قازاقتار اراسىندا تاساتتىق بەرگەندە قۇران - سالاۋات وقىپ جاڭبىر جاۋدىراتىن سالت بار، ءتىپتى كەيبىرىمىز بالا كەزىمىزدە بۇنداي تاساتتىقتارعا كۋا بولعان بولۋىمىز دا مۇمكىن.

تومەندە وسى جاڭبىر جاۋدىراتىن تاساتتىق بەرۋ سالتى جايلى ەرتەدەگى تاريحي كىتاپتاردى (شىڭعىسحان ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن ابىلعازى ءباھادۇردىڭ "تۇرىك شەجىرەسى" جانە ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەڭبەكتەرىن) اقتارا وتىرىپ سىر شەرتەتىن بولامىز.

"تۇرىك شەجىرەسىنىڭ" باسقى بولىمىندە قازىرگى ادام بالاسى نۇح پايعامباردىڭ شەم، حام جانە جاپەت دەگەن ءۇش بالاسىنان تارادى، سوندىقتان نۇحتى ەكىنشى ادام-اتا دەپ تە اتايدى دەيدى. ءارى ولاردىڭ بارلىعى ۇرپاقتارىمەن بىرگە بابىلدا ءومىر سۇرگەنىن العا تارتادى. نۇحتىڭ وسى ءۇش ۇلىنىڭ ىشىندە جاپەت پايعامبار بولىپ، ودان تۇرىك،  قىتاي (شىن-ماشىن), رۋس، سلاۆ، سۇكلۋب، كۇمۇل، مانسۇق جانە حريز قاتارلى سەگىز ۇل تاراعان. تۇرىك شەجىرەسى مۇڭعۇلدى تۇرىكتەن تاراتسا، ال باسقا ەڭبەكتە مۇڭعۇل تۇرىكتىڭ ىنىسىنەن تاراعان دەپ كورسەتەدى. نۇح پايعامبار ءۇش بالاسىنا جەردى ءۇش بولەككە ءبولىپ ميراسقا بەرەدى، جاپەتكە ەڭ قيىر شىعىستاعى قىتاي تەڭىزىنەن تارتىپ قارمۇن تاۋلارىمەن رۋستىڭ اق تاۋلارىنا دەيىنگى وڭىرلەر بەرىلىپتى. ال ادام اتانىڭ كەزىندە سان تۇمەن ادام بالالارى دىننەن كەتىپ، ادام اتامىز ءبىزدى "قۇداي دەگەن ءبىر نارسەگە سەنۋگە شاقىرىپ باستى اۋىرىتتى، ونى ءولتىرىپ تاستالىق" دەپ جينالعاندا، ادامعا قاستاندىق جاساماق بولعان ادام بالالارىنا اللا ۇقساماعان ءتىل ءبىتىرىپ ادام اتاعا جاسالماق بولعان قاستىقتىڭ الدىن الىپتى، سودان باستاپ ادام بالاسىنىڭ تىلدەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بولعان ەكەن. ەندى تاقىرىپقا ورالساق.

