قازىرگى كۇندە ءتول تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە كوپتەگەن عالىمدارىمىز، اقىن-جازۋشى، زەرتتەۋشىلەرىمىز ۇلكەن ۇلەستەرىن قوسىپ جاتىر. قۋانامىز! الايدا، قازاق تاريحىنداعى شىڭعىس بەينەسى، ونىڭ ۇرپاقتارى – قازاق حاندارى، سۇلتاندارى، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقتىڭ ءبىر رۋىنا اينالعان «تورەلەر» تۋرالى ايتىلعاندا كەيبىرەۋلەردىڭ كەجەگەسى كەرى كەتەتىنى دە جاسىرىن ەمەس! وندايلار قانشا بايبالام سالعانىمەن تاريحتى وشىرە المايسىڭ!

اتاقتى تۇركىتانۋشى مۋراد ءادجيدىڭ ءبىر ايتقانى بار، «...سەندەر قازاقتار قىسىمدى كوپ كوردىڭدەر. ءوز ەلدەرىڭدى تاپتاعان روسسيانىڭ گروزنىيىن، ەرماگىن، كۋتۋزوۆىن ماقتادىڭدار، ال ءوز حاندارىڭ كەنەسارىنى داتتادىڭدار. گرۋزيندەر، ارمياندار ءوز پاتشالارىن دارىپتەدى، ال سەندەر ءوز حاندارىڭدى قارالادىڭدار...». بۇنىسى، ويلانساق، تۋرا شىندىق قوي! تۋرا سونىڭ جالعاسىنداي، عافۋ قايىربەكوۆ اعامىز دا، سوناۋ كەڭەستىك كەزدە-اق: «باسقالاردىڭ حاندارى اقىلدى بوپ، نەگە ءبىزدىڭ حانىمىز جامان بولعان» دەگەن ەكەن! بۇعان الىپ قوسارىمىز جوق بولار؟!

كەسەنە الدىندا 2015 جىل 6 – ماۋسىم

ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوپشىلىگى سول كەزدىڭ وزىندە-اق، اۋىز ەكى اڭگىمەلەرىندە، شىڭعىس حان تۋرالى ەشقاشاندا جامان ايتپايتىن، قايتا، ونى – «اتاقتى حانىمىز، قاسيەتتى ەرەكشە كيەلى، اۋليە كىسى...» دەپ سانايتىن! بۇل، حالىقتىڭ جادىنىڭ وشپەيتىنىن دالەلدەيدى ەمەس پە؟! بىراق، وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلە تۋرالى «قىزىل» ساياساتتىڭ سالدارى ءالى كۇنگە اسەر ەتىپ كەلەدى.

تريبۋنادا شىڭعىس – جوشى حاندار ۇرپاعى نۇعمانوۆ شەرنياز. 2015 ج. 6 - ماۋسىم

قالاي بولعاندا دا، شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى، الەمدىك تۇلعا - جوشى حان، دەشتى قىپشاق ۇلىسىنىڭ حانى ەكەنى جانە ونىڭ جاتقان جەرى بىزدە ەكەنىن ءاربىر قازاق جاقسى بىلەدى! ولاي بولسا مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىن سودان باستاساق دەر ەدىك. جوشى حانعا يە بولساق دەر ەدىك! ال، بۇل اتاقتى، دۇنيەجۇزىلىك تۇلعانىڭ قايتىس بولعانىنا 2017 جىلى، 790 جىل تولدى.

ول تۋرالى بىرەر تاريحي-ادەبي دەرەكتەردى كەلتىرە كەتەلىك. جوشى حان (1187-1227) شىڭعىس حاننىڭ، «قوڭىرات» قىزى بورتە بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى. ۇلى قولباسشى، اسا ءىرى اسكەري كوسەم، شىڭعىس يمپەرياسىن قۇرعان بارلىق سوعىستارعا قاتىسقان، ءوزى دە ەرەسەن كۇشتى، ەر جۇرەك، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار، باتىر ادام بولعان. ەڭ باستىسى – قاعاننىڭ بەكىتىپ تاپسىرۋىمەن جوشى ۇلىسىن قۇرعان اتاقتى حانىمىز! ول جورىق جولىندا الەمنىڭ 90 قامالىن بۇزىپ، 200 قالانى، سان ەلدەردى باعىندىرعان اسكەري ستراتەگ، تاكتيك، ءىرى اسكەري قولباسشى!

