رەداكتسيادان: 

جاقىندا پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى قاجىمۇقان عابدوللانىڭ قوعام قايراتكەرى جاسارال قۋانىشالين جايلى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالانىڭ سىلتەمەسى: «جاسارال قىتايداعى قازاقتاردىڭ جايىنا پىسقىرماي ما؟», «قۋانىشالين كوزلوۆتىڭ «ۇلتشىلدارعا قارسى پايدالاناتىن قۇلاقكەستى قۇلى...»

Abai.kz - ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا اركىم قۇقىلى. بۇگىن رەداكتسيامىزعا جاسارال قۋانىشالين مىرزادان ءۇشبۋ حات كەلىپ ءتۇستى. قاجىمۇقان عابدوللانىڭ ءوزى جايلى جازعان ماقالاسىنا جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ءبىز قوعام قايراتكەرى جاسارال قۋانىشاليننىڭ ماقالاسىن دا جاريالاپ وتىرمىز.

سوڭعى كۇندەرى ۇلى پالۋان اتامىزدىڭ اتىنان ساداعا كەتكىر قاجىمۇقان عابدوللا دەگەن نايساپ ءوزىنىڭ جانە باسقالاردىڭ سايتتارىندا، سونىڭ ىشىندە «اباي.كز» سايتىندا دا، ءار ءتۇرلى اتاۋلارمەن («جاسارال قىتايداعى قازاقتاردىڭ جايىنا پىسقىرماي ما؟»، «قۋانىشالين كوزلوۆتىڭ «ۇلتشىلدارعا قارسى پايدالاناتىن قۇلاقكەستى قۇلى...») مەن تۋرالى جالاقورلىق ساندىراعىن جاريالادى جانە ولارىنا ونداعان بۇركەنشىك اتتارمەن ءوزىنىڭ سول ساندىراقتارىن «قولداپ، قۇپتايتىن» بىقسىق كوممەنتاريلەرىن جازىپ جاتىر.

البەتتە، نەشە جىلدان بەرى ماعان ۇزدىكسىز جالا جابۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان بۇل مەرەزدىڭ كەكشىل جانە اۋرۋ قيالىنان تۋىنداعان وتىرىكتەرىنىڭ وتىرىك ەكەنىن، ءوزىمنىڭ ول سۋرەتتەگەندەي «تۇيە ەمەس» ەكەنىمدى دالەلدەپ، مەنىڭ ونىڭ الدىندا «اقتالعانداي» بولىپ شالا بۇلىنەتىن جاعدايىم جوق.

كەرىسىنشە، ونى جانە جىلدار بويى ونىمەن بىرگە مەنى ماقساتتى تۇردە، ارنايى ساياسي تاپسىرىسپەن «اعاش اتقا تەرىس مىنگىزىپ»، عايباتتاپ، قارالاۋدى كاسىپ قىلىپ العان ۇيالى قورقاۋلاردىڭ شىن مانىندە وزدەرى كىمدەر ەكەنىن جۇرتقا اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەپ تانىستىرعاندى ءجون كوردىم.