جاپەت پايعامبار نۇح پايعامباردان ايرىلىپ جەردىڭ شىعىسىنا كەتەردە، نۇحتان قاجەت كەزدە جاڭبىر جاۋدىرا الاتىن ونەر-قاسيەت ۇيرەتۋىن سۇرايدى. نۇح پايعامبار جاپەتكە اللانىڭ ءارتۇرلى سىرلى اتتارىمەن زىكىر سالۋدى ۇيرەتىپ، اللانىڭ اسا قۇدىرەتتى ەسىمدەرىن تاسقا ناقىشتاپ ويىپ جازىپ بەرەدى، ءارى جاۋىن كەرەك كەزدە اللانىڭ سايكەستى ەسىمىن كوپ قايتارا ايتىپ وسى تاستى ۇرلەپ سۋعا تاستاعاندا جاڭبىر جاۋدىراتىن ونەردى ۇيرەتەدى. بۇل قاسيەتتى تاستى جاساۋدى اللا تاعالا جابىرەيىل پەرىشتەگە بۇيرىق بەرىپ، نۇح پايعامبارعا ۇيرەتىپتى. جاڭبىر جاۋدىراتىن كەزدە تاستى العان ادام اللانىڭ ءمالىم ەسىمدەرىن ايتىپ ءبىراز زىكىر سالعان سوڭ، تاستى ۇرلەپ سۋعا تاستاسا بولعانى، كوك اسپانعا دەرەۋ قارا بۇلت ءۇيرىلىپ، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداپ جاۋىن ءاپ ساتتە جاۋاتىن بولعان. بۇل تاستى تۇرىكتەر "جەدەل تاس ء(جيدال تاش)" جانە "سانعى جەدەح" دەپ اتاسا، اراپتار "حاجارۇل ماتار" دەپ اتاعان. قىزىعارلىعى وسى تاس كەيبىر جانۋارلار مەن اڭداردىڭ دەنەسىندە دە كەزدەسەتىن، سوندىقتان بۇنداي  جانۋارلارمەن اڭداردى ولار قاتتى قۇرمەتتەگەن. باسقالار تۇرىكتەردى جاپەتتىڭ وعىلاندارى (ۇلدارى) دەپ اتايتىن ءارى جاپەت قايتىس بولعان سوڭ، تۇرىك وعان مۇراگەر بولىپ، بارلىق جاپەت ۇرپاقتارىنا حان بولعان، سوندىقتىان تۇرىكتى شىعىستىڭ ەڭ ءبىرىنشى حانى دەپ اتاعان. تۇرىك حان ىستىق كولدىڭ ماڭىنداعى جالعان دەگەن جەردە ءومىرىن وتكىزگەن. تۇرىك حالقى ىستەتەتىن "جىل اتتارى" تۇرىك حان ىلەدە تۇرعاندا پايدا بولعان بولسا كەرەك. تۇرىك حان ىلە وزەنىنەن ءارتۇرلى اڭداردى ايداپ وتكىزدىرىپ ەڭ الدىمەن كەلگەن ون ەكى جانۋاردى ون ەكى جىلعا بەلگى ەتكەن. جىلدارعا ات قويۋ ءداستۇرى تۇرىك حاننان قىتاي، جاپون سەكىلدى حالىقتارعا مۇرا بولىپ قالعان سىڭايلى، سەبەبى بۇل كەزدە تۇرىك بارلىق جاپەت ۇرپاقتارىنا حان بولعان، ال بارلىق ازياتتار نەگىزىنەن جاپەتتىڭ ۇرپاعى.

جەدەل تاسقا ورالساق، نۇحتىڭ جاپەتكە بەرگەن "جاۋىن جاۋدىراتىن تاسى" جاپەت ۇرپاقتارىنداعى تۇرىككە مۇراعا قالعان ەكەن، نەشە مىڭ جىلدار بويى تۇرىك ۇرپاقتارى بۇل تاستى كوز قاراشىعىنداي قورعاپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتاپ كەلگەن. ءتىپتى وسى تاسقا تالاسىپ تۇرىك ۇرپاقتارى ءبىر-بىرىمەن جاۋ بولىپ، تالاي رەت ءوزارا ۇرىسقان. ماسەلەن تۇرىك ءىنىسى مونسيكتىڭ بالاسى عۇر بولسا تۇرىكتىڭ قولىنداعى جاپەتتەن قالعان "جەدەل تاسقا" تالاسادى، وسى بارىستا تۇرىكمەندەردىڭ اكەسىمەن عۇردىڭ بالاسى پيعۇر ءولىمىشتى بولادى، بۇل تۇرىك ۇرپقتارى اراسىنداعى جاۋلاسۋعا اكەلىپ سوعادى.

تۇرىكتەر شىعىسقا ىرگە كەڭەيتىپ، قارا حان تۇسىندا ەرتاۋمەن كەرتاۋدىڭ اراسىن مەكەندەپ، قاراقورىمدى ورتالىق ەتكەن، بۇل قاراقورىم تاريحتاعى وعىز، عۇن، كوكتۇرىك، نايمان حاندارىنىڭ استانا جايلاۋى بولسا، بەرتىندە شىڭعىسحان جانە ۇگەداي حانداردىڭ استاناسى بولعان. ال ەندى وسى "جەدەل تاستىڭ" كەيىنگى كەزدەگى جاعدايىندا ورالساق.

