ۇلتتىق مادەنيەت دەپ ۇلت پەن ونىڭ تۇلعالارىنىڭ، ياعني ۇلت زيالىلارىنىڭ قابىلەتى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى، ءبىلىمى، ونەرى، دانالىعى نەگىزىندە قالىپتاساتىن يگىلىكتەردى ايتامىز. ۇلتتىق مادەنيەت عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان ۇلت يگىلىكتەرى. مادەنيەت ۇعىمىنىڭ تۇپكىلىكتى ماعىناسىندا ادام بالاسىنىڭ رۋحاني ەڭبەكتەنۋ قىزمەتى، ماقسات-مۇراتى، ونىڭ يگىلىگىن ەل، حالىق بولىپ كورۋ، ۇرپاقتىڭ پايدالانۋى، اقىل-پاراسات، بىلىك، قابىلەت، ادامگەرشىلىك، ونەر، قوعامنىڭ ۇلتتىق تاربيە، ەڭبەك، ءبىلىم، ونەر، عىلىم ارقىلى جەتىلۋى جانە تاعى دا باسقا ىزگى دۇنيەلەر جاتىر.

مادەنيەتتىڭ سۋبەكتىسى ۇلت، حالىق، ەل، تۇلعا، ۇرپاق، جەكە ادام. مادەنيەتتىڭ نەگىزىندە مادەنيەتتىلىك جاتىر، ال مادەنيەتتىلىك جەكە ادامنان باستاپ، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ بويىنا دانالىق، ءبىلىم، قابىلەت، ونەر، ادامگەرشىلىك، تەكتىلىك ارقىلى كەلىپ وتىرعان. بۇنىڭ اقيقاتىن تاريح كورسەتۋدە. قانشا زامان وزگەرىپ، زاڭ تۇرلەنگەنىمەن، ادام بالاسىنىڭ تۇرمىسى ونىڭ ىسكەرلىگى ارقىلى گۇلدەنگەنىمەن قوعامنىڭ بەرىكتىگىن، ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن، حالىقتىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن دۇنيە ۇلتتىڭ، تۇلعانىڭ بويىنان شىعاتىن دۇنيەلەر، ياعني ۇلتتىڭ مادەنيەتى. اسىرەسە ۇلتتىق مادەنيەت قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇرپاق ءۇشىن، ونىڭ بولاشاعىن ايقىنداپ وتىراتىن قۇندىلىققا اينالۋ ۇستىندە. شىنىمەن دە بۇگىنگى ۋاقىت جاعدايىنا تاريح تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەمەسە ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ رۋحىن، قۇندىلىعىن ۋاقىتىلى تۇسىنگەن جۇرت زامان كوشىنەن قالمايدى. ۇرپاقتى ەلدىككە، ۇلتجاندلىققا تاربيەلەۋ، ادامگەرشىلىككە باعىتتاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ مەملەكەتىنىڭ، قوعامىنىڭ بەرىكتىگىن ساقتاپ قالا بەرمەك.

ۇلتتىق مادەنيەت ۇرپاق ءۇشىن قاشاندا اۋاداي قاجەت دۇنيە. بىراق قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيا ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن قۇرىپ جاتقان داۋىردە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كۇشى، ءبىلىمى، تاجىريبەلەرى، رۋحى بۇرىنعىدان دا بەتەر قوعامعا قاجەتتىلىگىن ارتتىرۋدا، ونىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولاتىن نارسە ۇرپاق پەن ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن دۇنيە ۇلت مادەنيەتىنىڭ بويىنداعى قۇندىلىقتار بولۋىندا. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بەدەلىنىڭ ارتۋىنا ءبىرىنشى سەبەپ ۋاقىت، اسىرەسە بۇگىنگى ۋاقىت. جاھاندانۋ زامانىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بۇندا ساۋاتتىلىق، ساۋاتتى ءىس ادامنان تالاپ ەتىلەدى. بۇگىنگى ۋاقىت ورامىندا ادام بالاسىنا قويىلىپ وتىرعان تالاپ، ۇرپاققا ۋاقىتتىڭ جاڭا جەتىستىكتەرى مەن قاتار ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن قاتار مەڭگەرۋدى جۇكتەيدى.