سونىمەن، بۇلار كىمدەر؟

قاجىمۇقان عابدوللا: ورالدا تۇراتىن، «جۇزدەسۋ» اتتى گازەتى مەن سايتى بار بيلىكتىڭ قۇيىرشىعى، جالعان «ۇلتشىل»، ساسىق جالاقور، ارسىز الاياق، اۋرۋ نارتسيسس (بىلمەيتىندەر بولسا، بۇل – وزىنە ءوزى عاشىق گۇلدىڭ اتاۋى، عابدوللا سورلىنىڭ ءارتىس ايەلدەردەن بەتەر قىلميىپ، جىلميىپ تۇسكەن فوتولارىن كورسەڭىز، بۇعان كوزدەرىڭىز جەتەدى). اتالمىش گازەتى مەن سايتىندا جۇرتتى نازارباەۆتىڭ جولداۋلارىن جۇزەگە اسىرۋعا شاقىرادى جانە مۇنى قولداۋشىلار رەتىندە وزگەلەردى ولاردىڭ كەلىسىمىنسىز... سىرتىنان قوسىپ قويادى (بىردە وسى جولدار اۆتورىن دا ءسويتىپ، مەنەن مىقتاپ سازايىن العان), ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىكتەردى ماقتاپ شىعارعان ماقالالار ءۇشىن قوماقتى گونورار، سىياقىلار الادى. سوناۋ ءبىر جىلدارى بۇكىل قازاقستاندى شۋلاتىپ ءجۇرىپ قۇرعان بۇل اتاققۇمار داڭعويدىڭ «قازاق ەلى» ۇيىمى ونىڭ تەك «مەن توراعاسىمىن» دەپ گۇمپىلدەتە كەۋدە سوققانىنان باسقا تۇككە جارامايتىن ءولى دۇنيە بولىپ قالدى. عابدوللانىڭ سوڭعى «جاڭالىعى» – ءوزىنىڭ قىتاي قازاقتارىنا جانى اشىعانسىپ، ۆاتساپتا جۇرتتىڭ قولىن جيناۋ ماقساتىندا جاريالاعان تازا پوپۋليستىك جانە ارانداتۋشىلىق اشىق حاتىندا ول قازاقستان بيلىگىنىڭ قازاقستانعا اجداھا ەلىنەن 51 كاسىپورىندى  كوشىرىپ اكەلۋ جوسپارىن قۋانا قولداپ جانە و جاقتاعى ءوز اتا-بابا جەرلەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان يررەدەنت قازاقتاردى... «دياسپورا» دەپ (ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارعان ساتقىندىعىن قاراڭىز: https://www.facebook.com/zhasaral.kuan/posts/1771932389519710),  قازاققا شىن جانى اشيتىن ادام قىتايداعى 1,6 ميلليون قانداسىمىزعا قامقورسي وتىرىپ، قازاقستانعا، ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، الگى ەسكىرگەن، سوندىقتان بەيجىڭنىڭ وزىنە كەرەك ەمەس 51 كاسىپورىندى 250 مىڭ پەرسونالىمەن، وتباسى مۇشەلەرىن قوسقاندا – ميلليون حانزۋمەن بىرگە الىپ كەلۋگە، ءسويتىپ، مۇنداعى 12,5 ميلليون قازاقتى ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە دەموگرافيالىق اپاتقا ۇشىراتاتىن، سول سەبەپتى ەسى دۇرىس قازاق اتاۋلى قازىر تۇگەل قارسى شىعىپ جاتقان ساتقىندىق ساياساتتى قۇلشىنا قولدار مە ەدى؟ گەوساياسي جاعداي وزگەرگەن جاعدايدا (ماسەلەن، قۇداي قالاپ، قىتاي دا كسرو ءتارىزدى ىدىراسا) جەرىمەن قوسا قايتادان ءوز اتامەكەنى – قازاقستانعا قوسىلۋ مۇمكىندىگى بار و جاقتاعى يررەدەنت قازاقتاردى «دياسپورا» ەتۋ ارقىلى ول مۇمكىندىكتەن ايىرۋعا ۇمتىلار ما ەدى؟ بۇل تۇرعىدا «ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جامانى – بىرەۋلەرگە ءبىر بەتىمەن، باسقالارعا ەكىنشى بەتىمەن كەلەتىن ەكىجۇزدى ادام» دەيتىن حاديس عابدوللا مۇنافيحكە ءدال كەلەدى...