تۇرىكتەر جوعارىدا ايتىلعان "جەدەل تاسپەن" جاڭبىر جاۋدىراتىن ادامداردى "جەدەحشى" نەمەسە "جەدەحشىلار" دەپ اتايتىن، ال جەدەحشىلاردىڭ جاڭبىر جاۋدىرۋ ارەكەتىن "جەدەح ياايىز" دەيتىن. "تۇرىك شەجىرەسىندە" تايشۇت، سالجۇت، قوڭىرات، باحرەن، ءدۇرمان، مەركىت، جاجىرات، جالايىر، تاتار، ويرات، جۇرات، بورقۇن جانە قويقىن رۋلارى بىرلەسىپ تەمىرشىنمەن (شىڭعىسحان) كەرەيدىڭ تۇعرىلحانىنىڭ (ۋاڭحان) وداعىنا قارسى اسكەري وداق قۇرىپ ولارمەن ۇرىسقا دايىندالادى. ولار وسى كەلىسىمىندە ات، بۇقا، قوي جانە يت سويىپ، كىمدە كىم وداققا ساتقىندىق ىستەسە، وسى جانۋارلار سەكىلدى ءولتىرىلۋى كەرەك دەپ سەرتتەسەدى، بۇل بۇنداعى كوشپەندىلەر اراسىنداعى اسا قاتاڭ انتتاسۋ ءتۇرى ەدى. ال بۇلاردىڭ وداعىنا نايمانداردىڭ نايمان حانىنىڭ باۋىرى بۇيرىقحان دا قوسىلادى. ۇرىس بولار الدىندا بۇيرىقحان جەدەحشىلارىنا شىعىسحانمەن تۇىعرىلحاننىڭ اسكەرلەرىنە قاراتا قارا بوران سوقتىرىپ، جاڭبىرمەن قار-بۇرشاق جاۋدىرىپ ولاردى اپاتقا ۇشىراتۋعا بۇيرىق بەرەدى. بۇل جەدەل تاس الدىنعى بولىمدە باياندالعان. جەدەحشىلار دۇعا-زىكىرلەرىن سالىپ، جوسىندارى بويىنشا جەدەل تاستى ۇرلەپ سۋعا تاستاسىمەن، اسا قاتتى بوران سوعىپ، اسپان تۇنەرەدى، بۇرشاق ارالاس قار جاۋىپ، سايىن دالانى اق قار باسىپ قالادى. اۋەلدە قارسى جاقتى كۇيرەتپەك بولعان جەدەحشىلار بۇيرىقحاننىڭ ءوز اسكەرلەرىنە اپات الىپ اكەلەدى دە، كوپتەگەن نايمان اسكەرلەرى تاۋدان قۇلاپ، اسا اۋىر اپاتقا ۇشىرايدى، وداقتاسقان قوسىندارمەن بۇيرىقحان تۇىعرىلمەن تەمىرشىن اسكەرلەرىنەن وڭباي جەڭىلىپ قايتادى، بۇل كەزدەردە تەمىرشىن تۇعىرىلحانعا باعىنىشتى ءارى ونىمەن وداقتاس ەدى.

"تۇرىك شەجىرەسىنە" نەگىزدەلسەك، نۇح پايعامباردىڭ بالاسى جاپەت پايعامبارعا بەرگەن "جەدەل تاس" نەمەسە جاڭبىر جاۋدىرۋ جوسىنى تۇرىكتەر اراسىندا كەڭ قولدانىلىپ، ودان بەرتىنگى نايمان حاندىقتارىنا دەيىن جالعاسقانىن بايقاۋعا بولادى. نۇحتىڭ بۇل تاسى نايمان حاندارىنىڭ قولىنا مۇرا بولىپ جەتكەن بولۋى دا مۇمكىن. ەڭ قىزىعارلىعى اتالمىش تاسپەن جاڭبىر جاۋدىرۋدىڭ ورتا عاسىرداعى نايماندار اراسىندا ساقتالۋىنىڭ تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋى ەدى. نايمان جەدەحشىلارى زىكىرلەتىپ سۋعا اتقان تاسى ءدال سول نۇح پايعامبار ۇيرەتىپ كەتكەن جوسىن بويىنشا بولعان. بۇل كونە سالت بۇگىنگى قازاقتار اراسىندا "تاساتتىق" دەگەن اتپەن ساقتالىنىپ وتىر.

