جۋىردا، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» بەتىندە بەلگىلى تاريحشى، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدىنىڭ «ەلىمىزدىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنىنا – 90 جىل» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى (15.03.2018 جىل). اعامىز ءوزىنىڭ ماقالاسىن ءبىزدىڭ 4 قاڭتاردا جاريالانعان «الاشتىڭ العاشقى ينستيتۋتىنا – 100 جىل» («ەق»، 04.01.2018 جىل) اتتى ماقالامىزعا قارسى پىكىر رەتىندە جازعانىن تىلگە تيەك ەتىپتى.

ەكەۋمىزدىڭ دە ايتىپ وتىرعانىمىز قازاقتىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنى، قازىرگى اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەت، بۇرىنعى قازپي. Əرينە، ءتۇرلى ىزدەنىستىڭ سوڭعى تۇجىرىمى بۇلتارتپاس دəلەلمەن عانا تۇيىلەدى. ال ءبىر دəلەلدى ەكى جاققا تارتىپ، əركىم ءوز تۇسىنىگىن العا تارتسا، وندا بىلىگى جوعارى، نيەتى ءتۇزۋ، əدىلەتكە عانا باس يەتىن ءۇشىنشى جاق ءوز تورەلىگىن ايتۋى كەرەك. وسى ءəدىل تورەشىلەرگە ارناپ ءبىز دە تومەندە ءوز پىكىرىمىزدى ناقتى تۇردە ايتۋعا تىرىسىپ، العا تارتىپ وتىرمىز.

2007 جىلى شىلدە ايىندا تاشكەنتتە شىعارماشىلىق ىسساپارمەن بولىپ، ءبىر توپ قازاق زيالىلارىنا جولىقتىم. سونىڭ ىشىندە تاريحشى، نيزامي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 30 جىلداي دەكانى بولعان سەيدۋəلى تىلەۋقۇلوۆ اقساقالمەن كەزدەستىم. بۇل كىسى ءوز ىسىنە əبدەن بەرىلگەن، ناعىز عالىم ەكەن. «ەلگە قايتپايسىز با؟» دەگەن سۇراعىما: «كەتەر ەدىم، بىراق تاشكەنتتىڭ ءارحيۆىن قيمايمىن، قازاققا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارى وسىندا»، دەگەن ەدى. مىنە، وسى اقساقال ماعان «پەرۆىي كازاحسكي ينستيتۋت ۆ تاشكەنتە» دەگەن جيناق بەردى. جيناقتا قازاقتىڭ العاشقى جوو-نىڭ تۋ، ءوسۋ تاريحىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتار تىركەلگەن ەكەن. 1928 جىلى ونىڭ الماتىعا كوشىرىلگەندىگى دە ايتىلعان.

مۇنى كورىپ تاڭعالدىم، دەمەك، قازپي-ءدىڭ كىندىگى كەسىلگەن جەر تاشكەنت ەكەن دەپ حالىققا جاريالاۋعا اسىقتىم. ماقالام «ەگەمەننىڭ» 2007 جىلدىڭ 29 تامىزداعى سانىندا «قازاقتىڭ تۇڭعىش جوو» دەگەن اتپەن، «مىنە، جاڭالىق!» ايدارىمەن باسىلدى. كوپتەگەن ىزدەنگىش، ءبىلىمدار عالىمدار بۇل جاڭالىققا ەلەڭ ەتتى، سونىڭ ىشىندە پروفەسسور باحتيار سمان دا قولداعان ماقالا جازدى. الايدا ءتيىستى ورگاندار بۇعان مəن بەرمەدى. ۋنيۆەرسيتەت 2008 جىلى 90 جىلدىعىن ەمەس، 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى...

ال بيىل قازاقتىڭ العاشقى جوو ومىرگە كەلگەنىنە 100 جىل تولىپ وتىر- عاندا، وزىمىزبەن تۋىسقان وزبەك حالقى دا ءوز جوو-لارىنىڭ عاسىرلىق تويىن اتاپ وتكەلى جاتقاندا قاراپ وتىرا الماي، جوعارىداعى ماقالانى تولىقتىرىپ جازىپ، ونى ينتەرنەت رەسۋرستارى ارقىلى تاراتىپ، ءبىلىم جəنە عىلىم ءمينيسترى ە.ساعاديەۆتىڭ، قازاق ۇپۋ رەكتورى ت.بالىقباەۆتىڭ اتىنا اشىق حات جازدىم. بۇل جولى دا كوپتەگەن عالىمدار، سونىڭ ىشىندە پروفەسسورلار ديحان قامزابەكۇلى، بۇركىتباي اياعان، زيابەك قابىلدينوۆ، سابىر قاسىموۆ، ءƏيىپ ىسقاقوۆ جəنە ت.ب. كوپتەگەن ازاماتتار قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتتى. بىراق بۇل جولى دا مəسەلە اياقسىز قالۋعا سايىپ كەلە جاتقانداي كورىنگەندە، تاريحشى مəمبەت قويگەلدى اعامىزدىڭ وسىعان بايلانىستى ماقالاسى جارق ەتتى. قارسى پىكىر بولسا دا ونىڭ مəسەلەگە ورتاقتاسقانىنا ريزا بولىپ قالدىق.