سەرىك ساپارعالي: بۇرىن «ازات» قوزعالىسىندا بولعان، ءتىپتى، ونىڭ اقتوبە وبلىستىق بولىمشەسىن باسقارعان، الايدا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ساتقىن رەتىندە بەتى اشىلىپ، ماسقارا بولعان بيلىكتىڭ قۇيىرشىعى، جالعان «ۇلتشىل»، ساسىق جالاقور، ارسىز الاياق. ول جەمە-جەم – جاڭاوزەن قاندى قىرعىنى. وعان دەيىن جۇرگەن جەرىندە ۇنەمى باتىرسىنىپ، «بيلىككە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋ قاجەتتىگىن» ناسيحاتتايتىن جانە ماڭعىستاۋداعى اۋليەنىڭ باسىندا «كۇرەس جولىنان ولسە دە تايمايتىندىعى» جونىندە... انت بەرگەن ساپارعالي 2012 جىلعى اقتاۋداعى سوت ۇستىندە بۇلت ەتە ءتۇسىپ، «بىزدەر ءبارىمىز كىنالىمىز» دەپ مويىنداۋى ارقىلى قاسىندا وتىرعان ۆلاديمير كوزلوۆتى ساتىپ جىبەرگەن، سول ءۇشىن بوستاندىق العان بويدا اقتاۋدان الماتىعا ۇشىپ كەلە سالا ۇقك-ءنىڭ تاپسىرىسىمەن دەرەۋ ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، و كەزدە سيزو-دا وتىرعان، ال كەيىن مۇنايشى قازاقتاردى قورعاعانى ءۇشىن رەجيم وسى ساتقىننىڭ كومەگىمەن 7,5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرعان ۆولودياعا جالا جاپقان انتۇرعان. ونىڭ وسىناۋ جەكسۇرىن قىلىعىنا وراي ماعان سول جەردە ونىڭ ساتقىن ەكەنىن بەتىنە ايتۋعا تۋرا كەلدى. مىنە، سودان بەرى بۇل سۇمىراي ابىلازوۆقا، كوزلوۆقا، سونداي-اق، ماعان جانە باسقا دا ءوزىن اشكەرەلەگەن شىنايى وپپوزيتسياشىل ازاماتتارعا رەجيمنىڭ تروللدارىنان بەتەر ورشەلەنە جالا جابۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. ال، 90-شى جىلداردىڭ باسىنان بەرى بۇگىنگى بيلىك رەجيمىمەن تولاسسىز ارپالىسىپ كەلە جاتقان ماعان بۇل ەسۋاستىڭ جاپقان كوپتەگەن ساندىراق جالالارىنىڭ ءبىرى مىناداي: «كۋانىشالينيا ۆلياەتسيا پراۆوي رۋكوي ساموگو كروۆاۆوگو چينوۆنيكا ۆ يستوري نەزاۆيسيموگو كازاحستانا-اسلانا مۋسينا، كوتورىي ورگانيزوۆال پروۆوكاتسي ي راسسترەلى نەۆيننىح ليۋدەي ۆ جاناوزەنە ي شەتپە. زا ەگو بەززاۆەتنىي ترۋد ۆ ۋكرەپلەني ديكتاتۋرى نازارباەۆا ءنان ليچنو ۆرۋچيل ەمۋ وردەن «پاراسات» (جانە بۇل ەكىجۇزدى جالاقور   مەنىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىم ءۇشىن العان ول وردەن مەن مەدالدان 2002 جىلى باس تارتقانىمدى «بىلمەيتىندەي» ءتۇر كورسەتەدى).

ماحامبەت ەرعالي: بيلىكتىڭ بۇل قۇيىرشىعىن، جالعان «ۇلتشىلدى»، ساسىق جالاقوردى، ارسىز الاياقتى مەن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن، كىم ەكەنىن، قايدان شىققان بالەكەت ەكەنىن بىلمەيمىن، بار بىلەتىنىم – «گۋ-گۋ» اتالاتىن سايتى بار ەكەنى جانە ماعان جەتى اتاسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي وشىگىپ، ايدالادان قاراداي ءتيىسىپ، جىلدار بويى نەشە ءتۇرلى جالا جاۋىپ جۇرگەندىگى. ولاردىڭ كوبىسىن بۇل ناقۇرىس جوعارىدا اتتارى اتالعان سىبايلاستارىنان كوشىرىپ الىپ جاريالاسا (بۇل قورقاۋلاردىڭ بارلىعى سويتەدى – بىرەۋى مەن جونىندە كەزەكتى جالاقورلىق شيمايىن جاريالاعان كەزدە وندا مىندەتتى تۇردە باسقالارىنىڭ دا جالالارىن تۇگەل ءتىزىپ شىعادى), مۇنىڭ ساپارعاليمەن بىرگە ويلاپ تاپقان «باستى» جالاسى: «كوزلوۆ «مەنىڭ ۇلتشىلدارعا قارسى قوياتىن تورپەدوم بار – ول جاسارال قۋانىشالين» دەدى»-ءمىس. جانە بۇل دا، باسقا جالاقور «ارىپتەستەرى» ءتارىزدى، جالا جاپقان كەزدە ونى راستايتىن دالەل كەلتىرىپ، باس قاتىرىپ جاتپايدى. نەسىن كەلتىرسىن، ەگەر ونداي دالەلدەر ەشقاشان جانە  ەشقايدا بولماسا...

مىنە، ماعان رەجيمنىڭ ارنايى جانە تۇراقتى تۇردە بەكىتىپ قويعان جانە ءوز سايتتارى مەن پاراقشالارىندا مەن تۋرالى جاريالانعان جالاقورلىق ساندىراقتاردىڭ تولىق «كوللەكتسياسىن» كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن يماننان بەزگەن ارسىز جالاقورلاردىڭ نەگىزگى «ۇشتتىگى».

قازاقتىڭ تاماشا عالىمى جانە جازۋشىسى، قازاق تاريحى بويىنشا سوناۋ 50-60-شى جىلداردان بەرى نەبىر تەرەڭ زەرتتەۋلەرىمەن بۇل سالاعا وراسان زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان (باسقا كوپتەگەن ءىرى تۋىندىلارىن ايتپاعاندا، «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىنىڭ نەمەسە شىڭعىسحان بابامىز تۋرالى رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!) اعامىز مۇحتار ماعاۋينگە ارنالعان «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ وتكەن جىلعى ءبىر سانىندا ول كىسى بىلاي دەگەن ەكەن:

«قازىر ينتەرنەتتى عالامتور دەپ ءجۇر، مەن قازاق ينتەرنەتىن «وسەكتور» دەيمىن. اسىرەسە، «جاس قازاق ءۇنى» (مەن جوعارىدا ايتقان يسانىڭ قازىرگى «قازاق ءۇنى». – ج.ق.) گازەتىنىڭ سايتى شەكتەن شىققان. تۇگەل بوقتىق، بالاعات، وسەك. وسى سايتتاردى اقتارىپ قاراساڭ، قازاقتا جاقسى ادام قالماعان. مەن ءوزىم جونىندەگىنى ايتپاي-اق قويايىن. مەيلى، سەنى قابىلداماسىن، جازۋشى، ادام دەپ ەسەپتەمەسىن، بىراق اۋىزىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ بالاعاتتاۋعا بولمايدى عوي. مىسالى، جاسارال قۋانىشالين دەگەن ازامات بار، ءوزى ۇلتشىل جىگىت، ءبىر كەزدەرى دەپۋتات بولعاندا دا وتە جاقسى جۇمىس جاسادى. ەڭ باستىسى، 1990-جىلدارى ورالداعى كازاكتاردىڭ بەتىمەن كەتكەنىنە توقتاۋ سالدى. «جاس قازاق ءۇنى» دەگەن سايتتا 5-6 جىلدان بەرى ەكى ماقالا تۇر، بىرەۋى «جاسارال قازاقتى قالاي ساتتى؟» دەيدى، ەكىنشىسى «ادامدى الدارسىڭ، جاسارال، اللانى قالاي الدايسىڭ؟» دەگەن ماقالا. ءبىرىنشىسىن – 81 مىڭ، ەكىنشىسىن – 79 مىڭ ادام كورىپتى (ودان بەرى بۇل تسيفرلار ءجۇز مىڭداپ سانالاتىن «دارەجەگە» جەتتى، يسانىڭ سارى مايداي ساقتاپ جۇرگەن مەنى قارالايتىن ماقالالار سانى دا كوبەيدى. – ج.ق.). ەندى جۇرت وسىعان سەنەدى. جاسارالدىڭ مۇنى سوتقا بەرۋىنە دە بولار ەدى، بىراق نامىسى جىبەرمەگەن سياقتى. مەن دە ءوزىمدى بوقتاعان بالاعات سوزدەردى وقىدىم. باياعىدا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ سوزگە كەلىسىپ قالىپتى، سودان ءسابيت بالاعات سوزدەردى جىبەرگەن عوي. مۇحتار ۇندەمەي تىڭداپ بولىپ: «ءسابيت، سونىڭ ءبارىن وزىڭە قايتاردىم»، – دەپتى. ال مەن ءويتىپ تە ايتپايمىن. بۇل جاسارال مەن ماعان عانا ەمەس، تالايعا جاساپ جاتقان قىساسى. سايت ۇستاپ وتىرعاندار دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرمىن دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. وسىنداي جاعداي قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دەڭگەيىنىڭ وتە تومەن ەكەنىن كورسەتەدى» («اڭىز ادام»، №22, 16-30 قاراشا 2017 جىل، «جازۋشى مۇحتار ماعاۋين»، 22-ءشى بەت).

بىرىنشىدەن، مۇقاڭنىڭ بۇل سوزدەرى – تەك «قازاق ۇنىنە» عانا ەمەس، «جۇزدەسۋگە» دە، «گۋ-گۋ»-گە دە بەرىلگەن ءدال جانە ءادىل باعا، البەتتە.

