لەنيننەن كەيىن ءستاليننىڭ بيلىككە كەلۋى كسرو-دا تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە الىپ كەلدى. ول ءوز پىكىرىنە، ارەكەتىنە قارسىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، پارتيانى ءوزىنىڭ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋگە جۇمىلدىردى. ەلدەگى «جاۋلارىنا»، وپپوزيتسيالىق كۇشتەرگە قارسى جازالاۋشى ورگان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىن (نكۆد) قۇردى. ورگان ءستاليننىڭ جەكە ءوزىنىڭ قول شوقپارىنا اينالىپ، «مارتەبەسىن» شارىقتاتىپ جىبەردى. حالىقتا قاتتى ۇرەي مەن قورقىنىش قالىپتاستى.
بىرنەشە جىلعا سوزىلعان رەپرەسسيا 1934 جىلعى 1-جەلتوقساندا ساياسيبيۋرو مۇشەسى جانە ۆكپ(ب) وك حاتشىسى، لەنينگرادتىق وبكومنىڭ باس حاتشىسى س.م.كيروۆتىڭ اتىپ ولتىرىلۋىنەن باستالدى.
كيروۆتىڭ جەرلەۋ راسىمىنە دەيىنگى بەس كۇن ىشىندە جالعان ايىپپەن، لەنينگرادتا 39 ادام، ماسكەۋدە 29, مينسكىدە 9, كيەۆتە 28 ادام اتىلعان. ولاردىڭ بارلىعى جازىقسىز جاندار بولاتىن.
كيروۆتىڭ ءولىمى ستالينگە ءوزىنىڭ قارسىلاستارى مەن حالىققا قارسى كۇش قولدانۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇرىنعى ستالينگە قارسى وپپوزيتسيا وكىلدەرى جانە ساياسي قىزمەتتەن كەتكەن تۇلعالاردىڭ بارلىعى دا تۇتقىندالدى.
1937 جىلدىڭ باسىندا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن ايرىلعان گ.گ.ياگودانىڭ ءوزى اقپان-ناۋرىز ايلارىنداعى وك-ءنىڭ پلەنۋمىندا ۇلكەن سىنعا ۇشىراپ، 28-ناۋرىزدا تۇتقىندالدى. ول كەزىندە ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەندە ستالينمەن اراقاتىناسى جاقسى ەدى جانە نكۆد-ڭ باسشىسى رەتىندە دە جەكە تاپسىرمالارىن ورىندايتىن. ياگودا بولسا، ءستاليننىڭ قىلمىسىنىڭ كۋاگەرى ەدى. سوندىقتان ستالين ودان سىپايى جولمەن، ياعني «وڭشىل تروتسكيستىك بلوكتىڭ» وكىلى دەپ ايىپتاپ قۇتىلعىسى كەلدى. ياگودا بارلىق تاعىلعان ايىپتاردى مويىندادى.
وسى كەزدەردە «ساتقىن»، «حالىق جاۋى» دەگەن تۇسىنىكتەر سينونيم رەتىندە پايدالانىلدى جانە جاۋاپقا 12 جاستاعى بالادان باستاپ تارتىلسىن دەگەن بۇيرىق تا بولدى.
ەجوۆ جۇمىسقا كىرىسكەننەن كەيىن نكۆد جۇمىسشىلارىنىڭ جاعدايى جاقسارىپ، «جەندەتتەردىڭ» ايلىق جالاقىلارى كوبەيىپ، ءار ءتۇرلى ماراپاتتارعا يە بولدى. نكۆد قىزمەتكەرلەرى بارلىق كۇشىن «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمداردى»، «زيانكەستەردى»، «شپيونداردى» ۇستاۋعا جۇمىلدىرىلىپ، ولار ءوز جوسپارىن اسىرا ورىنداۋ ءۇشىن بارلىق جاۋىزدىققا باردى. سوتسىز ۇكىم شىعارۋشى ورگاندار «ەكىلىك» جانە «ۇشتىكتەر» كۇشەيە ءتۇستى. ولار تۇتقىنداعىلاردى سىرتتاي جوعارعى جازاعا ۇشىراتتى.
وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىندا بۇرىنعى «ۇلتتىق اۋىتقۋشىلىققا» ايىپتالعاندارىنا جانە پارتيا وكىلدەرىنە قارسى جاپپاي رەپرەسسيا ۇيىمداستىرىلدى. ارينە ءبىرىنشى سوققى ۆكپ (ب) وك-نىڭ وكىلدەرىنە ءتيدى. كەزىندە 1934 جىلدىڭ 10 اقپانىنداعى پارتيانىڭ ءحYىى سەزىندە ۆكپ(ب) وك-گە الىنعان 71 مۇشە مەن 68 مۇشەلىككە كانديداتتىڭ، بەس جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني سول 139 ادامنىڭ ۇشتەن ەكىسى زاڭسىز رەپرەسسيالانعان. ناقتىراق ايتقاندا ءوز ارىپتەستەرى تاراپىنان ولتىرىلگەن.
1937-1938 جىلدارى ادام شوشىرلىق رەپرەسسياعا جالپى بارلىق رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، وبكوم جانە وبليسپولكومدىق، كەڭەستىك ۇيىمدار وكىلدەرى، قالالىق جانە اۋداندىق پارتيا باسشىلارى ۇشىرادى. وسىنداي قىزمەتتەگى تۇلعالاردىڭ رسفسر بويىنشا 90% كوزى جويىلدى. باسشىلىق كادرلارعا ۇلكەن سوققى بەرىلدى. ءتىپتى، ماسكەۋ وبلىسىنىڭ پارتيالىق حاتشىلارىنىڭ 136-نان 1939 جىلى تەك جەتەۋى عانا قالعان.
وسىنداي قيىن ساتتە ستالين قىزىل اسكەر كادرلارىنا دا سوققى بەرۋدى ۇمىتپادى. 1937 جىلى اتاقتى قولباسشى مارشالدار م.ن.تۋحاچەۆسكي، ي.ە.ياكير، ا.ي.ەگوروۆ، ۆ.ك.بليۋحەر ت.ب. اتۋ جازاسىنا ۇشىرادى.
ستالين ەلدەگى رەپرەسسيانى جۇرگىزۋدە ءبىرىنشى كەزەكتە جازالاۋشى جانە سوت-تەرگەۋ ورگاندارىنا ارقا سۇيەگەن ەدى. بىراق جاپپاي رەپرەسسيا سان مىڭداعان نكۆد مەن سوت جانە پروكۋراتۋرا وكىلدەرىن دە نازاردان تىس قالدىرمادى. اۋىر سوققى كەڭەستىك بارلاۋشىلارعا دا بەرىلىپ، اسكەري بارلاۋدىڭ باسشىسى يا.ك.بەرزيننەن باستاپ ي.رەيسس، ۆ.كريۆيتسكي تاعى باسقالارى اتىلدى.
1935 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى نكۆد ورگانىنىڭ ەڭ جوعارعى اسكەري شەنى 1,2 جانە 3 رانگالى كوميسسار اتاعىن يەمدەنگەن، جانە ەلىمىزدە «ۇلكەن تەررور»، مەن «تازارتۋ» جۇرگىزگەن 38 ادامنىڭ 1941 جىلى تەك ەكەۋى عانا ءتىرى قالعان.
ال، قازاقستانعا كەلەتىن بولساق، وسىلاردىڭ ءبىرى ەكىنشى رانگالى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميسسارى پ.ب.زالين قازاقستاندا تۋرا ءۇش جىل (09.01.1935-20.01.1938) نكۆد باستىعى بولىپ ىستەدى. سونىڭ سوڭعى ءبىر-ەكى جىلى تىكەلەي ن.ەجوۆتىڭ قاراماعىندا ءوتتى.
1937 جىلى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ قۇرامىنداعى 85 مۇشە، 35 مۇشەلىككە كانديدات، 11 رەۆكوم مۇشەسى – بارلىعى 131 ادام بولسا، جىل اياعىندا ودان 68 ادام عانا قالعان.
قازاق ەلىندە نكۆد باسقارعان پ.ب.زالين ماسكەۋگە اۋىسۋىنا بايلانىستى ونىڭ ورنىنا ورتالىق س.ف.رەدەنستى جىبەردى. 1938 جىلى قاڭتاردىڭ سوڭىندا قىزمەتىنە كىرىسكەن ول الماتىدا 37-دە باستالعان قىزىل تەررور قارقىنىن ورىستەتە ءتۇستى. ول ون كۇن ىشىندە بۇتىندەي قازاقستاننىڭ ۇكىمەتىن اتىپ تاستاعان. كەلگەن ون كۇنى ىشىندە جوعارعى سوۆەتتىڭ توراعاسى قۇلىمبەتوۆتەن باستاپ سەگىز ءمينيستردى، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسىن، ءتورت مەڭگەرۋشىسىن، بيۋرو مۇشەسىن تۇگەل، جوعارعى سوۆەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارىن، مينيسترلەر سوۆەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارىن اتىپ تاستاعان. سولاردىڭ قاتارىندا 14 وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعالارى، 13 وبكوم حاتشىسى بار. قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىن جاپپاي جويۋ ساياساتى وسىلاي جەدەل، جانتۇرشىگەرلىك كۇيدە جۇرگىزىلدى.
ءسويتىپ، رەپرەسسيانىڭ ناعىز شارىقتاۋ كەزەڭىندە، 1937-1938 جىلداردا، قازاق ەلىندە ءتىپتى نكۆد-نى باسقارعان زالين مەن رەدەنستەر دە رەپرەسسيادان قاشىپ قۇتىلمادى.
سول جىلدارى ءبىر عانا رەپرەسسيا سالدارىنان قازاعا ۇشىراعان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 25 مىڭ ادامنان اسىپ جىعىلادى. 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىننەن باستاپ قازاقستاندا 103 مىڭ ادام ساياسي ايىپ تاعىلۋ ارقىلى سوتتالسا، ونىڭ تورتتەن ءبىرى «نكۆد ۇشتىكتەرى» ۇكىمىمەن، سوت ۇكىمىمەن اتىلىپ كەتكەن.
مۇنداي قىزىل قىرعىن قازاق حالقىن ەرەكشە ويسىراتتى. دەموگراف م.ءتاتىموۆتىڭ ايتۋىنشا، 1937-1938 جىلدارى «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلعان قازاقتار پايىز جاعىنان گرۋزيندەردەن ەكى ەسە، ورىستاردان ءۇش ەسە، تاتارلاردان ءتورت ەسە، وزبەكتەردەن بەس ەسە كوپ بولعان. ەلىنىڭ ەركىندىگىن اڭساپ، ارماندا كەتكەن الاش ارىستارى، عالىمدار، اۋليەلەر، اقىن-جازۋشىلار بولدى.
تسيفرعا سەنەر بولساق، ءبىز بۇكىل سوعىس جىلدارى 600-دەي گەنەرالدان ايرىلدىق. ستالين بولسا، 1937-1938 جىلدارى 43 مىڭ اسكەري باسشىنى رەپرەسسياعا ۇشىراتقان.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا 30-شى جىلداردىڭ سوڭىندا 23000 چەكيست ولتىرىلگەن. ناعىز قىلمىسكەرلەر ياگودا، ەجوۆ، بەريا، ۆىشينسكي جانە ۋلريحتەر بولاتىن. ولار ستاليندىك جازالاۋشى جۇيەنىڭ 30-شى جىلدارداعى ىرىكتەلگەن بەلسەندى مۇشەلەرى ەدى. سول بەلسەنىپ جۇرگەن ەجوۆقا دا «پولشا، گەرمانيا، جاپونيامەن ساتقىندىق، شپيوندىق بايلانىستا بولعان» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1940 جىلى 4 اقپاندا اتۋ جازاسىنا ۇشىرادى.
كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا 1935 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمى ارالىعىندا كسرو-دا 19 ملن. 840 مىڭ «حالىق جاۋى» تۇتقىندالىپ، ونىڭ 7 ميلليونى اتىلسا، قالعاندارى لاگەرلەردە ولگەن.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، س.كيروۆتىڭ قازاسىنان كەيىن باستالعان ەلىمىزدەگى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ادامزات تاريحىندا بولماعان قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلدى. زۇلمات كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى بارلىق رەسپۋبليكالاردى قامتىدى.
ستاليندىك زورلىق-زومبىلىق اقىرىندا تاريحي جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ستاليندىك جۇيەنىڭ 30 جىلدىق تاريحىنداعى كسرو-داعى ادام شىعىنى، رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىق تاريحىنداعى ادام قۇرباندىعىنان بىرنەشە ەسە كوپ.
الەم تاريحىندا حح عاسىردىڭ بەيبىت كەزەڭدەرىندە الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە 170 ميلليون ادام قىرىلىپ جويىلىپتى. سولاردىڭ 110 ميلليونى، نەمەسە شامامەن ۇشتەن ەكىسى، كوممۋنيستىك باعدارداعى ەلدەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. كسرو-دا 1917-1987 جىلدارى 62 ميلليون ادام جويىلعان، «كوممۋنيستىك قىتايدا» (1949-1987) – 35 ميلليون، گەرمانيادا (1933-1945) – 21 ميلليون، «ۇلتتىق قىتايدا» (1928-1949) – 10 ميلليون، جاپونيادا (1936-1945) – 6 ميلليون، تۇركيادا (1909-1923) – 2,8 ميلليون» «سوتسياليستىك قاۋىمداستىق» دەپ اتالاتىن بۇرىنعى 23 ەلدە 110, 286 ميلليون ادام جويىلىپتى. سونداي-اق ادامداردى جويقىن قىرعانى ءۇشىن باسشىلاردىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل ءتىزىمنىڭ ەڭ باسىندا ستالين تۇر. ونىڭ موينىنا 42,6 ميلليون ادامنىڭ قانى جۇكتەلەدى. ودان كەيىن: ماو تسزەدۋن – 37,8 ملن، گيتلەر – 20,9 ملن، چان كايشي – 10,2 ملن، لەنين – 4 ملن، حيدەكي تودزيو – 3,9 ملن، پول پوت – 2,4 ملن ادام.

جەدەل سۇحبات

تالاس وماربەكوۆ
– قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيى قالاي؟
– قۋعىن-سۇرگىن، جالپىلاما العاندا ناۋقاندار بويىنشا زەرتتەلۋى ءبىتتى دەۋگە بولادى. مىسالى، تۇرىكشىلدىككە ايىپتاۋ، ۇجىمداستىرۋ، كەڭەستەندىرۋ، قازاقتى ۇلتشىلدىققا ايىپتاۋ جولىنداعى قۋعىن-سۇرگىندەر، ەلدە بولعان كوپتەگەن شارۋاشىلىق ساياسي ناۋقاندار، دەپورتاتسيا دا ءبىرشاما دۇرىس زەرتتەلدى.
ءبىزدىڭ قوعامدا وسى ماسەلەگە تۋراسىندا شاتاستىرۋ ورىن الدى. اشارشىلىقتى 1929-1931 جج بولشەۆيكتەردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي رەفورماسىنىڭ قاتەلىگى. ونى اپارىپ قۋعىن-سۇرگىنگە جاتقىزدىق. اشارشىلىق قۇرباندارى ەشقانداي قىلمىستىق ءىسسىز ءارتۇرلى ناۋقاندارعا بايلانىستى قىرىلدى. ال، ولاردى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە جاتقىزۋعا بولمايدى. قۋعىن-سۇرگىندەر ارنايى ايىپتاۋمەن، جالا جابۋمەن جويىلعان ادامدار. ەندى وسى تۇرعىدان اشارشىلىق قۇرباندارىن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنان اجىراتۋ كەرەك. ولاردى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋ كەرەك. اشارشىلىق قۇرباندارىنا (2 ملن استام قازاققا) ارناپ بارلىق وبلىستاعى قالالارعا ەسكەرتكىش ورناتساق، ارتىق بولمايدى. ال، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا دا مونۋمەنتتەر ورناتايىق. مىنە، وسى ماسەلەنى زەرتتەۋشىلەر كۇن تارتىبىنە قويىپ، ايتىپ كەلەدى، بىراق ونى تىڭدار قۇلاق جوق. جالپى مەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ كوپ تومدىق كىتابىن شىعارۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
– قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنە شەتەل تاريحشىلارى قانشالىقتى ءمان بەرىپ وتىر؟
– شەتەل تاريحشىلارى قۋعىن-سۇرگىنگە دە، اشارشىلىقا قاسىرەتىنە دە جاقسى ءمان بەرەدى. وسى جىلى عانا مەنەن ەكى شەتەلدىك كەلىپ، اشتان قىرىلعان قازاقتارعا بايلانىستى ارنايى لەكتسيا تىڭدادى. ونىڭ بىرەۋى امەريكاندىق، ەكىنشىسى يتالياندىق دوكتارانت. مىنە، ەۆروپالىق تاريحشىلار ءبىزدىڭ تاريحقا قىزىعىپ جاتىر. سەبەبى، ءوز تاريحىن زەرتتەپ ءبىتتى. ولارعا مەملەكەت جاعداي جاسادى. سوندىقتان زەرتتەيتىن وبەكتى تاپپاي ءبىزدىڭ تاريحقا كوشىپ جاتىر.
پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ تاريحشىلارىنان قازىرگى كەزدە قول ءۇزىپ قالعانبىز. ولارمەن بايلانىس وتە ناشار.
ءبىز حالىق بولامىز دەسەك، تاريحىمىزداعى قۋعىن-سۇرگىن سەكىلدى اقتانداق ماسەلەلەردى شىنايى تۇردە زەرتتەپ، وعان وبەكتيۆتى تۇردە باعا بەرۋ كەرەك. سوندا عانا ۇلت ءوزىن-ءوزى تولىق تانيدى.

تالعات جولداسۇلى، تاريحشى
«ءۇش قيان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل