قىتايدىڭ قازاقتارعا جاسالعان قىسىمى كەشە عانا باستالعان جوق. شىنجاڭعا چىن چۋانگو كەلگەننەن كەيىن عانا باستالدى دەۋشىلەرمەن ءوز باسىم كەلىسپەيمىن. بۇل قىسىم، جاڭا جۇڭگولىقتاردىڭ تىلىمەن ايتساق، «ازاتتىقپەن» بىرگە باستالىپ كەتكەن. 1958-جىلدان باستالعان «وڭشىلدارعا» «ۇلتشىلدارعا» قارسى كۇرەستەن باستاۋ السا، بەرىسى 1993-جىلدان باستالعان جاسىرىن تۇردەگى «زور قازاقشىلدىققا» قارسى تۇرۋ، ودان بەرگى «قوس ءتىل» وقۋ-اعارتۋى، بۇگىنگى «مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇتاستاي جالپىلاستىرۋ»، تۋى ايقىن تۇردە «زور قازاقشىلىققا قارسى تۇرۋ» دەگەن ۇراندار سونىڭ ايعاعى.

ءبىز ەڭ العاشقى قىسىمدى ۇلتتىق قىسىم رەتىندە سەزگەن جوقپىز، سەزىنسەك تە، سەزبەگەندەي بولىپ، ساياساتتى «تۇرا» ءتۇسىنىپ، «پارتيانىڭ ساياساتى دۇرىس» دەپ، جۇرە بەردىك.

چىن چۋانگونىڭ زامانىندا بۇل قىسىمنىڭ سالماعى توبەمىزدەن باسىپ، تىنىسىمىزدى تارايتا باستاعاندا بارىپ تۇتاس ۇلتقا قىسىم جاسالىپ جاتقانىن بىردەن سەزىنىپ، بوتاداي بوزداپ، ۇلار شۋ بولدىق.

سوندىقتان، بۇل جولعى قىسىم بۇرىننان جالعاسىپ كەلە جاتقان قىسىمداردىڭ زاڭدى جالعاسى. مەن وعان بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن.

قاتەلەسپەسەم، شىنجاڭدا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جينالىستارى 1997 جىلعا دەيىن قىتايشا-قازاقشا اۋدارماشى ارقىلى اشىلاتىن. اۋداندىق ۇكىمەتتە اۋدارماشىنىڭ ارنايى شتاتى بولاتىن. كەيىنگى جىلدارى اۋدارماشى قاجەت ەتپەي،  ۇكىمەتتىڭ جينالىستارى تىكەلەي قىتاي تىلىندە اشىلىپ، قۇجاتتار از ۇلت تىلدەرىندە ەمەس، تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا تۇسىرىلەتىن بولدى. 2000 جىلدان كەيىن، مەكتەپتى قىتايشا（民考汉） وقىعاننان باسقا، قازاق تىلىندە وقىعان ستۋدەنتتەردى جۇمىسقا المايتىن، قىتاي تىلىندە وقىماعان باسشىنىڭ  قىزمەتى وسىرىلمەيتىنى اڭعارىلا باستادى. 2000-جىلداردان باستاپ مالشىلاردى «وتىرىقتاندىرۋ» «ساياحاتتى دامىتۋ» دەگەن جەلەۋلەرمەن مالشىلاردىڭ جايلىمدىك جەرلەرىن تارتىپ الىپ، قازاقتىڭ ءورىسىن تارىلتتى. 2005-جىلدان باستاپ از ۇلت مەكتەپتەرىمەن قىتاي مەكتەپتەرىن بىرىكتىرۋ قولعا الىندى. مەكتەپتەردەگى قازاق مۇعالىمدەر ساباقتان بوساتىلىپ، كۇزەتشىلىككە، تازالىق قىزمەتىنە تارتىلاتىن بولدى. ايتا بەرسەك، مۇنداي مىسال شاش ەتەكتەن!

بىراق، ءبىز «قارنىمىز توق، كويلەگىمىز كوك بولسا بولدى، مەملەكەتتىڭ ساياساتىندا نەمىز بار؟ وكىمەت ولتىرمەيدى!» دەگەن ۇستانىممەن وڭ-سولىمىزعا قارامادىق. باسىمىزدى ىشىمىزگە تىعىپ الىپ، جۇرە بەردىك. كەرەك دەسەڭىز، قازاقستانعا كوشۋ تۋرالى 1.5 ميلليون قازاقتىڭ باسىم كوپ بولىگى ويلانعان جوق. تەك، «بارىپ-كەلىپ جۇرە بەرسەك بولدى» دەپ قارادى.

سونىمەن جكپ-نىڭ (قىتاي كومپارتياسىنىڭ) 18-قۇرىلتايى اشىلعاننان كەيىن، 2012-جىلدان باستاپ كۇنى-ءتۇنى تەكسەرۋ جۇرگىزىلە باستالدى. بىرىڭعاي از ۇلتتار قوسىلىپ جينالىس اشۋعا، توپتىق ءىس-شارا وتكىزۋگە، 50 ادامنان ارتىق جينالۋعا شەكتەۋ قويىلدى. باسقوسۋ  وتكىزۋ كەرەك بولسا، قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنەن رۇقسات الۋ ءتۇزىمى جولعا قويىلدى.

ءبىز بۇل قىسىمدى اشىق سەزىندىك. بىراق، تاعى دا قىتاي كومپارتياسىنا شاڭ جۇىتقىمىز كەلمەي، «بۇل قىتايدىڭ قاتەلىگى ەمەس، ۇيعىردىڭ قاتەلىگى، ەگەر ۇيعىرلار قىتايعا قارسى شىقپاعاندا، بۇل قىسىمعا ۇشىرامايتىن ەدىك!» دەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتۋمەن بولدىق. ەرتەڭ ەركىندىگىمىز بۇعاقتالىپ، ءتىلىمىز بەن دىنىمىزدەن ايىرىلىپ، كوزىمىز جاۋتاڭداپ، قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ ىشىندە قالت-قۇلت ەتىپ ءومىر كەشەتىندىگىمىز دەپ ەش ويلامادىق. قىتاي 2016 جىلى قوڭىمىزدان الا ءتۇسىپ، ءتىسىن باتىرعاندا بارىپ بىراق بىلدىك. اتتەڭ! سوندادا ەكى ميلليون قانداسىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسى ءالى دە ايداھاردىڭ ءبىر كۇنى ءتىسىن بوساتىپ، ءالى اق بىرگە شوشىرە ءىشىپ، مامىراجاي ءومىر كەشەتىنىنەن ءۇمىتتى.

جارايدى، وكىنگەننەن نە پايدا؟! «ەشتەن كەش جاقسى»-دەيدى عوي! «ولمەگەن جاندا ءۇمىت بار»، قىتايدىڭ سۇرقيا ساياساتىنا، ءالى كوزى جەتپەي جۇرگەندەردىڭ كوكىرەك كوزى اشىلسىن، قىتايدىڭ سوڭعى كەزدە نە سەبەپتەن سونشاما قۇتىرىنا قىسىم جاساپ جاتقانىن ءبىلسىن.

ەندى «قىتاي بۇل قۇرساۋىن جاقىنعى مەزگىلدە بوساتا ما، بوساتپاي ما؟»-دەگەندەرگە، ءوز بىلگەنىمىزشە. قىسقاشا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.

2012 جىلى شي جينپيڭ تاققا شىققاننان كەيىن، «قىتاي ارمانى»（中国梦）دەگەن ۇلى مۇراتتى العا قويدى.

«قىتايدىڭ ارمانى»: «قىتايدىڭ قوس ءجۇز جىلدىعىندا، ياعني 2021جىلعى قىتاي كومپارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 2049 جىلعى جاڭا قحر ۇكىمەتىنىڭ ورناعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا وراي ۇلتتىڭ ۇلى جاڭعىرۋىن جۇزەگە اسىرۋ».

«ارماندى»  جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۋاقىت كەستەسى ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن:

ءبىرىنشى كەزەڭ، 2021جىلعا دەيىن كەدەيشىلىكتى جويىپ، تىنىش ىنتىماقتى دوڭگەلەك داۋلەتتى ەل قۇرۋ.

ەكىنشى كەزەڭ، 2049جىلعا دەيىن ۇلتتىڭ ۇلى جاڭعىرۋىن تولىقتاي جۇزەگە اسىرىپ قۇدىرەتتى ەل بولۋ.