قازاقتاعى تاساتتىق بەرۋ سالتىنىڭ ءتۇبى وسى نۇح پايعامبار بالاسى جاپەتكە ۇيرەتكەن جاڭبىر جاۋدىرۋ جوسىنى نەمەسە "جەدەل تاسىندا" جاتىر. تاساتتىق دەپ اتالۋى نۇح جانە جاپەت پايعامباردىڭ اللانىڭ ءتۇرلى قاسيەتتى ەسىمدەرىن زىكىرلەتىپ، ونى تاسقا ۇرلەپ، سوڭىندا تاستى سۋعا اتۋىنان كەلگەن. بۇدان تاساتتىق بەرۋدىڭ اسا كونە سالت ەكەنىن بىلەمىز، تاساتتىق سوناۋ نۇح پايعامباردىڭ زامانىنان قالعان 5 000 - 6 000 جىلدىق تاريحى بار تاڭىردەن جاڭبىر تىلەۋ سالتى ەكەنى ايشىقتالا تۇسەدى. تاساتتىق تەك قازاقتا عانا ەمەس، بۇگىنگى مۇڭعول حالىقتارىندا دا ساقتالعان، ال ەرتەدەگى قىتاي دەرەكتەرىندە عۇن سەكىلدى كوشپەلىلەردىڭ تاساتتىق بەرەتىندىگى جازىلعان. تۇرىك حالىقتارى يسلام ءدىنىن قابىلداعان سوڭ، تاساتتىق بەرۋ سالتى جويىلماي سول قالپىن ساقتاعان، وزگەشەلىگى سول، مۇسىلماندانعان سوڭ تاساتتىق بەرگەندە مولدا-قوجالار قۇران وقىپ قاتىم ءتۇسىرىپ، قوي سويىپ قۇرباندىق شالىپ اللادان جاڭبىر تىلەگەن، بالا كۇنىمىزدە قۋاڭشىلىق جىلدارى مولدالار قۇران وقىپ، قۇربان شالىپ تاساتتىق بەرگەنىن، ودان سوڭ جاڭبىر جاۋعانىن ۇلكەندەر ايتىپ وتىراتىن.

"تۇرىك شەجىرەسىندە" نۇحتىڭ جەدەل تاستارى كەيبىر جانۋارلاردىڭ دەنەسىنەندە تابىلادى دەپ كورسەتكەن، سوندىقتان ەرتەدەگى تۇرىك-مۇڭعول سىندى كوشپەندى حالىقتار سول جاۋىن جاۋدىراتىن جەدەل تاستى جاۋارلارمەن اڭداردىڭ دەنەسىنەن تاۋىپ الىپ، جاۋىن جاۋدىرۋعا ىستەتەتىن بولسا كەرەك.

تۇيىندەي كەلە، جاڭبىر جاۋدىراتىن "جەدەل تاستىڭ" نۇح پايعامباردان باستاۋ الىپ، جاپەتكە بەرىلگەن جانە بۇل جوسىن تۇرىكتەر اراسىندا كەڭ ساقتالىپ كەلەدى. بۇل جوسىن بەرتىندەگى نايمان ۇلىسىندا بار بولعانى تاريحي دەرەكتەرمەن قاتتالعان، ءارى وسى سالت بۇگىنگى قازاق حالقىندا جويىلماي "تاساتتىق" دەگەن اتپەن ساقتالىنىپ كەلگەنى ءبىزدى تاڭ قالدىرادى. تاساتتىقتىڭ جويىلماي كەلۋى ونىڭ مۇحاممەد پايعامباردان 4 000 - 5 000 جىل بۇرىن جاساعان نۇح جانە جاپەت پايعامباردان قالعان اسا ەسكى قۇلشىلىق جوسىنى ەكەندىگىندە جاتىر. بۇل كونە جولدار تۇرىك-مۇڭعولدار مۇسىلماندىققا كىرگەن سوڭ دا ودان ارمان جاندانا تۇسكەنى تاڭ قالارلىق وقيعا. قازاقتىڭ تاساتتىعى نۇحتان قالعان ءبىر مۇرا-ءدۇر.

الماسبەك ارونۇلى

Abai.kz