ەندى مəسەلەنىڭ مəنىسىنە بويلايتىن بولساق، م.قويگەلدى اعامىزبەن ەكەۋ- ءمىزدىڭ دە سۇيەنىپ وتىرعانىمىز ءبىر دەرەكتەر. مەن جوعارىدا س.تىلەۋقۇلوۆ اعا- مىزدىڭ ءوز قولىنان «پەرۆىي ينستيتۋت ۆ تاشكەنتە» دەگەن جيناقتى العانىمدى ايتتىم. سول جيناق «يز يستوري كازاحسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا ۆ تاشكەنتە» دەگەن اتپەن س.تىلەۋقۇلوۆ جəنە گ.تىلەۋقۇلوۆانىڭ اتىنان 2005 جىلى الماتىدا باسىلىپ شىعىپتى. دەمەك، مەنىڭ سۇيەنگەنىم وسى كىتاپتىڭ العاشقى نۇسقاسى بولسا، م.قويگەلدى اعامىز ەكىنشىسىنە سۇيەنەدى. ءبىز اتالمىش جيناقتان: «پوستانوۆلەنيەم مۋسۋلمانسكوگو كوميتەتا وت 7-15 وكتيابريا 1918 گودا، ۋتۆەرجدەننىم سوۆەتوم نارودنوگو وبرازوۆانيا 20 وكتيابريا 1918 گودا پري رۋسسكوم پەداگوگيچەسكوم ۋچيليششە وتكرىتو كيرگيزسكوە پەداگوگيچەسكوە وتدەلەنيە» دەگەن قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسىن كەلتىرەمىز دە، ونىڭ 1919 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە دەربەس پەداگوگيكالىق ۋچيليششەگە اينالعانىن، ال 1920 جىلدىڭ 1 قازانىندا ولكەلىك قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلعانىن كورسەتەمىز. (مۇنىڭ ءبəرىن س.تىلەۋقۇلوۆ اعامىز «تسەنترالنىي گوسارحيۆ ۋزبەكيستانا.، ف.372, وپ.1, د.60, ل.5» العانىن جازعان).

م.قويگەلدى سول دەرەكتەردى: «1918 جىلى 20 قاراشادا تاشكەنت قالاسىنداعى ورىس پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ جانىنان ۇيىمداستىرىلعان التى ايلىق كۋرستار قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن ارنايى مۇعالىمدەر دايىندايتىن العاشقى وقۋ ورنى ەدى دەسە دە بولادى» دەپ قۇجاتتى سəل ەركىندەۋ اۋدارا وتىرىپ، ءəرى قاراي «قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسى 1919 جىلى 1 ماۋسىمدا جەكە پەداگوگيكالىق ۋچيليششە بولىپ بولىنەدى دە، ءوز رەتىندە وسى ۋچيليششە 1920 جىلى قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى القاسىنىڭ شەشىمىمەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلادى» دەيدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي دەرەك ءبىر، ەكى جاقتىڭ سۇيەنگەنى دە ءبىر تىلەۋقۇلوۆتىڭ كىتابى، بىراق عالىم اعامىز «پەداگوگيچەسكوە وتدەلەنيە» دەگەندى «التى ايلىق كۋرستار» دەپ باسقاشا اۋدارىپتى...

بۇل جەردە مəسەلە اۋدارمانىڭ ناقتىلىعىندا دا ەمەس. مəسەلە – ءبىر وقۋ ورنىنىڭ ىرگەسى كەڭەيىپ، ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتسە كەرەك. ودان ءəرى ەكى اۆتور دا مۇندا قانداي الاش ارىستارىنىڭ ساباق بەرگەنىن، قالاي وقىتقانىن، قانشا بالا وقىعانىن، قانداي عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋلىقتار جازىلعانىن جəنە ت.س.س. دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، سول تۇپدەرەكتەن تەرىپ جازىپپىز.

