بەلگىلى تۇرىك ساياساتكەرى، تۇركيا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى ASSAM ستراتەگيالىق ورتالىعى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك حاليل مەرت تۇركيانىڭ بۇگىنگى الەمدەگى ورىنى مەن جاھاندىق وزەكتى وقيعالارعا دەگەن تۇرىكتىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى Tengrinews.kz پورتالىنا كولەمدى سۇحبات بەردى. «NewsAsia.kz» اقپارات اگەنتتىگى اتالعان سۇحباتتىڭ قازاقشا نۇسقاسىن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنادى.

— تۇركيانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى امەريكا جانە وزگە دە مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسى قالاي دامۋدا؟

— قازىرگى تۇركيا – بۇرىڭعى وسمان يمپەرياسىنىڭ ورنىنا كەلگەن مەملەكەت. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسى كەزىندە وسمان يمپەرياسى «اۋرۋ ادام» رەتىندە قارالدى. ارينە، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىنىڭ باستى ماقساتى – وسمان يمپەرياسىنىڭ توپىراقتارىن ءبولۋ ەدى. وسمان يمپەرياسىنىڭ توپىراقتارى قانداي جەرلەر؟ ءبىز ازاتتىق ءبىر سوعىس بەردىك. ناتيجەسىندە، 1923 جىلى رەسپۋبليكالىق مەملەكەت قۇرىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن 1952-ءشى جىلى ناتو قۇرامىنا كىردىك. وزىمىزدە ەشتەڭە جوق ەدى. قارۋ-جاراق جاسامايتىنبىز. ويتكەنى، امەريكا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قالعان قارۋ-جاراقتاردى بىزگە بەردى. سول سەبەپتى تۇركيا سىرتقى ساياساتتى جۇرگىزە المايتىن ەدى. ءوزى ينە دە شىعارا المايتىن ەدى.

ارينە، تۇركيا بۇعان قارسى ارەكەتتەر جاسادى. مارقۇم دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ قازاقىلىقتى وياتۋ ماقساتىندا ىستەگەن ارەكەتتەرى سەكىلدى. كەزىندە قازاقستان كسرو قۇرامىندا بولعاندىقتان ءوزىن ازات ەل سەزىنبەگەنى سەكىلدى، تۇركيا دا ناتو قۇرامىندا بولعاندىقتان ەگەمەن ەل رەتىندە ءوزىن ەش سەزىنبەگەن ەدى. ارينە، ءبىز –تۇرىك ەلى بۇعان قارسى ارەكەتتەر جاسادىق.

ءبىر ۇلتتى قۋاتتى قىلاتىن نارسە نە؟ ول، ەڭ الدىمەن، ءوز وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. ەكىنشى، ونى قۋاتتى قىلاتىن سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتى.  كەلەسىسى – ءوز دىنىنە دەگەن بەرىكتىگى. ءدىن دەگەندە ويىڭىزعا حيزبۋللا مەن ال-كايدا سەكىلدى لاڭكەستىك توپتار كەلمەسىن. نەگىزى، تۇرىك حالقى ءدىندار حالىقپىز ءبىز. سەن دە دىنگە سەنەسىڭ. نەگە؟ بىزگە مىندەتتى تۇردە ۇستىمىزگە شاپان كيىپ، ورامال تاعۋ شارت پا؟ اللادان قورقاسىڭ با؟ قورقاسىڭ! ۇلكەن اعا-اپالارىمىز اللانى قۇرمەتتەۋدى ۇيرەتكەن جوق پا؟ مىسالى، ءبىز ۇكىمەتتەن ءبىر زات ۇرلاسىق، ونى – كۇنا دەيمىز. نەگە ول كۇنا؟ سەبەبى، ءبىزدىڭ دىنىمىزدە وعان رۇقسات جوق. ءدىنشىل بولۋ باسقا، ءدىن جولىندا ءجۇرۋ باسقا. ءوز دىنىمىزگە قۇرمەت كورسەتۋ، ونى جاقسى كورۋ ول باسقا. دىنگە قۇرمەت كورسەتۋ جامان نارسە ەمەس. الايدا، ءدىندى جەكە مۇددەڭە، ءوز ويلارىڭدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا پايدالانساڭ ول جامان. ءتورتىنشى، داۋلەت. بۇل ءتورت نارسە وتە ماڭىزدى. اتا-بابامىز بىزگە وسى ءتورت نارسەنى ۇدايى ۇيرەتىپ كەلدى.