شىڭعىس حان بورتەگە ۇيلەنگەننەن كەيىن مەركىتتەر شابۋىل جاساپ، بورتە تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالادى. كەيىنىرەك (بىرەۋلەر 4 ايدان سوڭ دەسەدى) شىڭعىس، ايەلىن كەرەي حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى تۇعىرىلدىڭ كومەگىمەن تۇتقىننان بوساتىپ الادى. جوشىنى شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى ەمەس» دەگەن الىپ-قاشتى سوزدەر وسى وقيعادان كەيىن تاراعان. وسى قيسىنسىز، «اڭگىمە» دە جوشىنىڭ بەلگىلى ومىربايانىمەن بىرگە قاتارلاسىپ كەلەدى. بۇعان قارسى ايتاتىن ءبىر-اق ءۋاجىمىز – بۇل اڭگىمەسىماقتار، شىڭعىس قاعان مەن جوشى حاننىڭ داڭقىنا كولەڭكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن قىزعانىشتى جاۋلارىنىڭ، جاۋ تىڭشىلارىنىڭ  ادەيىلەپ تاراتقان كوپتەگەن قاۋەسەتتەرىنىڭ ءبىرى عانا دەپ قاراعان ءجون جانە وعان ەرەكشە توقتالىپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى.

انىعىن ءبىر اللا عانا بىلەدى! وسىعان قوسارىمىز، قاشاندا ۇلىلاردىڭ سوڭىنان وسەك-اياڭدار قالعان ەمەس! شىڭعىستىڭ جوشىنى كەرەمەت قۇرمەتتەپ، ءۇمىت كۇتكەن، ۇلكەن جورىقتاردى، مەملەكەتتىك ىستەردى سەنىپ تاپسىرىپ وتىرعانى انىق! تاعى ءبىر دالەل رەتىندە، كەيىنگى، باسقا شىڭعىس ۇرپاقتارى دا جوشى ۇرپاقتارىمەن قاتتى ساناسىپ، نەگىزگى جول-جورالعى سولاردىكى بولىپ وتىرعانىن (قاعان سايلاۋداعى باتۋدىڭ ءرولىن ۇمىتپاڭىز) كەلتىرەمىز! ەگەر دە «تۇبىندە ءبىر شيكىلىك بار دەسەك، وسىلاي قالىپتاسار ما ەدى» دەگەن سۇراق تۋىندايدى ەمەس پە؟!

ۇلى قاعاننىڭ سەنىمىنىڭ، قولداۋىنىڭ ارقاسىندا جوشى 1207-12 جىلدارى، باتىسقا قاراي باعىتتالعان بىرقاتار ۇلكەن جورىقتاردى باسقارىپ، وڭتۇستىك ءسىبىردى، التايدى، جوڭعار دالاسىن، شىعىس تۇركىستاندى مەكەندەگەن كوپتەگەن ەل-تايپالاردى وزىنە  باعىندىرىپ، جەتىسۋ وڭىرىنە جەتكەن. 1211-15 جىلدارى قىتايدى جاۋلاۋ، باعىندىرۋ سوعىستارىنا قاتىستى.

جوشى – بابا، 23 – ۇرپاعىڭ وڭ تىزەسىن بۇگىپ الدىڭا كەلدى.  (2015 ج. 6 - ماۋسىم)

تاعدىر، ... بىزدەر قازىر كىمبىز؟ (2015 ج. 6 - ماۋسىم)

1218 جىلى جوشى جاساعى ەجەلگى جاۋى «مەركىتتەردى» قۋالاي وتىرىپ، قىپشاق دالاسى، ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا حورەزم شاحى مۋحاممەدتىڭ 60 مىڭ اسكەرىمەن كەزدەسىپ، بەتپە-بەت كەلەدى. سوعىس جاريالانباعانىنا قاراماستان، ءوز اسكەرىنىڭ اناعۇرلىم كوپ ەكەنىنە سەنىمدى بولعان شاح، ءبىرىنشى بولىپ شابۋىلعا شىعادى. الايدا، جوشىنىڭ ۇلكەن قولباسشىلىق دارىنى ارقاسىندا اسكەرى اناعۇرلىم از بولعانىنا قاراماستان ۇرىس تەڭ اياقتالادى! بۇدان قاتتى  ۇرەيلەنگەن شاح اسكەرى شەگىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى! وسىدان سوڭ، شاح اسكەرى جوشىعا قارسى اشىق شايقاستارعا شىعا الماي، قورعاندارىن پانالاي بەرگەن. جوشى جەتىسۋداعى بار قالالارعا يە بولدى! بۇنىمەن توقتاماي، 1220-22 جىلداردا سىرداريا بويىنداعى وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، جانكەنت، تۇركىستان ت.ب. قالالاردى الۋدى باسقاردى، سونىمەن حورەزم مەملەكەتى قۇلادى!

1223 جىلى شىڭعىس قاعاننىڭ شاقىرۋىمەن سايرام-تالاستىڭ ارالىعىندا، «قۇلانباسىدا» ۇلى قۇرىلتاي وتكىزىلدى. وسى قۇرىلتايدا قاعان كوزىنىڭ تىرىسىندە جاۋلاپ العان ۇلانعايىر ولكەنى ۇلكەن ايەلى (بايبىشەسى) بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ەنشى رەتىندە ءبولىپ بەرەدى. جوشىنىڭ ەنشىسىنە ەرتىستەن باتىسقا قاراي، جەتىسۋدىڭ تەرىسكەي بولىگىن قامتي وتىرىپ، "موڭعول اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن" تومەنگى ەدىل بويىنا دەيىنگى جەردى قوسا، بۇكىل دەشتى قىپشاق ايماعى تيەدى. ورداسى ەرتىس وزەنى بويىندا ورنالاستى.

باسقالار قارا قورىمعا قايتقاندا، جوشى، دەشتى قىپشاققا قاراستى تۇركى تىلدەس تايپالار قۇراعان، ءوز ۇلىسىندا قالعان. مىنە، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا العاشقى مەملەكەتى وسىدان باستاۋ الادى! بۇل جەردە اسا نازار اۋداراتىن ۇلكەن ماسەلە – جوشى حانعا شىعىستان بىرگە كەلگەن اسكەردەن ءتورت مىڭ عانا قول قالدىرىلعانى! مىنە، وسىدان-اق جەرگىلىكتى تۇركى، ونىڭ ىشىندە قازاق تايپالارىنىڭ جوشىنى ەرەكشە قۇرمەتتەگەندىكتەرى، ءوز حانى ساناعاندىقتارى بىردەن كورىنەدى.

جوشى دا ءوزىنىڭ تۇركى-قازاق جۇرتىن ەرەكشە سۇيگەن، باعالاعان. تاريحشى ءجۋجانيدىڭ ايتۋىنشا ("تابانات-ي-ناسيري" 1260): "جوشى قىپشاقتاردى جاقسى كورىپ كەتكەنى سونشا، ول حورەزمدە قانداي دا ءبىر قىپشاق بالاسىنىڭ ماڭدايىنان شەرتكىزبەيدى..." دەلىنگەن! دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەت قالىپتاستى، وسىعان بايلانىستى، تاريحشىلاردىڭ: «...بۇل ساياسات اكە مەن بالا اراسىندا ارازدىق تۋىنا سەبەپكەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، بالاسىنىڭ اقىلدىلىعى مەن ەرەكشە باتىلدىعىنان شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە سەسكەنگەن...» دەگەن سياقتى جاۋلارى شىعارعان پىكىرلەردىڭ ءبىرى. بۇل دەگەن، ۇلى ادامدار ەمەس، قاراپايىم قاتارداعى ادامداردىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن «كىساپىر» ويلاردىڭ ءبىرى. سوندا دەيمىز-اۋ، قانداي اكە بالاسىنىڭ وزىنەن ارتىق اقىلدى، ەرجۇرەك باتىر بولعانىنا قىزعانىشپەن قاراۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس.

وسى تەكتەس ءتۇرلى-ءتۇرلى، مۇمكىن، كوبىنەسە كەيىنىرەك، بەلگىلى ءبىر ماقسات مۇددەنى كوزدەپ شىعارىلعان الىپ-قاشپا پىكىرلەر، جوشىنىڭ قازاسىنىڭ سەبەپتەرىنە دە كۇدىك، كولەڭكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن  سان الۋان سەبەپتەر تۋىنداتىپ، شىڭعىسحاننىڭ «قانىشەرلىگىن» اسقىنداتىپ، جوشىنى ادەيى ارانداتۋعا قاجەت بولعان ءتارىزدى.  ونداي بەرەكەسىز اڭگىمەلەرگە توقتاماي-اق قويالىق، ولاردىڭ ءبىرازى وقىرمان قاۋىمعا بەلگىلى. مىسالى:

- جوشى قازاسى تۋرالى ءبىزدىڭ قازاق اراسىندا دا كەرەمەت اڭىز-ءاپسانالار ساقتالعان. سونىڭ بىرەگەيى، ءبارىمىز دە بىلەتىن، اتاقتى «اقساق قۇلان، جوشى حان» كۇي-اڭىزى. بۇنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا بەلگىلى كۇيشى-جىرشى كەتبۇقانىڭ قاعانعا جوشى ءولىمىن كۇيمەن جەتكىزدى دەلىنسە، ەكىنشى نۇسقاسىندا كۇي تارتىلىپ بولعان سوڭ، تۇركى جىرىمەن ەستىرتتى دەلىنەدى;

- مۇنداي سۋىق حاباردى شىڭعىسحانعا جەتكىزۋ دە وڭايعا تۇسپەسە كەرەك (تۇرىك شەجىرەسى), ياعني، قايعىلى حاباردى ەستىرتۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماي، بۇل مىندەت ۇلى جىرشىعا جۇكتەلىپتى. شىڭعىسحان جىر «جىرلا» دەپ ءامىر بەرگەن ءساتىن پايدالانعان ۇلى جىرشى:

- تەنگيز باشتىن بۋلعاندى، كيم توندۋرۋر، ا حانىم؟

تەرەك تۋبتىن جىعىلدى، كيم تۋرگۋزۋر، ا حانىم؟،- دەگەندە، شىڭعىسحان:

- تەنگيز باشتىن بۋلعانسا، توندۋرۋر (تۋندىرار) ولۋم جۋچي ءدۇر،

تەرەك تۋبتىن جىعىلسا، تۋرگۋزۋر ولۋم جۋچي ءدۇر...;

...بۇل مىسالدارداعىلاردان باسقا پىكىرلەردى مۇقيات قاراساڭىز، كەلىسپەيتىن جەرلەرى كوپ ەكەنىن بايقايسىز: بىرىنشىسىندە قاعان، «قانجار تىعىپ ولتىرىڭدەر» دەپ ارنايى ادامدار جىبەرگەن بولسا، ول بۇيرىق نەگە ورىندالماعان (ورىندالماۋى مۇمكىن ەمەس قوي)?! ءوزى ولتىرتكەن بولسا، قاعاننىڭ سونشا وكىنۋى قالاي؟ تاريحتان بورتەگە ەستىرتۋ ءۇشىن ارنايى بۇيرىق شىعارىلعانىن دا بىلەمىز، ولاي بولسا بۇنداي دابىرالار نە ءۇشىن قاجەت؟! سوندىقتان، سارالاي كەلگەندە، ەجەلگى قازاق اڭىزى شىندىققا وتە جاقىن ەكەنىن بايقايمىز.

قالاي بولعاندا دا جوشى اكەسىنەن التى اي بۇرىن قازا تاپتى جانە ونىڭ ولىمىنە شىڭعىس قاعاننىڭ قاتتى قينالىپ، كۇيىنگەنى بەلگىلى! ولاي بولسا، «ءوزى ولتىرتكەن» دەگەننىڭ جالعان اڭگىمە ەكەنى انىقتالىپ تۇر. ءوز شەشىمىنسىز وندايعا باسقالاردىڭ دا بارا الماسى انىق.

قازاق «تورەلەرى» باستاۋ الاتىن جوشى ۇرپاقتارىنا كەلسەك، ونىڭ ارتىندا كوپتەگەن بالا-شاعاسى (راشيد اد-دين 40 ۇلى بولعان دەپ، 14 ءىن اتايدى: 1-وردا; 2-باتۋ; 3-بەرەكە; 4-بەركەچار; 5-شيبان; 6-تانگكۋت; 7-بۋۆال; 8-چيلاۋكۋن; 9-شينگكۋر; 10-چيمپاي; 11-مۋحاممەد; 12-ۋدۋر; 13-تۋكا-تيمۋر; 14-سينگكۋم), كوپتەگەن نەمەرەلەرى قالعان. جوشى ۇلدارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ تاريحتان الاتىن وزىندىك ورنى بار، ولاردىڭ ىشىندەگى اتاقتىلارى رەتىندە وردا-ەجەن، باتۋ، بەركە، شيبان تاعى باسقالارى اتالادى.

جوشى ولگەننەن كەيىن، شىڭعىس قاعاننىڭ ماقۇلداپ، بەكىتۋىمەن، ونىڭ ەكىنشى ۇلى - باتۋ، تاكقا وتىردى جانە بارلىق باتىستاعى اسكەر مۇنى مويىندادى. 1237-56 جىلدار ارالىعىندا 19 جىل حاندىق قۇردى، ءوزى باستاعان جورىقتار كەزىندەگى قاتالدىعىنا قاراماي «ساين حان» نەمەسە «قايىرىمدى حان» اتاندى. ورىس جەرىنە، شىعىس ەۆروپاعا ۇلى جورىقتار باستالدى، بۇل ەندى وزىنشە ايتىلاتىن، جەكەشە ۇلكەن تاريح، ۇلى مەملەكەت التىن وردا تاريحى!

...جوشىنىڭ مازارى جەزقازعان وڭىرىندە، قالادان 50 شاقىرىمداي جەردەگى «كەڭگىر» وزەنىنىڭ بويىندا.  بار قازاققا كيەلى ۇلىتاۋدا!

قازاق حالقىنىڭ سۇبەلى ءبىر رۋلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن تورەلەر، وزدەرىنىڭ اتا-تەگى، شىڭعىس–جوشىدان باستالاتىنىن ەشقاشاندا ۇمىتقان ەمەس جانە ونى اللا تاعالانىڭ وزدەرىنە بەرگەن قاسيەتتى دارەجەسى سانايدى!

جوشى ۇمىتىلعان جوق! وسىعان بايلانىستى 2015 جىلى ماۋسىمنىڭ 6-دا ۇلىتاۋدا، ناقتى ايتقاندا جەزقازعان قالاسىندا كوپتەگەن ەل ازاماتتارى باس قوسىپ، ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى - شىڭعىس قاعان مەن ونىڭ تۇڭعىشى، ۇلى حان جوشىنىڭ رۋحىنا ارناپ قۇران باعىشتاپ، «كەڭگىر» مەيرامحاناسىندا  «اس» بەردى.  سول ۇلى اسقا جەزقازعان قالاسىنىڭ اكىمى ب. احمەتوۆ قول ۇشىن بەرىپ، ۇلكەن ازاماتتىق تانىتتى. وتكەن 2017 جىلى 18 قاراشادا قاسيەتتى تۇركىستاندا شىڭعىس قاعان مەن جوشى حاننىڭ قايتىس بولعانىنا 790 جىل تولۋىنا بايلانىستى «اس» بەرىلىپ، قۇران باعىشتالدى.  جالپى شىڭعىس–جوشى ۇرپاقتارى – تورەلەر اۋلەتىنىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋدا، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جانە مادەنيەتى مەن ونەرىن قالىپتاستىرۋدا ماڭگى وشپەستەي ءىز قالدىردى. بۇل، قازاق تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلعان شىندىق. ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى دا ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە بارىنشا ۇلەس قوساتىنىنا سەنەمىز.

...كەسەنە تۋرالى كوپ ايتىلعاندىقتان اسا توقتالماي-اق، بىرەر مالىمەتتەردى كەلتىرە كەتەلىك: مازار جايلى العاشقى جازبا حابار بۇحار بيلەۋشىسى ابداللاحتىڭ 1582 جىلى ۇلىتاۋعا بارعان كەزىنە بايلانىستى پايدا بولدى. وندا «وسى ايدىڭ 6 جاڭاسى، سەنبى كۇنى حان، جوشى حاننىڭ مازارى الدىنداعى سارايعا توقتادى» دەلىنگەن. ال، اۋىزشا دەرەكتى قازاق بالاسى ەجەلدەن ايتىپ كەلەدى! مازار تۋرالى يۋ. شميدت، ۆ. بارتولد، جانە ش. ءۋاليحانوۆتار جازدى.

ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى قازاق اياۋلىسى الكەي مارعۇلاننىڭ باسشىلىعىندا 1946 جىلى جۇرگىزىلدى. ەكى بەيىتتى تەكسەرۋ-قازبا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان سۇيەك سۇلبالارى جانە ماتەريالدىق زاتتارعا سۇيەنىپ، العاشقى قورىتىندىلار جاسالدى. ءا. مارعۇلان ءبىرىنشى بەيىتتەن تابىلعان ادام قاڭقا سۇيەگىنىڭ ءبىر قولى جوق بولعانىنا بايلانىستى، ونى «جوشى حان»، ال ەكىنشى بەيىتتەن تابىلعان ايەل ادامنىڭ سۇيەگىن ونىڭ بايبىشەسى كەرەيت توگوريل ۋان حاننىڭ قىزى بەكتۇتمىشتىڭ  (بەكتۇرمىس) تابىتى دەپ پايىمداپتى. قابىر استىنا توسەلگەن قالاق كىرپىشتەردە اراب ارپىمەن “ىقپال” دەگەن ءسوز بىرنەشە قايتارا جازىلعان.

كۇمبەزدە ساقتالعان تاڭبالارعا قاراعاندا، ونى سالۋعا جوشىعا باعىنعان تايپالاردىڭ ءبارى (وعىز، ارعىن قىپشاق، كەرەي، نايمان، قوڭىرات، قاڭلى ت.ب.) قاتىسقان. تاريحي ءداستۇر بويىنشا كۇمبەزدى قايتىس بولعان كىسىنىڭ جىلدىق اسىن بەرۋدەن بۇرىنىراق جاسايتىن بولعان. سوعان قاراعاندا ەۇمبەز 1228 جىلى سالىنعان بولۋ كەرەك. كەسەنە پورتالدى-كۇمبەزدى قۇرىلىستار قاتارىنا جاتادى. جوباسى تىك بۇرىشتى. قۇرىلىس ماتەريالدارى – كۇيدىرىلگەن كىرپىش، عانىش، اكىمشىلىك جوبانىڭ اۋماعى 9,55ح7,25 م. كوزگە ايرىقشا تۇسەتىن نارسە – سالتاناتتى پورتالى.

...جوشى كۇمبەزىنەن باسقا قاسيەتتى ۇلىتاۋدا الاشاحان، جانە دومباۋىل كۇمبەزدەرى بار. مىنە، بۇلاردىڭ دا تىلسىم، قۇپيالارى ءالى كۇنگە اشىلعان جوق! شوقان جازبالارىنا جانە كەيىنگى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، دومباۋىل مازارىنا ءبىراز تۇسىنىكتەر بەرۋگە دە بولادى، ياعني، ول مازاردىڭ سالىنعان ۋاقىتى جوشى مازارىنان الدەقايدا ەرتەرەك ەكەنى! حالىق اڭىزى دومباۋىلدى جوشى زامانداسى، ءتىپتى قاتتى قايعىرعان باتىر «قۇلانداردى قىرعان ەكەن» دەپ تە سۋرەتتەيدى. كىم ءبىلسىن، مۇمكىن دومباۋىلدىڭ جوشىمەن قاتارلاس ءبىر ۇرپاعى بولار، اڭىز بەكەر شىقپايدى عوي.

ال الاشاحان مازارى تۋرالى قۇپيا سىرلار مۇلدە كوپ: قاشان سالىنعان; كىم جەرلەنگەن; قازاقتا سونداي حان بولعان با; نەگە مازار كولەمى، سالتاناتى، اتاقتى جوشىنىڭ مازارىنان دا ۇلكەن جانە ساپاسى جوعارى; مۇمكىن، شىڭعىس قاعانعا ارنالعان بولار; الدە، بۇل مازار ەمەس تاريحي بەلگى مە... بۇل سۇراقتاردىڭ ناقتى جاۋابى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز!

جوشى كۇمبەزى تۋرالى دا پىكىرلەر وتە كوپ: جەرلەنگەن ادام ناقتى جوشى ما; ءتاڭىرشىل-كوشپەلىلەر مازار سالماعان عوي; مۇمكىن، كەيىنگى ءبىر ۇرپاعى مۇسىلمان داستۇرىندە سالعان بولار...

وسى جەردە بىزدىڭشە، زەرتتەۋشىلەر بىرەر ۇلكەن نارسەنى ەسكەرمەيتىن ءتارىزدى: جوشىنىڭ تۇركى-قىپشاق جۇرتىن قاتتى جاقسى كورگەنى جانە ءوز بالاسىنا مۇحاممەد دەگەن ەسىم بەرگەنى! ياعني، ەلى دە ءوز حانىنا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ، كۇمبەزىنە تامعالارىن (تاڭبا) سالعان، ال بالاسىنا يسلامعا ەڭ قۇرمەتتى ات بەرگەنى، ءوزىنىڭ دە سول دىندە بولعانىن كورسەتپەي مە؟!

ويىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، جوشى حاندى دارىپتەۋ قازاق بالاسىنا نە بەرەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. الدىمەن، ءبىز «قازاقتا بۇرىن مەملەكەت بولماعان، قۇراما حالىق» دەگەن سياقتى ۇشقارى پىكىرلەرگە نىق جاۋاپ بەرەمىز. قازاقتىڭ دا ىرگەلى، تۇنعان تاريحى بار ەل ەكەنىن دالەلدەيمىز! باۋىرلاس قىرعىزدارىمىز «ماناس» جىرىنا سۇيەنىپ، ەكى مىڭ جىلدىق تاريحىمىز بار دەسەدى، وزبەك باۋىرلارىمىز سامارقاندىق دەپ، ۇلى ءامىر-تەمىردى يەمدەنەدى! ال ءبىز شە، اتاقتى جوشىمىز بار ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ماقتانۋعا كەجەگەمىز كەرى كەتىپ تۇرادى! نەگە ولاي؟ تىپتەن، باسقانى قويىپ، ءتۋريزمدى دامىتۋ تۇرعىسىنا كەلسەك، موڭعولياداعى الىپ شىڭعىسحان ءمۇسىنىنىڭ وسى ۋاقىتتاردا مەملەكەتكە، ەلگە قىرۋار قارجى-تابىس اكەلىپ وتىرعانىن اتاپ وتسەك تە جەتكىلىكتى بولار.

وتكەن جىلى، جەزقازعاندا، الەمگە بەلگىلى تۇلعا – كەتبۇقاعا ارنالعان ەسكەرتكىش سالىنعان كەرەمەت حابارعا ءبارىمىز دە قاتتى قۋاندىق! اتاقتىلارىمىزدى ارداقتاي بىلەيىك!

جوشى حانعا كەلسەك، ءدال وسى جاعداي بىزدەن باسقا ءبىر ەلدە بولسا، الدەقاشان، دۇنيەگە جار سالىپ، ءوز ەلىنىڭ الدىڭعى قاتارداعى «برەند-سيمۆولىنا» اينالدىرار ەدى! سوندىقتان، قازاق بالاسى تاريحتىڭ ءوزى ۇسىنعان جادىگەرگە جانىنداي، ماقتانىشپەن قاراۋى كەرەك!

جوشى حاننىڭ ءوز ەسىمى ءبىزدىڭ جارناماعا مۇقتاج دا ەمەس، تەك قانا بىزدەر، سول داڭقتى ەسىمدى ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋعا مۇقتاجبىز دەسەك قاتەلەسپەسپىز! حانىمىزعا ەسكەرتكىشتەر قويىلۋعا، وقۋلىقتاردا، ادەبيەت، كينولاردا كەڭىنەن ناسيحاتتالۋعا ارنالعان شارالار جۇرگىزىلۋى ءتيىستى! مەملەكەت تاراپىنان جوشى حان كەسەنەسىن ءالى دە بولسا ايعاقتايتىنداي، اسپانداتاتىنداي جاعداي جاسالۋى قاجەت. كەرەك بولسا، مەملەكەت (اۋقاتتى ازاماتتار) شەت ەلدەردەن ماماندار شاقىرىپ، الاشاحان، دومباۋىل كەسەنەلەرىنە دە تۇبەگەيلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋىنە مۇرىندىق بولسا دەپ ويلايمىز...

سۇلتان امان شوتا، پروفەسسور

ءازكەن التاي جەتىسۋلىق

Abai.kz