ەكىنشىدەن، وسى سايتتارداعى جۇرەك اينىتاتىن سونداي جيىركەنىشتى ماقالالار استىندا مەن جونىندە اۋىزدارىنا نە كەلسە سونى قۇسىپ جاتاتىن «كوممەنتاتورلار» مۇحتار اعامىز سوناۋ مۇحيتتىڭ ارجاعىندا وتىرىپ بىلگەن مىناداي اقيقاتتى شىنىمەن-اق بىلمەيدى مە؟ بىلگەندە قانداي. راس، ول كىسى ايتقانداي، جۇرتشىلىق اراسىندا جالاقورلارعا سەنەتىن ناداندار دا بار، الايدا، لاس كوممەنتاريلەردىڭ كەم دەگەندە 90%-ىن جازاتىندار – نەشە ءتۇرلى جالعان نيكتەردى بۇركەنىپ الىپ، «ءوزىم بي، ءوزىم قوجا» ارسىز ءپرينتسيپىن ۇستانۋشى «وسەكتور» يەلەرى – عابدوللا، يسا، ەرعالي جانە، البەتتە، وسىنداي ارسىز «دوستارىنىڭ» سايتتارىن پايدالاناتىن ساپارعالي سياقتى ارسىزدار.

ۇشىنشىدەن، سوت ماسەلەسىنە كەلسەك، مەن، ءبىر جاعىنان، راسىندا دا مىناداي ادام سيقى جوق ەكى اياقتى ماقۇلىقتارمەن سوتتاسۋعا ارلانىپ، نامىستانامىن، ەكىنشى جاعىنان، ونداي جاعدايدا رەجيمنىڭ قۋىرشاق سوتى كىمنىڭ سويىلىن سوعاتىنىن وتە جاقسى بىلەمىن.

تورتىنشىدەن، جالاقورلاردىڭ «بەلسەندىلىگى» وسى قازىرگىدەي تىم اسقىنىپ كەتكەن كەزدە مەن «جاس الاشتا» (07.08.2014 ج.، ءسال قىسقارتىلعان نۇسقاسى) جانە فەيسبۋكتەگى ءوز پاراقشامدا (12.08.2014 ج.، تولىق نۇسقاسى) ولاردى اشكەرەلەگەن «جابىلعان جالاعا جاۋاپ» اتتى ماقالا دا جاريالاعان بولاتىنمىن (قاراڭىز: https://www.facebook.com/zhasaral.kuan/posts/762378133808479).

بەسىنشىدەن، عابدوللا ناقۇرىستىڭ ماعان ۋلى ءزارىن شاشقان «مۇنافىقتىڭ «مۇڭى» نەمەسە جاسارال قۋانىشالين قازاقتى قالاي ساتتى؟» اتتى ساسىق ماقالاسىن وقىعان سوڭ ونىڭ شەكتەن شىققان ارسىزدىعىنان جاعاسىن ۇستاي شوشىنعان كارىشال اسان-اتا اعامىز (يماندى بولسىن!) «اباي» سايتىندا «جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى» دەگەن ماقالاسىن جاريالاعان ەدى (قاراڭىز: http://www.abai.kz/content/kerishal-asanov-zhaman-ittin-atyn-boribasar-koyady?page=5).

التىنشىدان، ءبىر جاعىنان – عابدوللا، يسا، ساپارعالي، ەرعالي كىمدەر، ەكىنشى جاعىنان –مۇحتار ماعاۋين مەن كارىشال اسان-اتا كىمدەر؟ جاۋابى ايقىن. سوندىقتان ماعان جالاقورلاردان وسىنداي الىپ اعالارىمنان ارتىق قورعاننىڭ قاجەتى دە جوق.

جەتىنشىدەن، جالاقورلار مەن جونىندە نە دەپ بىلشىلداسا دا، سايىپ كەلگەندە، ودان ماعان كەلەر زيان جوق. ويتكەنى، اتا-بابالارىمىز «اققا قۇداي جاق» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك، ال مەنىڭ اللا تاعالانىڭ الدىندا دا، حالقىمنىڭ الدىندا دا، تاريح الدىندا دا ارىم اق، تازا.

قورىتا ايتقاندا، شىن مانىندە كىمنىڭ كىم ەكەنى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ساياسي ساۋاتتى، وڭى مەن سولىن، اق پەن قارانى اجىراتا بىلەتىن ەل ازاماتتارى ءۇشىن ايقىن ماسەلە ەكەندىگىنە مەن كامىل سەنەمىن...

جاسارال قۋانىشالين

الماتى، 24.04.2018 جىل

Abai.kz