ءبىز قازىرگى تاڭدا وسى ءتورت نارسەگە ءوزىمىزدى بايلاي باستادىق. وسى ءتورت تۇراقتىڭ تابالدىرىعىندا، سوڭعى ون بەس جىلدا، رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ باسشىلىعىمەن ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدا دا باسقا سەزىم پايدا بولدى. مىسالى، ءبىز قازىر  قارۋ-جاراق شىعارامىز. الەمدەگى ەڭ ۇزدىك «اتاك» اتتى تىكۇشاقتى ءبىز شىعارامىز. «التاي» دەگەن تانكتەر مەن «حۋركۋش» ۇشاقتارىن شىعارامىز. «مىزراك» (نايزا) اتتى تانككە قارسى راكەتالار شىعارامىز. مۇنىڭ ءبارى ورتاق تاريحىمىزدان الىنعان اتاۋلار.

ارينە، وسىمەن بىرگە اينالامىزداعى كورشىلەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناس قۇرۋدى دا باستى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا، ءبىزدىڭ مادەني گەوگرافيامىز ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرى – تۇرىك دۇنيەسى. ول جاقتىڭ كوبى ونسىز دا مۇسىلمان. ەكىنشىسى – يسلام الەمى. يسلام الەمى ونسىز دا تۇرىكتەردى جاقسى كورەدى. مىسالى، كاتار بىزگە اسكەري بازا بەردى. ەگەر وسى وڭىردە ءبىزدىڭ اسكەري بازامىز بولسا، ءبىز يراندى، يراكتى، ساۋد ارابياسىن باقىلاۋدا ۇستاي الامىز. بۇعان دەيىن وسىندا اعىلشىندار جۇرگەن كەزدە ءبارى جاقسى ەدى دە، ءبىز كەلگەندە نەگە جامان بولىپ قالدى؟

— قاشان اسكەري بازا ورناتىلدى بۇل ايماقتا؟

— بەس جىل بۇرىن. ول جەردە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قانى بار. مىسالى، سۇلتان بەيبارىس كىم؟ نەگە قازاقستان كەلىپ وسى جەردى يگەرمەسكە؟ ال، بىراق امەريكا كەلىپ وسى جەردى يگەرەتىندەي نە جوعالتتى بۇل جەردە؟ بۇل جەردە ءبىزدىڭ سۇلتان بەيبارس پەن ياۆۋز سەليم اتالارىمىزدىڭ قانى بار. بۇل جەر ءۇشىن ەشقانداي ازاتتىق سوعىسى بولمادى، ولار بىزدەن ءبىر ءجۇز جىل بۇرىن وسى جەردى جاۋلاپ الىپ قويعان.  قازىرگى كەزدە سول وڭىردەگى جۇرت ءىلىم-بىلىمگە كەنەلىپ، ويانا باستادى. ال، مۇنى امەريكا مەن باتىس ەلدەرى قالامايدى. سەبەبى، بارلىق قازبا بايلىقتارىنىڭ كەنى مۇسىلماندار الەمىندە ورنالاسقان. ەگەر مۇسىلماندار ويانسا باتىسقا ونى ەشكىم بەرمەيدى عوي. قازىرگى تاڭدا بولىپ جاتقان قان مايدانعا سەبەپشى وسى جايت.

— ەگەر ەردوعان مەن ترامپ كەزدەسسە، قانداي ماسەلەلەر تالقىلانۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

— ەڭ الدىمەن، شەكارا ماسەلەسى. مىنا شەكارالاردى قاراڭىز، ءبارى سىزعىشپەن سىزىلعان. بۇل ءبىر ۇلتتى تومەن ساناۋ ەمەس پە؟ بۇلار كەزىندە وسمان يمپەرياسىنىڭ جەرلەرى ەدى. قازىر سۋداندى دا ەكىگە ءبولىپ تاستادى: وڭتۇىستىك سۋدان جانە سولتۇستىك  سۋدان. ءنىل وزەنى سۋداننان باستاۋ الاتىنىن بىلەسىز. قازىر وندا يزرايل مەن انگليانىڭ اسكەري بازالارى بار. سۋدان قازىر بىزگە ديحانشىلىق ءۇشىن دەپ ۇلكەن ءبىر جەر تەلىمىن بەردى. قازىر ءبىزدىڭ دە وندا اسكەري بازامىز بار. نەگە؟ بىلەسىز وندا قىزىل تەڭىز بار، سۋەتس كانالى بار. ول جاقتان دا يزرايل ءبىر كانال اشىپ جاتىر. اسكەري بازا اشىپ، ءنىلدى باقىلاۋعا الىپ وتىر. ال، تۇركيا ءيزرايلدى باقىلاپ وتىر. امەريكا ونى قالامايدى.