ىزگىلىكتى قوعامدى قۇراتىن ادام، ادامنىڭ دانالىعى. بۇنى اتا-بابالارىمىز تاريحتا جەتە تۇسىنگەن، ولاردىڭ ۇعىمىنشا ادامنىڭ ءومىرى سانگە ەمەس، الدىمەنەن رۋحاني مانگە اينالۋى قاجەت. الاش تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي. «تۇرمىسقا سارىن جاسايتىن ادامنىڭ عامالى، عامالعا ءوڭ بەرەتىن ادامنىڭ مىنەزى، مىنەزگە كەيىپ بەرەتىن تۇرمىس توڭىرەگى. ادامنىڭ مىنەزى ويىنىڭ تۇرىنەن، كوڭىلىنىڭ كۇيىنەن، ىستەگەن ىسىنەن بىلىنەدى. ادامنىڭ تىسقا شىققان پىكىرىندە، كوڭىلىنىڭ كۇيىندە، ەتكەن عامالىندا مىنەزىنىڭ قاي ءتۇرى كوبىرەك كورىنسە،  سول ادام سول مىنەزدى بولماق. مىنەز ىشتەن تۋادى. بىراق شىنىعىپ جەتپەي تۇرعاندا مىنەز ءتۇرىن تاربيەمەن وزگەرتۋگە بولادى. ادامعا تاربيە بەرۋشى اۋەلى اتا-انا، سونان سوڭ ۇستاز، مەكتەپ، تۇرمىسىنداعى توڭىرەك. ومىرىندە قانداي تۇرمىس كورسە، نەندەي ادامدارمەن كەزدەسسە، جولداس بولسا، ىستەس بولسا، سولاردان ونەگە كورىپ ۇلگى الماق. ونەر، عىلىم جوق جۇرتتا ادام تاربيەسىن توڭىرەگىنەن الادى» [1.165 ب.]. ەلدىڭ مادەنيەتى ونىڭ داستۇرىمەن كورىنسە، ءداستۇر بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەگى اعا بۋىننىڭ دەڭگەيى ارقىلى قالىپتاسقان دۇنيەدەن جانە ونى يگەرۋگە، كۇتىپ ساقتاۋعا دەگەن ۇرپاقتىڭ ۇمتىلىسىنان بىلىنەدى.

قازاق حالقى ءۇشىن قاشاندا ەكى نارسە قاسيەتتى، ءارى باعالى بولىپ ەسەپتەلگەن. ولار ەل مەن جەر. قازاق ۇعىمىندا ەل مەن جەرگە قاتار قىزمەت ەتكەن، ونى بويىنداعى بار مۇمكىندىگىمەن كوركەيتۋگە ۇمتىلعان ادامنىڭ، ۇرپاقتىڭ باعاسىن ۋاقىت بەرەدى. ەل دەگەنىمىز حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ ءوسىپ، ءونۋى، تاربيەلەنەتىن ورتاسى، ياعني مەملەكەتى. اتامەكەن جەر بۇل مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ تابان تىرەيتىن دۇنيەسى، ءومىرىن جالعايتىن نەگىزگى مۇرا. ەل مەن جەردىڭ رۋحىن ۇرپاق ساناسىندا بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق رۋحانيات. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، تاريحتان بەلگىلى ۇرپاقتىڭ تاڭدايتىن ەكى جولى بار. ول بىرىنشىدەن زامان وتكەلىندە ۋاقىتى وتكەنىمەن قاسيەتى مەن ءمانى جوعالمايتىن دۇنيەلەردى تاڭداۋ جولى، بۇنى مادەنيەت دەيمىز. ەكىنشىسى، زامان اعىمىمەن ىلەسە وتىرىپ وزىنە قولايلى جاقسى تۇرمىستى جاساۋ جولى، بۇنى وركەنيەت، وركەنيەت جولى دەيمىز. مادەنيەت بولماسا وركەنيەتتىڭ ادامزات، ەل ومىرىندە تۇراقتاۋى مۇمكىن ەمەس. ۇلتتىق مادەنيەتسىز وركەنيەتتى قوعام داعدارىسقا اينالۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا قاي عاسىردىڭ بولماسىن، جاڭا ۋاقىتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى وتىرعان ۋاقىتتا ۇرپاق الدىندا تۇراتىن باستى مىندەت ۇلتتىق رۋحتى ساقتاۋ، ول ءۇشىن جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي تاريحتى ءبىلۋ، بابالار تاعىلىمىن بويعا ءسىڭىرۋ قاجەت. بيلەر دانالىعىن ۇلتتىق مادەنيەت، ياعني قازاق مادەنيەتىنىڭ تۇعىرى دەيتىن سەبەبىمىز سول. الاش زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازعانداي، «قازاق كۇنەلتۋ جاعىنان مادەنيەتتەن (باتىستىق ۇلگىدەگى. – س. ءۇ.) مەشەۋ قالسا دا، اقىل، قيال، سەزىم جاعىنا، ءبىلىم تىلىمەن ايتقاندا، رۋح مادەنيەتىنە كەندە ەمەس...»، نەمەسە «باياعىدان بەرى قازاق كەڭ دالادا قۇر «قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ» جاتقان جوق ەكەن. وقىماسا دا، نادان دا بولسا، قيال، سەزىم بايلىعى بار ەكەن. جۇرەگىنىڭ تەرەڭ سىرىن، جاننىڭ الۋان الۋان قۇبىلعان نازىك تولعاۋىن ءان، كۇي دەگەن ايناسىنا تۇسىرە بىلگەن» [2. 122- 222 ب ب].

قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ۋاقىتتاعى قاراپايىم ءومىردىڭ قيىنشىلىعىنا، سىرتتان كەلگەن ساياساتتىڭ قوعامدى داعدارىسقا ۇشىراتۋىنا قاراماستان ەلدىڭ نەگىزگى تىرەگىن ساقتايتىن، سوعان قىزمەت ەتەتىن ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى كۇشتىلىگىن، ەلدىڭ جانە ەل ىشىنەن شىققان ەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدەگى ەپتىلىگىن، ءاربىر شاڭىراقتىڭ يەسى اتا-انانىڭ ەستىلىگىن وسىدان اق كورۋگە بولادى. سوندىقتاندا قازاق مادەنيەتىنىڭ تۇعىرى دانالىقتى زەردەلەۋدە بيلەر دانالىعىن تانۋ، زەردەلەۋ، ءبىلىمىن يگەرۋ، رۋحاني ومىردە دۇرىس پايدالانۋ مىندەتىنىڭ الدىمىزدا تۇرعاندىعىن ۇعىنامىز. شىنىمەن دە تاريح پەن ۋاقىت شىندىعى كورسەتىپ وتىرعانداي تاريحي ۋاقىتتىڭ، ادامزات پەن ۇلت مادەنيەتىنىڭ تۇپكىلىكتى مازمۇنى ۇلت پەن ۇلت تۇلعالارىنىڭ رۋحاني دۇنيەلەرى ارقىلى كورىنىپ، ەرەكشەلەنىپ وتىرادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي دانالىق، ۇلت تۇلعالارىنىڭ قابىلەتى مەن بىلىمىنەن شىققان ونەر تۇرلەرى ەل بولمىسىنىڭ رۋحاني ءورىسى بولىپ تابىلادى. حالىقتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ  رۋحاني تىنىس الۋ ءورىسى دانالىق ارقىلى، ونەر ۇلگىلەرى ارقىلى كورىنىس تابار بولسا، بۇنداي جۇرتتىڭ قوعامىنىڭ قاشاندا ءوزىنىڭ تابيعي جولىمەن، رۋحاني مۇمكىندىگى ارقىلى داميتىندىعى انىق، ياعني ءداستۇرلى قوعامنىڭ قاشاندا زامان تالابىنا ساي وركەنيەت باسقىشىن باسىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىگى مول. سەبەبى قوعامىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن، مادەنيەتىنىڭ ءتول مۇرالارىن ءوز ۋاقىتىنىڭ جەتىستىگىمەن ۇيلەستىرەتىن، سول ارقىلى وعان كۇش بەرەتىن جانە ودان كۇش الاتىن ۇرپاق ونەرلى، ەرىك جىگەرى مول ۇرپاق. قازاقتىڭ تۇلاعالارى تاريحتا وسى ۇعىمدا، كوزقاراستا، وسى ۇستانىمدا بولعان.

الاش زيالىلارى ادامزات مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ نەگىزدەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مادەنيەتكە قاتىستى ارنايى ەڭبەكتەر جازعان. سونىڭ ءبىرى «شارۋاشىلىق وزگەرىس» دەپ اتالادى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىندا ادام بالاسىنىڭ رۋحاني جانە ەڭبەكتەنۋ قىزمەتىنىڭ جالپىعا ورتاق ۇلگىسى جاتسا، سول ۇلگىنىڭ ادامزاتقا ورتاق تاريحتىڭ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ۇيىتقىcىنا اينالعان دارا جولى شارۋاشىلىق. وسى شارۋاشىلىقتان ەكونوميكا، عىلىم، ونەر، ءبىلىم تۇرلەرى، قىسقاسىن ايتساق قوعامدىق سانانىڭ بارلىق فورمالارى شىعىپ، قالىپتاسىپ وتىرعان. اتا - بابالارىمىزدىڭ تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتىنىڭ وزىندە تەرەڭ دانالىق پەن تۇسىنىكتىڭ جاتقاندىعىن ەسكەرسەك، ءار كەزدە ۇلت شارۋاشىلىعىنىڭ ۇرپاق ومىرىندە جالعاسىپ، ۇلت بولمىسىنىڭ، ەل تۇرمىسىنىڭ رۋحاني نەگىزىنە اينالۋىنا باسشىلىق ەتكەن الاش تۇلعالارىنىڭ ءبىر بۋىنى وسى بيلەر.

وتكەن عاسىر باسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ بىرنەشە ساندارىندا جارىق كورگەن «شارۋاشىلىق وزگەرىس» اتتى ماقالادا زيالىلارىمىز بىلاي دەگەن: "قازاقتىڭ وتىرىقشى بولۋ-بولماۋ ماسەلەسى وسى ەگىن ەگۋ ماسەلەسى سياقتى. ەگىن ەگۋدەن بۇرىن ەگىن ەگۋگە كەرەك شارتتاردىڭ بار-جوعىن ءبىلۋ كەرەك. سول سياقتى قازاقتىڭ وتىرىقشى بولۋ بولماۋ ماسەلەسىن شەشەمىن دەگەن ادام، اۋەلى، قازاق جەرىنىڭ جايىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك. سونان سوڭ وتىرىقشى «بول، بولما» دەپ ايتۋشىلار قازاق جەرىنىڭ جاعدايلى-جاعدايسىز جاعى مىناداي دەپ ايتارعا كەرەك. ون وبلىس قازاقتىڭ تۇرعان جەرى ۇلكەن. ونداي ۇلكەن جەردىڭ تابيعي جاعدايلارى شارۋالىققا بىردەي بولماسقا ءتيىس. تابيعي جاعدايلارى ءار جەردىڭ باسقا بولعانىنا قاراي، قازاق شارۋالىعىنىڭ باسقالىعى بار-جوعىن كورۋ كەرەك. ەگەردە تابيعات جاعدايى باسقا بولا تۇرىپ، قازاقتاردىڭ ىستەپ وتىرعان شارۋالىعى قاي جەردە دە بولسا، بىردەي كورىنسە، وندا قازاقتار تابيعات جاعدايىن تالعاماي، باياعىدان بەرى كەلە جاتقان سالتىنا تارتىپ ىستەپ وتىرعان شارۋالىق بولادى. ول شارۋالىق ەرتە مە، كەشپە وزگەرىپ تابيعات جاعدايىنا قاراپ ىستەلەتىن تۇرگە تۇسپەكشى. ەگەردە قازاقتاردىڭ وسى كۇنگى ىستەپ وتىرعان شارۋالىعى تابيعات جاعدايىنا قاراي بولسا، وندا ول شارۋالىقتى تابيعات جاعدايىن وزگەرتپەيىنشە وزگەرتۋگە بولمايدى» [3.255 ب.].

قازاقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ۇلتتىڭ اتامەكەنىنە، تاريحي ۋاقىت جاعدايلارىنا بايلانىستى قالىپتاسىپ وتىرعان. وسىعان ساي ەل تۇرمىسىنىڭ بولمىسى، ۇلت شارۋاشىلىعىنىڭ وزىندىك ەرەجەسى مەن تاسىلدەرى، ەلگە باعىت-باعدار بەرەتىن زيالىلاردىڭ ورتاسى قالىپتاستى. تاريحي ۋاقىتتىڭ بۇرالاڭى كوپ سان-قيلى جولدارىننان، وتكەلدەرىنەن سۇرىنبەي وتۋدە سول قيىندىققا، تاريحي ۋاقىت سىنىنا قازاقتىڭ ءاربىر ادامىنىڭ دايىن بولعاندىعىن بىلەمىز. ياعني وتباسىنداعى قازاقى تاربيە، اتا-انانىڭ ۇرپاقتى ومىرگە، قوعامعا باعىتتاۋ ىسىندەگى جاۋاپكەرشىلىك قاشاندا قازاق قوعامىنداعى ەلدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ، ۇلتجاندىلىقتىڭ ۇيىتقىسى بولىپ وتىرعان. وسيەت پەن ونەگەنى ۇلگى تۇتقان تاريحتاعى قازاقى وتباسىنىڭ شاڭىراعىنىڭ اياسىندا تاربيەلەنگەن بالا وسكەندە باتىر، بي، شەشەن، اقىن، ەلىنە جانى اشيتىن كەمەڭگەر عالىم بولىپ شىعادى. رۋحاني ءومىردىڭ قاراپايىم كۇردەلى بولۋىنا قاراماستان ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، جۇرتىنىڭ ارىن ارلايتىن زيالىلار قازاق قوعامىنىڭ تاريحي ومىرىندە قالىپتاسىپ جاتادى. بۇنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى نەدە؟ شوقان ءۋاليحانوۆ ايتىپ كەتكەندەي، قازاقتا بي مارتەبەسىنە قازاق بالاسى بويىنداعى تالانتى، قابىلەتى، زەرەكتىگى، سەزىمتالدىعى، تاربيەسى، تاريحتان، ومىردەن تاجىريبە ۇيرەنۋ مەن ۇلت رۋحانياتىنان العان ءبىلىمى ارقىلى جەتكەن. ياعني اتا-بابالارىمىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتى تۇلعالىققا تاربەلەۋ ىسىندە قوعامنان، حالىق ىشىنەن تالانتتى ىرىكتەي باپتاۋ ءپرينتسيپىنىڭ تۇرعاندىعى بەلگىلى.

ۇلتتىق تاربيەنىڭ مەكتەبىن قۇرىپ، باتىرلىقتىڭ، شەشەندىكتىڭ، اقىندىقتىڭ ەرەكشە قۇبىلىسىن تاريحتا قالدىرىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، ءومىردى زەردەلەۋ، تۇسىنۋدەگى دەڭگەي كەيىنگى ۇرپاققا بىرعانا نارسەنىڭ ءمانىن، سونى ۇعىنۋدى ۇيرەتەدى، ول ادىلەتتى، شىنايى، مەملەكەتىنە ادال بولۋ. بولتىرىك بي دانامىز ايتىپ كەتكەندەي:

ءسوز ءمانىسىن بىلمەگەن –

ەل ءمانىسىن بىلمەيدى.

ەل ءمانىسىن بىلمەگەن –

جەر ءمانىسىن بىلمەيدى.

جەر ءمانىسىن بىلمەگەن –

ەر ءمانىسىن بىلمەيدى.

ەر ءمانىسىن بىلمەگەن –

بار ءمانىسىن بىلمەيدى.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، قازاق قوعامىنىڭ دامۋ تاريحىندا ويشىلداردىڭ رۋحاني قىزمەتى جاتىر. حالىقتىق رۋحتاعى دۇنيەتانىمدىق يدەيالاردىڭ تاريحتان ورىن الۋى، ۇلت تۇلعالارىنىڭ دانالىعى حالىق ىشىنەن شىعاتىن ويشىلداردىڭ رۋحىنا، رۋحاني قاسيەتتەرىنە، بىلىمىنە تاۋەلدى كەلەتىندىگىن تاريحىمىز وسىلايشا دالەلدەيدى. وسى تۇرعىدان قازاق مادەنيەتىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن زەردەلەيتىن بولساق، رۋحاني تۇلعالاردىڭ دانالىعى، شىعارماشىلىعى، يدەيالارى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن تاريحتا ورىن الىپ وتىرعانعاندىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

ادەبيەت:

1. بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش. زەرتتەۋ مەن ولەڭدەر. الماتى: اتامۇرا، 2003. – 208 بەت.
2. ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىع. جيناعى. 5-ت.، ا.: عىلىم، 1999.-304 ب.
3. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz