كەزەنىپ كەۋدەمە تاقادى.
- قويايىن، قويايىن... - دەدىم. باسىپ جىبەرە مە بويىم شىمىرگىپ، سەلك ەتىپ كوزىمدى جۇمىپ قالدىم.
بىتەگەنەدەن سوڭ كوزىمدى اشسام - تۇك جوق. باياعى ۇستەلىم باسىندا شىنتاقتاپ وتىر ەكەنمىن.