ءبىز ۇلكەن مادەنيەت، ۇلكەن ءبىر ۇلتپىز. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قويعان ماقساتتارىمىز دا جوعارى. مىسالى، انادولى – ول الەمنىڭ بەل ومىرتقاسى. دۇنيەدە 17 مىڭ ءشوپتىڭ ءتۇرى بار. ونىڭ 13 مىڭى تەك وسى انادولىدا بار. 8 مىڭ جاندى حايۋان بار. تۇركيانىڭ ماڭىزى وسىندا. اتالارىمىزدىڭ وسى جەرگە قونىستانۋ سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىڭىز عوي. بۇل جەردىڭ بەرەكەتى بار. ارينە، بۇل بەرەكەتتىك توپىراقتىڭ بىزدە قالعانىن ەشكىم قالامايدى. شىنىن ايتقاندا، ول جەردە 40 جىلداي كۇردىستان جۇمىسشى پارتياسى ءجۇردى. ول ماركسيزم-لەنينيزمدى ۇستاناتىن ۇيىم. مىسالى، ءبىز قازىر افرينگە كىردىك. بىزگە ءبارى «تۇركيانىڭ افريندە نەسى بار؟» دەيدى. ال، امەريكا، انگليا، گەرمانيا، رەسەي مەن يراننىڭ بۇل جەردە نە جۇمىسى بار؟  ەشكىم ونى سۇرامايدى، الايدا تۇركيا افرينگە كىرىپ ەدى، ءبارى وسىنداي سۇراقتاردى قويا باستادى. بۇل ادىلەتتى مە؟ بۇل 100 جىل بۇرىن تۇرىكتىڭ جەرى ەدى. افريندە تۇرىكتەر دە ءومىر سۇرەدى سايىپ كەلسەك. سول افرين ارقىلى بىزگە لاڭكەس توپتار كىرەتىن ەدى. ءبىر جىل ىشىندە توعىز ءجۇز زىمىران اتىلدى. قانشاما مەشىتتەرىمىز قيراتىلىپ، ادامدارىمىز مايىپ بولدى. ال ەندى كەلىپ بىزگە «بۇل جەردە نەلەرىڭ بار؟» دەپ سۇراق قويادى. بۇل ادىلەتتى سۇراق پا؟

«تۇران» دەگەن ءسوزدى بىلەسىز بە؟ تۇرىك ەلدەرى جايلاعان جەردى تۇران دەيدى. ول تۇرانعا تۇركيا دا، قازاقستان، قىرعىزستان، ياكۋتيا،  شىعىس تۇركىستان، ۇيعىر اۆتونومياسى دا كىرەدى. قازىر، پۋتين «تۋران» اتتى باتالون قۇردى. ونىڭ قۇرامىندا تەك مۇسىلماندار عانا: قازاقتار، قىرعىزدار، وزبەكتەر، شەشەندەر… بۇل «ارنايى جاساق». نەگە تەك مۇسىلمانداردان قۇردى؟ ادەمى كورىنۋ ءۇشىن! ورىستىڭ فورماسىن كيىپ العان اسكەري ادام، بىراق اتى احمەت، مىسالى. ول قايدا بارادى؟ نامازعا جىعىلۋ ءۇشىن مەشىتكە بارادى. وسىنى ىستەپ وتىرعان ءپۋتيندى ءدىندار دەپ ايتا المايسىڭ. الايدا، تۇركيا وسىنى ىستەسە، ەردوعاندى بىردەن ءدىنشىل دەپ اتار ەدى.

ءدال وسىنى امەريكاندار دا ىستەدى. مىسالى، تۇركيادا مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماقشى بولعان فەتحۋلاھ گۇلەن قايدا قازىر؟ امەريكادا. نەگە ول امەريكادا؟ 2007 جىلدان باستاپ تۇركيا ەكونوميكالىق تۇرعىدان قۋاتتانا باستادى. امەريكا مەن اعىلشىنداردىڭ ايتقانىن ىستەمەيتىن جاعدايعا كەلدىك. سول ۋاقىتتان باستاپ گۇلەننىڭ مەكتەپتەرىندە تۇرىكشەدەن بۇرىن اعىلشىنشا ۇيرەتىلە باستادى. پۋتين سول كەزدەرى گۇلەننىڭ مەكتەپتەرىن جاپقان بولاتىن. وزبەكستان جاپتى. ءبىز ونى ءبىزدى ساتپايدى دەپ ويلادىق. بۇل جەردە گاپ نە؟ وندا وقىپ جاتقان ءبىزدىڭ بالالارىمىز. بىراق، ولاردى ميى جالعا بەرىلگەن.  قازىر ولاردىڭ سانا-سەزىمى قىزىق، قاي جەردەن تاماق تاپساڭ، قايدا اقشا تاپساڭ سول جەر ساعان وتان بولادى دەپ ويلايدى. قازىرگى تاڭدا امەريكا، انگليا مەن گەرمانيا جان-جاقتان قورشاپ جاتىر تۇركيانى. ونىڭ ۇستىنە تۇركيا ءوزىنىڭ باعىتىن يسلام الەمى مەن تۇرىك مەملەكەتتەرىن قاراي بۇردى.

— ەردوعان يسلام مەملەكەتتەرىمەن ورتاقتاسىپ قانداي جۇمىستار جاساپ جاتىر؟ ەردوعان تۇرىك دۇنيەسىنىڭ ليدەرى رەتىندە قابىلدانادى عوي…

— ءبىز ولاي قارامايمىز. ەشكىمدى شەت بولمەيمىز. مىسالى، نۇر-اعا (ن. نازارباەۆ) ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ ۇلكەنى سەكىلدى. قازاقستان تۇركياعا مۇقتاج مەملەكەت دەپ قارامايمىز ءبىز.

مىسالى، سۋداندا ءبىر جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە ءتورت رەت داقىل ەگىپ، ءونىمىن الۋعا بولادى. قازاقستاندا ولاي جاساي المايسىز. سوعان قاراماستان مەن ءاردايىم قازاقستانعا بارعىم كەلەدى. نەگە؟ سەبەبى، تۇركى دۇنيەسىندەگى اراداعى باۋىرمالدىعىمىز مىقتى بولۋى ءۇشىن. وعان قوسا، قازاقستان ءبىزدىڭ تاريحي وتانىمىز، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ التىن بەسىگى. تۇركىستاننىڭ قازاقستاندا ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك، قوجا احمەت ءياسساۋيدى ۇمىتپاۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، ايگىلى قورقىتتى، ازات ەتۋ سوعىسى كەزىندە تۇرىكتەرگە «الىستاعى اعايىن» اتتى شىعارماسىمەن دەپ بەرگەن ماعجان جۇماباەۆتى قالاي ۇمىتامىز.

— ەردوعان تۇركيانى 15 جىلداي باسقارىپ كەلەدى. ساياساتتاعى اۆتوريتاريزمگە قالاي قارايسىز؟ جاقسى جاقتارى، كەرى تۇستارى تۋرالى ويىڭىز قانداي؟ بۇل جۇيە دەموكراتيالىق قاعيداتتارعا قارسى ەمەس پە؟

— تۇركيادا سايلاۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە وتەدى. ءبىر نارسەنى بىلەمىن، تايىپ ەردوعان ءوزىنىڭ ادال قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي دارەجەگە جەتتى. مەن 2007 جىلى باسقا پارتيانىڭ مۇشەسى ەدىم. 2013 جىلى قازىرگى تۇركيانىڭ مادەنيەت ءمينيسترى نومان كۋرتىلمۋش بار، ءبارىمىز بىرىگىپ «حاس» اتتى پارتيا قۇرعانبىز. بىراق، ءبىر نارسەنى مويىنداۋ كەرەك. تايىپ ەردوعان بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە بۇكىل حالىقتى قۇشاعىنا سىيدىرا الدى. ءسويتىپ، اقىرى ءبىز ونىڭ پارتياسىنا كىردىك. بىراق، ءبىزدى ەشكىم قيناعان جوق.

ءبىز «اۆتوريتاريزم» تۋرالى ايتقاندا كوپ ادامنىڭ ويىنا رەجەپ تايىپ ەردوعان كەلەدى. ەردوعاندى ءاۆتوريتاريزمشىل دەپ ايىپتاعاندارعا جاۋاپ رەتىندە ۇلىبريتانيا حانشايىمى ەليزاۆەتا ەكىنشىنىڭ 1952 جىلدان بەرى ەل باسقارىپ كەلە جاتقانىن ايتامىن جانە ەشكىم ءالى شاعىمدانبادى وعان. باسشىنىڭ بيلىكتە ۇزاق وتىرۋى – حالىقتىڭ وعان دەگەن ماحابباتىنىڭ بەلگىسى.

— مىسالى، اتاتۇرىك حالىقتى يسلامدانۋدان ساقتادى، ەردوعان بولسا كەرىسىنشە يسلامعا بەت بۇرۋدا…

— بۇعان تەك يسلام باعىتىمەن قاراۋعا بولمايدى. اتاتۇرىك ەنگىزگەن جاڭاشىقدىق يسلامدانۋعا قارسى بولدى. ەردوعان بولسا جاڭا زاماننىڭ عىلىمي قۇندىلىقتارى مەن وتكەننىڭ مادەني قۇندىلىقتارىن ءساتتى استاستىرا بەلدى.

— باتىستا ەردوعاننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن تۇركيا وزگەردى دەگەن كوزقاراس بار. اسىرەسە، يسلامدانۋ باعىتىندا. ونى ءبىز كورىپ وتىرمىز عوي…

— ءسىز قازىر ءبىر تۇرىكتىڭ ۇيىندەسىز. بۇل تۇرىك بەس ۋاقىت نامازىن وقيدى. ءسىزدىڭ مازاڭىزدى الاتىنداي ءبىر نارسە بولدى ما بۇل جەردە؟ دىندە زورلىق جوق. ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى، قۇندى دۇنيەلەر بار. تايىپ ەردوعان ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى جۇيەلەندىردى. وسماننىڭ كەزىندە 600 جىل بويى شاريات بويىنشا ءبىر ادامنىڭ قولى كەسىلگەن جوق. ءبىر ايەلگە دە تاس اتىلعان جوق. ءبىلىم جۇيەسى، ءدىن، ادامگەرشىلىك سەكىلدى قۇندىلىقتار وتە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. يسلام – بىرەۋ، مۇسىلمان كوپ. اركىمنىڭ يسلامعا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى بار. تۇركى الەمى دە يسلامعا وزىندىك كوزقاراسپەن قارايدى.

ەردوعان جەتى رەت سايلاۋعا تۇسكەن. العاشىندا، شىنىن ايتۋ كەرەك، ول تۇرىكتى قاتتى بىلمەيتىن. قاتەلەر دا جاسادى. بىراق، بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ قاتەلىك جاساعانىن كورە المايسىز.

تايىپ ەردوعان كەلگەلى كوپ نارسە وزگەردى. مىسالى، ۇكىمەتتىك ۇيىم قۇرۋ ءۇشىن بۇرىن بيلىكتىڭ رۇقساتى كەرەك ەدى. قازىر ونى الىپ تاستادى. كۇردتەر ءوز انا تىلىندە سويلەي الادى.

— كۇردتەر رەفەرۋندۋم وتكىزىپ، ءبولىنىپ كەتۋدى جوسپارلاپ ەدى عوي…

— ول كۇردتەر ەمەس. ولار ماركسيستەر. ولاردى امەريكا قارجىلاندىرادى. مىسالى، تۇركيا افرينگە كىرگەن سوڭ، وندا اقشتان جەتكىزىلگەن قارۋ-جاراقتىڭ 120 قويماسى تابىلدى. تۇركيا 170 اۋىل، 7 اۋدان، ءبىر قالانى ازات ەتتى، جانە سول ازات ەتۋ جولىندا ءبىر دە ءبىر ازاماتشا قايتىس بولعان جوق. امەريكا مەن رەسەي بومبالاعان الەپپو مەن تۇركيا بارعان ءافريندى سالىستىرىپ كورىڭىز. بۇگىن ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىز افريندە جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرگە جۇما نامازىن وقۋدا. افرين بىزدەر ءۇشىن تۇركيانىڭ ءبىر قالاسى سەكىلدى.

— تۇركيانىڭ سيرياعا قاتىستى ساياساتى ارى قاراي قالاي ءوربيدى؟

— تۇرىكتەر مەن ورىستاردىڭ وندا مۇددەلەرى بار، ورتاق كەلىسىم بار. ورىستاردىڭ قالاۋى ول جەردەگى وزدەرىنىڭ اسكەري بازالارىن قورعاپ قالۋ. تۇرىكتەر وعان قارسى ەمەس. تۇرىكتەردىڭ ءبىر عانا قالاۋى بار. جەرورتا تەڭىزى ايماعى لاڭكەستىك توپتاردىڭ قاراماعىنا وتپەۋىن كوزدەيدى.

— ال، تۇرىك اسكەرلەرى رەسەيدىڭ ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەنى تۋرالى نە ايتاسىز؟ سول كەزدە الەمدىك ساياسات ساحناسىندا ەردوعانعا قاتىستى كەرى پىكىرلەر ايتىلعان ەدى.

— دۇرىس ايتاسىز. بىراق، ونىڭ ءبىر سەبەبى بار. بۇل وقيعا بولماي تۇرىپ ءار جەردە فەتحۋلاھشىلاردىڭ ادامدارى بولاتىن. رەسەيدىڭ ۇشاعىن قۇلاتقان ادام قازىر تۇرمەدە وتىر. بىلايشا ايتقاندا، بۇل تۇرىك ەلىنە قۇرىلعان «قاقپان» بولاتىن. وكىنىشكە وراي، سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى احمەت داۋىتوعلى بۇل وقيعادان حاباردار ەكەنىن ايتتى. ۇكىمەت باسشىسى سولاي دەگەسىن، پرەزيدەنتتىڭ دە قولى بايلاندى. ودان كەيىن، بىلەسىز، داۋىتوعلى ءوز قىزمەتىنەن كەتتى. مىسالى، قازاقستان ءبىر مينيستر بار دەپ ويلاڭىزشى. ول ورىستارعا جاقىن ەكەنىن بىلەمىز. تاعى ءبىر مينيستر بار، ول امەريكاعا جاقىن. بىلەمىز، بىراق لاۋازىمىنان الا المايمىز. نەگە؟ سوعان مۇقتاجبىز با؟ ءبىر بالانس، ءبىر ەسەپ بار ورتادا. سولتۇستىك كورەيانىڭ پرەزيدەنتىن بىلەسىز، زىمىراندارىن جان-جاققا اتامىن دەپ قورقىتپاقشى بولدى. نەگە ول سولاي ايتا الادى دا، ءبىز نەگە ولاي ايتا المايمىز؟

— وسى جاعداي تۇركيا ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى اسەر ەتتى؟

— تۇركيا سونىڭ كەسىرىنەن 35 ملرد دوللار جوعالتتى. ءبىر نارسەنى ايتۋ كەرەك. رەسەي تۇركياعا قارسى ۇلكەن ءبىر ساياسات جۇرگىزە المايدى. قالاسا تۇركيا 100 وتانسۇيگىش ادامىن رەسەيدىڭ ءار قالاسىنا جىبەرىپ، وندا بۇلىك شىعارا الادى. تۇركيانىڭ ونداي الەۋەتى بار. جيرينوۆسكيدىڭ «ءبىزدىڭ باسىمىزدى اۋىرتاتىن تۇركيا» دەپ ايتۋىنىڭ دا جانى بار. احمادينەجاد يسلام ىنتىماقتاستىق كونفەرەنتسياسىندا «ءبىزدىڭ كوبىمىز تۇرىكتەرگە قارىزدارمىز. تۇرىكتەر 600 جىل بويى ازيانى باتىستىڭ ۆارۆارلارىنان قورعاپ كەلدى» دەپ ايتقان ەدى. 1870 جىلى اعىلشىندا بابىردى قۇلاتتى. ودان كەيىن وسماندى قۇلاتتى. يرانداعى قاشار حاندىعىن قۇلاتتى. ءسويتىپ ورتاداعا تۇرىكتەردى جويدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ساياساتىمىز وسىلاردىڭ ءبارىن قايتا جاڭعىرتۋ. قازىرگى تاڭدا بۇل گەوگرافيالىق مەكەندە مۇسىلماندار ويانىپ جاتىر.