ولكەلىك قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى زامانا تالابىمەن بىرگە ءوسىپ، دامىپ كەلە جاتادى. بەس جىلدا ول كوپتەگەن قازاق ازاماتتارىنا ءبىلىم بەرىپ، كوكىرەك كوزدەرىن اشادى. وسى مəسەلەگە بايلانىستى جازىلعان ماقالاسىندا بەلگىلى الاشتانۋشى، اكادەميك ديحان قامزابەكۇلى: «قۇرمانبەك جانداربەكۇلى، عاني مۇراتباەۆ، Əلىبەك، Əۋەلبەك قوڭىراتباەۆتار – تاشكەنتتەگى كيرينپروس بىتىرۋشىلەرى»، دەپ جازدى. («90 جىل ەمەس، 100 جىل تولدى»، «ايقىن» گازەتى، 21.03.2018 جىل). 1926 جىلعى 2 مامىردا ولكەلىك قازاق ۇكىمەتى ءمəتىنى مىناداي قاۋلى قابىلدايدى: «بىۆشي كازينپروس ۆ گ.تاشكەنتە سچيتات پرەوبرازوۆاننىم ۆ پەدۆۋز پود نازۆانيەم «كازاحسكي پەداگوگيچەسكي ينستيتۋت». م.قويگەلدى اعامىز دا وسىنى تۇپ-تۋرا قايتالايدى. سونىمەن قاتار تاشكەنتتە پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن اشقاندا سول كەزدەگى حالىق اعارتۋ كوميسسارى سماعۇل سəدۋاقاسوۆتىڭ سويلەگەن سوزدەرىن دە ءبىز سەكىلدى بۇلجىتپاي كەلتىرىپتى.

وسىدان ءəرى، ءبىر كەزدە بارلىق تۇركىستاندىقتارعا ورتاق بولعان تاشكەنت قالاسى ەندى تەك 1925 جىلى قۇرىلعان وزبەك كسر-ءنىڭ استاناسى بولدى. سوندىقتان ماڭدايىنا باسقان جالعىز جوو-نى قازاق ۇكىمەتى كورشىلەس رەسپۋبليكادا قالدىرماي، جاڭا استانا – الماتى قالاسىنا كوشىرۋ مəسەلەسىن قولعا الادى. 1927 جىلدىڭ 23 ناۋرىزىندا قازاق اكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى «تاشكەنتتەگى قازپەدۆۋزدى ءبىر اي مەرزىمدە تاشكەنتتەن الماتىعا كوشىرۋ مəسەلەسىن شەشۋدى» حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا تاپسىرادى. الايدا كوشى-قون ءبىر اي ەمەس، ءبىر جىلعا سوزىلىپ، 1928 جىلعى 1 قازاندا قازاقتىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنى ەتەك-جەڭىن جيناپ، ەس بىلەتىن شاعىندا الماتىداعى ءومىرىن جالعاستىرادى.

ال ەندى قۇرمەتتى وقىرمان، قازپي 1918 جىلى تاشكەنتتە تۋعان با، əلدە 1928 جىلى الماتىعا كەلگەن سوڭ تۋدى ما، ونى وزدەرىڭىز سالماقتاڭىزدار. دۇنيەنىڭ ءبəرى نولدەن باستالادى ەمەس پە، ادام دا تۋعان كۇنىن قاراقۇلاقتانا باستاعان كەزىنەن ەمەس شاقالاق شاعىنان باستايدى. سول سياقتى اتالمىش وقۋ ورنى دا بىردەن قالىپتاسا قويماعان، ول əۋەلى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنىڭ بولىمشەسى، ودان پەدۋچيليششە، ودان اعارتۋ ينستيتۋتى، ودان پەدۆۋز، ودان قازپي بولعان... جوعارىدا ايتقان ماقالاسىندا اكادەميك د.قامزابەكۇلى دۇنيە ءجۇزىنىڭ تالاي اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتەرى وزدەرىنىڭ شاعىن وقۋ ورىندارى بولىپ باستالعان ۋاقىتىن تۋعان كۇنى دەپ كورسەتەتىنىن ايتا كەلىپ، قازۇپۋ-دىڭ دا پەدۋچيليششەنىڭ بولىمشەسى بولىپ باستالعانى دۇرىس ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي دəلەلدەپ شىعىپتى. وسى پىكىردى ەشكىم تەرىس دەي الماس. بىزدىڭشە قازۇپۋ-دىڭ تۋعان كۇنى 1918 جىلدىڭ 20 قازانى...

جاقسىباي سامرات

Abai.kz