ءۇشىنشى كەزەڭى، 2049جىلدان كەيىن دامىعان ەلدەردەن اسىپ ءتۇسىپ الەمدە ءبىرىنشى قۇدىرەتتى ەل بولۋ. «ارماننىڭ» ءجايى وسىلاي. ءبىزدىڭ ەركىندىگىمىزدى بۇعاقتاپ، تىنىسىمىزدى تارايتىپ وتىرعان دا، وسى «ارماننىڭ» الەگى ەكەنىن، بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەيتىن شىعار. سوندىقتان وسى «ارماننىڭ» شىنايى كەيىپ كەسپىرىن اشىپ كورەيىك.

«قىتاي ارمانىن» جۇزەگە اسىرۋدىڭ جوعارىداعى ۋاقىت كەستەسى بويىنشا، شىنجاڭداعى ءدىنني ەكسترەميزىمدى، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى شىعىس تۇركىستان كۇشتەرىن، «زور قازاقشىلدىقتى» 2021 جىلعا دەيىن، ءتۇپ تامىرىمەن جوعالتىپ، شىنجاڭدا ماڭگى تىنىشتىق ورناتۋ كەرەك. سول ارقىلى «قىتاي ارمانىن» جۇزەگە اسىرۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» باياندى جۇزەگە اسۋىنا دا كەپىلدىك ەتۋ.

«ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» باعدارلاماسى قىتاي كومپارتياسىنىڭ 19 قۇرىلتايىندا قىتاي كومپارتياسىنىڭ پارتيا ۇستابىنا ەندى، اۋەلى «اتا زاڭىنا» دەيىن كىرگىزىلىپ، ماڭگىلىك باعدارلاما ەتىپ ماڭگىلىككە  شەگەلەپ تاستالدى.

بۇل باعدارلامانى زاڭمەن شەگەلەيتىن دە ءجونى بار. ويتكەنى، «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جولدىڭ» بويىندا الەمنىڭ 63% جان سانىن قۇرايتىن، 4 ميلليارت 4 ءجۇز ميلليون حالىق تۇرادى. ول الەم ەكونوميكاسىنىڭ 29%-ءتىن قۇرايتىن 26 مەملەكەتتى قامتيدى. ونىڭ وتەتىن جولدارى: ءبىرىنشى جولى قىتايدان باستالىپ ورتا ازياعا كىرىپ، ودان رەسسەيگە ءوتىپ ەۆروپاعا (بالتىق تەڭىزىنە) تىرەلەدى. ەكىنشى جولى قىتايدان باستالىپ، ورتا ازياعا كىرىپ، باتىس ازيامەن پەرسيا شىعاناعىن كەسىپ ءوتىپ، جەرورتا تەڭىزىنە جەتەدى. ءۇشىنشى جولى قىتايدان باستالىپ، وڭتۇستىك شىعىس ازياعا، وڭتۇستىك ازياعا بارىپ، سوڭىندا ءيندى مۇقيت ەلدەرىمەن شەكتەسەدى.

بۇل جوبا ءۇشىن قىتايدىڭ ءارتۇرلى فورمامەن قوساتىن قارجىسى 780 ميلليارت يۋانعا ياعني 124 ميلليارت دوللارعا جەتەدى دەپ جوبالانۋدا. بۇل جوسپار قىتايدى «نە قايراننان، نە سايراننان» شىعاراتىن ۇلى سىناق. باعدارلاما كوزدەگەن ماقساتىنا جەتسە، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بوينىداعى ەلدەرگە ءوزىنىڭ ستاندارتىن ورناتىپ، «قىتاي ارمانىنا» جەتەدى (ول كەزدە ءبىز ەۆرو ستاندارت ەمەس قىتاي ستاندارتىمەن جۇرەتىن بولامىز). جەتپەسە، قىتايدىڭ نە كۇي كەشەتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. «شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى» دەمەكشى، قىتاي ۇلى جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن، ەل ءىشى-سىرتىنداعى ماسەلەلەردى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە شەشىپ، قوسىلعان قارجىنى جەلگە ۇشىرماۋعا، جول ورتادا قالىپ قويماۋعا تىرىساتىنى ءسوزسىز.

سوندىقتان، قىتاي وسى باعدارلاما ءۇشىن بار قۇرباندىقتى بەرىپ، جولداعى كەدەرگىنى تازالايدى. الدىنا كەلگەندى تىستەيدى، ارتىنا كەلگەندى تەبەدى. قىتاي «شىنجاڭ قاۋىپىنىڭ» ءۇشىنشى فاكتورى دەپ «زور قازاقشىلدىقتى» اتايتىنىن جوعرىدا ايتتىق. وسى ءسوزىمىز ءتىپتى دە دالەلدى بولۋ ءۇشىن، قىتايدىڭ قۇپيا قۇجاتىنا جۇگىنبەي-اق، اشىق-اشكەرە «Baidu.com» سايتىن اشىپ، قىتايلاردىڭ «زور قازاقشىلدىققا» بەرگەن انىقتاماسىن وقىپ كورەيىك:

«“大哈萨克主义”又称为“泛哈萨克主义”，就是号召全世界的哈萨克人回归哈萨克斯坦，以谋求建立单一民族国家的社会思潮。大哈萨克主义的长期目标是要建立包括哈萨克斯坦、吉尔吉斯斯坦、中国新疆北部、外蒙古西部等地在内的泛哈萨克主义大哈萨克斯坦共和国。

بۇل انىقتامانى قازاق تىلىنە اۋدارساق، ««زور قازاقشىلدىق» دەگەنىمىز «پانقازاقيزم» دەپ تە اتالادى. اتاپ ايتقاندا، الەمدەگى بارلىق قازاقتاردى قازاقستانعا ورالۋعا شاقىرىپ، جالاڭ ءبىر ۇلتتان قۇرام تاپقان ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنعان قوعامدىق يدەيالوگيا. «زور قازاقشىلدىقتىڭ» ۇزاق مەرزىمدى ماقساتى «قازاقستان، قىرعىزستان، قىتايدىڭ سولتۇستىك شىنجاڭى مەن موڭعوليانىڭ باتىسىن قامتىعان ۇلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ» دەپ تۇسىندىرەدى.

ودان دا ارى تامان وقي تۇسسەك، ونىڭ سىرتقى مەملەكەتتەرگە اسەرى دەگەن بولىمىندە «哈萨克斯坦于1992年10月召开的世界哈萨克人大会，号召全世界所有哈萨克人到哈萨克斯坦定居，此举当时就引起了中国的不满，更有媒体称“大哈萨克主义”社会思潮已经超出国界向中国新疆北部蔓延.» -دەپتى.

قازاقشالاساق، «قازاقستان 1992 جىلى قازان ايىندا الەمدەگى بارلىق قازاقتى قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا ۇندەپ، دۇنيە جۇزلىك قازاق قۇرىلتايىن وتكىزدى. بۇل قىتايدىڭ نارازىلىعىن تۇدىردى» دەي كەلىپ، «كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى «زور قازاقشىلدىق» قوعامدىق يدەيالوگياسى شەگارا اتتاپ، قىتايدىڭ سولتۇستىك شىنجاڭىنا دەيىن اۋا جايىلدى»-دەپ جازدى» دەلىنگەن اتالعان سايتتا.

ءسويتىپ، قازاقستان تاۋەلسىدىگىنىڭ باياندى بولۋىنا، قۇدىرەتتى ەلدەر قاتارىنا ۇلى كورشىمىز وسىلاي قارسى شىقتى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، دۇنيەجۇزى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنا قىتاي بىردە-ءبىر ۋاكىل جىبەرمەدى. سول كەزدەگى شىنجاڭنىڭ ولكەسىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى تەمىر داۋامات قازاقستانعا ساپارلاي كەلگەندە تىلشىلەردىڭ «قازاق قۇرىلتايىنا نەگە ۋاكىل جىبەرمەدىڭىزدەر؟» دەگەن سۇراعىنا: «ءبىز جۇڭحۋا (قىتاي) ۇلتتارى ءبىر-بىرىنەن ايىرىلمايتىن، ءبىر تۇتاس 56 ۇلتپىز، ونىڭ بىردە-ءبىر ادامىن ءبولىپ جارىپ شەتەلگە جىبەرە المايمىز!»-دەپ جاۋاپ بەرگەنى ءالى ەسىمدە.

قىتاي 26 جىلدان بەرى قازاقتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراپ كەلەدى. قىتايداعى قازاقتاردى قازاقستاننىڭ «زور قازاقشىلدىعىن» جۇزەگە اسىراتىن «ۋاقىت بومباسى» (定时炸弹) دەپ قارايدى. سول ءۇشىن قازاقستاندى قىتاي قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن قاۋىپتى 26 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىپ وتىر.

قىتاي ەلى كوز الدىمىزدا ۇلى جوسپارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا، بۇگىنگىدەي ىشكى-سىرتقى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايىندا «ۋاقىت بومباسىن» قۇشاعىنا الىپ، تىنىش ۇيىقتاۋى مۇمكىن ەمەس.

ول «ۋاقىت بومباسىن» جيىپ قازاقستانعا وتكىزىپ بەرەيىن دەسە، قازاقستاننىڭ «زور قازاقشىلدىق» ارمانى جۇزەگە اسىپ، قۇدىرەتتەنىپ كەتەتىنىنەن جانە قاۋىپتەنەدى. وزىمە قاتەر توندىرە مە دەپ الاڭدايدى. ودان گورى بۇل «بالەكەتتى» وتا عاسىردىڭ جابايى مىنەزىنە سالىپ، قايتكەندە دە ءوز قۇشاعىندا تۇنشىقتىرىپ قۇرتقاندى ەڭ دۇرىس ءتاسىل دەپ شەشىپ وتىر. قازىر ونى تازالاۋدىڭ كەشەندى جوسپارلارىن ساتى-ساتىعا ءبولىپ جاساپ تا ۇلگىردى.

بۇل جوسپاردىڭ جالپى بارىسى مىناۋ:

ءبىرىنشى، ءدىنني ەكسترەميزمگە سوققى بەرۋ دەگەن جەلەۋمەن، «قىتايعا ەمەس، ءبىر قۇدايعا سەنۋگە» جەتەكتەيتىن، يمامدار مەن مولدالاردى جانە ولاردىڭ جاماعاتىن تۇتقىنداپ، ولتىرەتىنىن ءولتىرىپ، قالعاندارىن ءولىمشى ەتىپ، حالىتىڭ سەنىمىن مۇقالتۋ. بۇل جوسپار باستالىپ كەتتى.

ەكىنشى، «توپتاردى تالقانداۋ» (打击团伙) دەگەن جەلەۋمەن، بىلەگىندە كۇشى، جۇرەگىندە تۇگى، قالتاسىندا اقشاسى بار ۇلتىن سۇيگىش، «جانپيدا» دەپ شىعا الاتىن جاستاردى تىپ-تيپىل ەتۋ. بۇل وپەراتسيا ؟ ناۋرىزدان باستالدى.

ءۇشىنشى، قولىنا قالام ۇستاپ، حالىقتىڭ ءولىپ كەتكەن ساناسى مەن سەنىمىن قايتا وياتۋعا سەبەپكەر بولاتىن اقىن-جازۋشىلاردى الاستاۋ. بۇل ءالى كەڭ كولەمدە باستالا قويعان جوق. قازىر 40 جىلدان بەرگى باسپادان شىققان كىتاپ-جۋرنالدىڭ بارلىعى قايتا سۇزگىدەن وتكىزىلۋ  ۇستىندە. قانشا يگى-جاقسىنىڭ، ۇلت قايماعىنىڭ قۇربان بولارىن ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى.

ءتورتىنشى، جان-جاققا تارىداي شاشۋ. وكىمەت بار دەگەن جەرگە ءوز ەركىڭمەن كەتەسىڭ. باس تارتساڭ، زورلىقتى كۇشپەن قۋىلاسىڭ. ءسويتىپ، سوڭعى ماقسات – تەگىڭنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتتىرۋ...

«جاقسىعا باسىن ايتسا، اياعىن ءوزى تۇسىنەدى» دەۋشى ەدى عوي دانا قازاق. بىلگەنىمىزشە، ايتتىق! ەندىگى ءۇمىت – ەلدىڭ جۇگىن كوتەرگەن كورەگەن دەپلوماتتاردا. «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى»، «سۇراۋى كەلىسسە، بەرمەيتىن ساراڭ جوق» دەگەن دەگەن ماقال ءدال وسى جەرگە كەرەك. «ەسى بارلار ەلىن تاپسىن!» «الەمدەگى بار قازاق امان بولسىن!» دەپ تىلەيىك.

ەر جانۇلى

10.04.2018

Abai.kz