— قازىر ستامبۋلدا تەررورلىق ارەكەتتەر باسىلدى ما؟

— نە سەبەپتى باسىلدى دەپ ويلايسىز؟ ونىڭ باستى سەبەبى، گۇلەننىڭ ادامدارىڭ قۇقىق قورعاۋ سالالارىنان تۇگەلدەي قۋىپ شىقتىق. مىسالى، جوعارىدا ايتىپ وتكەن رەسەيدىڭ ەلشىسى كارلوۆتى ولتىرگەن فەتونىڭ (ف. گۇلەن) پوليتسەي ادامى بولاتىن. وسىنداي پوليتسەيلەر قىزمەت ەتكەسىن لاڭكەستىك ارەكەتتەر مىندەتتى تۇردە ورىن الادى عوي. ولار ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەن بۇيرىق الىپ جاتقان جوق، ولار امەريكاداعى گۇلەننەن بۇيرىق الىپ جاتىر.

— بۇل پوليتسەي يسلامداعى ءبىر ءدىني باعىتتى ۇستانعان عوي؟

— بۇل وتە كۇشتى سۇراق. وتە ماڭىزدى جايت. يسلام الەمىندە ەكى قاۋىپ بار. ءبىرىنشىسى، ال-كايدا، بوكوحارام سەكىلدى لاڭكەستىك توپتار. بۇلاردى قۇرعان امەريكا مەن اعىلشىندار، بىراق قارجىلاندىراتىن ساۋد ارابياسى، ءباا مەن يوردانيا. ەكىنشىسى، «قالىپتى يسلام». بۇلار اسكەري كۇشتەردى قولعا الىپ، باتىسقا قىزمەت ەتە باستاعاندار. فەتحۋللاھ گۇلەن وسى «قالىپتى يسلامنىڭ» ۇستانۋشىسى. ولار ءبىزدى «باتىس سەندەرگە تيىسپەيدى» دەگەنگە سەندىرگىسى كەلدى.

— تۇركيا ناتودان شىعۋى مۇمكىن بە؟

— شىقپايمىز. مىسالى، وسى بولمەدە ءبىزدىڭ دۇشپانىمىز بار. ءبىز وسى بولمەدە وتىرعان كەزدە ول دۇشپاننىڭ ارەكەتىن كورە الامىز.

— بىراق، تۇركياعا قاتىستى ناتو ەلدەرى «دۇرىس» باعىتتا ەمەس قوي…

— سىرتقى ىستەردە بارلىعىمەن دوس بولۋ دەگەن ساياسات بولمايدى. مىسالى، ەرتەڭ بىرەۋ «قازاقستان جەرلەرىنىڭ جارتىسى بىزدىكى» دەپ ايتۋى مۇمكىن. ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا بۇعان قارسى ءبىر ساياسات جۇرگىزۋىڭىز كەرەك بولاسىز. امەريكا تۇركياعا قارسى وزگە مەملەكەتتەردى قورعاندىرىپ جاتىر.

— بۇگىندە تۇركيادا ەردوعانعا قارسى بولا الاتىن وپپوزيتسيالىق كۇشتەر بار ما؟

— ونداي كۇشتەر جوق. جالپى، تۇركيادا 40-تان استام پارتيا بار. ەڭ ۇلكەن دەگەن وپپوزيتسيالىق پارتيالار بۇگىندە بيلەۋشى پارتيامەن بىرگە ارەكەتتەسۋدە.

— ال، تۇركيادا جەمقورلىققا قاتىستى كوزقاراس قانداي، قانداي شارالار قولدانادى؟ مىسالى، ەردوعاننىڭ ۇلى وتە باي ادام ەكەنىن ءبارى بىلەدى.

— ەردوعاننىڭ ۇلى باي ەمەس. ونىڭ ياحتا مىنگەنىن ەشكىم كورگەن جوق. قىمبات مەيرامحانالاردا جۇرگەنىن دە ەشكىم كورمەدى. ۇسكىداردا وزدەرىنىڭ ۇيلەرى بار. مۇنىڭ ءبارى اقپارات قۇرالدارىنىڭ تاراتقان قاۋەسەتتەرى.

سۇحباتتاسقان ساۋلە سماعۇلوۆا

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: حاليل مەرت: ەرتەڭ بىرەۋ «قازاقستان جەرلەرىنىڭ جارتىسى بىزدىكى» دەپ ايتۋى مۇمكىن