جانازا ءپاتۋاسى (جالعاسى)
30. قاسيەتتى قۇران وقۋ جانە ساۋابىن باعىشتاۋ ۇكىمى
مايىتكە ارناپ قۇران وقۋعا، “حاتىم قۇران” (قۇراندى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋ) ءتۇسىرىپ جانە ونىڭ ساۋابىن مارقۇمعا باعىشتاۋعا بولادى. ساۋابى يەسىنە تەك اللا تاعالانىڭ امىرىمەن عانا تيەدى.
ابد ار-راحمان ءال-ءجازيريدىڭ (ر.ا.) “فيقھۋ-ل-جازيري” اتتى كىتابىندا: “مايىتكە ارناپ قۇران وقۋدىڭ مايىتكە پايداسى بار”، - دەلىنگەن.
31. قارالى ۇيدە تاماق جەۋ ۇكىمى
مارقۇمنىڭ وتباسىنا كورشىلەرى تاماق دايىنداپ بەرۋلەرى - سۇننەت. ولارعا ءتىپتى “تاماق الىڭىز”، - دەپ قولقالاپ وتىرسا دا بولادى. ويتكەنى، قايعىلى جاندار تاماققا قاراماۋى نەمەسە ۇيالۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س.ع.س) يمام ات-تيرميزي جانە حاكيم (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديس شارىپىندە:
“جاعفار (ر.ا.) قايتىس بولدى” دەگەن حابار كەلگەندە: “جاعفاردىڭ ۇيىنە تاماق اپارىڭدار. ونىڭ وتباسى شۇعىلداناتىن ءىس بولىپ قالدى (جانازا ىستەرى مەن ۋايىم، قايعى)”، - دەگەن.
30. قاسيەتتى قۇران وقۋ جانە ساۋابىن باعىشتاۋ ۇكىمى
مايىتكە ارناپ قۇران وقۋعا، “حاتىم قۇران” (قۇراندى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋ) ءتۇسىرىپ جانە ونىڭ ساۋابىن مارقۇمعا باعىشتاۋعا بولادى. ساۋابى يەسىنە تەك اللا تاعالانىڭ امىرىمەن عانا تيەدى.
ابد ار-راحمان ءال-ءجازيريدىڭ (ر.ا.) “فيقھۋ-ل-جازيري” اتتى كىتابىندا: “مايىتكە ارناپ قۇران وقۋدىڭ مايىتكە پايداسى بار”، - دەلىنگەن.
31. قارالى ۇيدە تاماق جەۋ ۇكىمى
مارقۇمنىڭ وتباسىنا كورشىلەرى تاماق دايىنداپ بەرۋلەرى - سۇننەت. ولارعا ءتىپتى “تاماق الىڭىز”، - دەپ قولقالاپ وتىرسا دا بولادى. ويتكەنى، قايعىلى جاندار تاماققا قاراماۋى نەمەسە ۇيالۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س.ع.س) يمام ات-تيرميزي جانە حاكيم (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديس شارىپىندە:
“جاعفار (ر.ا.) قايتىس بولدى” دەگەن حابار كەلگەندە: “جاعفاردىڭ ۇيىنە تاماق اپارىڭدار. ونىڭ وتباسى شۇعىلداناتىن ءىس بولىپ قالدى (جانازا ىستەرى مەن ۋايىم، قايعى)”، - دەگەن.
قارالى ءۇيدىڭ تۇرمىسى اۋىر نەمەسە بىرەۋلەرگە قارىزى بولسا، ولاردىڭ ودان ءارى قارىزعا باتىپ اس بەرۋلەرى دۇرىس ەمەس. ول ۇيدەن اس شىعارتپاۋ كەرەك. تاعامدى تۋىسقاندارى، جورا-جولداستارى نەمەسە كورشىلەرى ۇيىندە جاساۋىنا بولادى. وزدەرى جاقىندارىنان ايرىلىپ قايعىرىپ وتىرعان ءۇي يەلەرىنە تاماق ازىرلەتىپ، كىسى كۇتتىرىپ قويعان دۇرىس ەمەس. ءمايىتتى بىرنەشە كۇن جاتقىزىپ قويىپ، قوناق كۇتۋدىڭ قامىنا كىرىسۋ كۇنا. ەڭ اۋەلى ءمايىتتى جۋىندىرۋ، كەبىندەۋ، جانازاسىن وقۋ جانە جەرلەۋ ىستەرى مۇسىلمان موينىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن نەگىزگى مىندەتى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. تۋعان-تۋىس، جورا-جولداس، كورشى-قولاڭدارى قازا يەسىنە جانە الىستان كەلگەن كوڭىل بىلدىرۋشىلەرگە اس دايىنداپ بەرۋىنە بولادى.
32. ءمايىتتى شىعارۋ مەن جەرلەۋگە اپارۋ ۇكىمى
ءمايىتتى جۋ، كەبىندەۋ جانە جانازاسىن شىعارۋ سياقتى، مارقۇمدى جەرلەۋگە اپارۋ دا پارىز كيفايا.
نارەستەنى نەمەسە ودان ۇلكەن بالانى ەر كىسى قولىنا الىپ، قابىرستانعا كوتەرىپ اپارادى. بالانى ءتۇسىرىپ الماۋ ءۇشىن باسقالاردىڭ دەمەپ جۇرۋىنە بولادى. بالانى ات ۇستىندە وتىرىپ تا اپارۋعا بولادى.
ۇلكەن كىسىنى ات ۇستىندە ت.ب. كوتەرىپ اپارۋ ماك¬رۇھ. بىراق ءۇزىرلى (سەبەپتى) جاعدايدا رۇقسات ەتىلەدى. ءمايىتتى جەرلەۋگە اپارا جاتقاندا ءمايىت تابىتتا قاتتى سەلكىلدەمەيتىندەي ورتاشا جىلدامدىقپەن ءجۇرۋ - مۇستاحاب.
ايەل تابىتىنىڭ ۇستىنە ماتا نە سول سەكىلدى ت.ب. نارسەمەن جاۋىپ قويۋ - ءسۇننات. ءمايىت ءۇستىن جەر¬لەپ بىتكەنشە ماتا ياكي ت.ب. نارسەمەن كولەگەيلەپ تۇرۋ ءلازىم.
33. ءمايىتتى شىعارۋداعى جاناما نارسەلەر ۇكىمى
ءمايىتتى جەرلەۋگە كولىكپەن اپارۋعا بولادى، الايدا جاقىن بولسا جاياۋ اپارعان ابزال. كولىكپەن ءمايىت الدىنا ءتۇسىپ جۇرمەگەن ءجون. ويتكەنى، شاڭ كوتەرىپ نەمەسە باتپاقتاتىپ ءمايىت اكەلە جاتقان ارتتاعى ادامدارعا كەدەرگى جاسالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءمايىتتى شىعارىپ سالۋشىلار ءمايىت ارتىندا جۇرگەنى ابزال. ال ءمايىت الدىنان ۇزاپ كەتكەن بولسا جۇرۋگە بولادى (وڭ جاق نەمەسە سول جاعىندا جۇرۋدەن، ارتىندا ءجۇرۋ ابزال، تىم قالىپ قويماي جاقىنىراق بولۋ - مۇستاحاب). ءمايىتتى شىعارىپ سالۋدا ورتاشا جىلدامدىقپەن ءجۇرۋ - مۇستاحاب.
ءمايىتتى قابىرستانعا داۋىس شىعارماي اپارۋ ءسۇننات. قۇران كارىم وقىپ، زىكىر، ونەگەلى سوزدەر ايتىپ داۋىس شىعارۋ دا ماكرۇھ. اللانى زىكىر ەتكىسى كەلگەن ادام ىشتەي زىكىر ايتسىن، سونداي-اق جانازاعا شىراق نەمەسە ءتۇتىن تۇتەتكىش اپارىلمايدى. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءوزىنىڭ حاديس شارىپىندە:
ء“مايىتتى شىعارىپ سالعاندا داۋىس شىعارىپ تا، (شىراق الىپ تا) جۇرمەڭدەر”،- دەگەن.
شاريعاتقا تەرىس ءىس بايقالسا (مۋزىكا ويناۋ نەمەسە ايەلدەردىڭ ايقايلاپ جىلاۋى جانە ت.ب.), وعان تىيىم سالۋ كەرەك. قازالى ۇيگە كوڭىل ايتا كەلگەندەردىڭ ءمايىتتى قابىرستانعا دەيىن شىعارىپ سالۋى جانە جەرلەۋ ءراسىمى بىتكەنگە دەيىن كۇتكەنى ابزال. كوڭىل ايتۋعا كەلە تۇرا جانازا نامازىنا قاتىسپاۋ - ماكرۇھ.
34. ءمايىتتى جوقتاۋ ۇكىمى
ءابۋ حانيفا (ر.ا.) ءمازھابىندا قايتىس بولعان كىسىنى جوقتاپ، وكىرىپ جىلاۋ - حارام، قاتتى داۋىس كوتەرمەي جىلاۋعا بولادى. ءمايىتتىڭ بار جاقسىلىعىن سانامالاپ، وكسىپ، بەتىن تىرناپ، كيىمىن جىرتىپ، نەمەسە شاشىن جۇلىپ شاريعاتقا قايشى سوزدەر ايتىپ جىلاۋعا بولمايدى. ويتكەنى، پايعامبارىمىز (س.ع.س) يمام ءال-بۋحاري مەن مۋسليم (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديس شارىپىندە:
“بىرەۋ قايتىس بولعاندا بەتىن ۇرعىلاپ، تىرناپ، ۇستىندەگى كيىمىن جىرتىپ جانە ناداندارشا ايقايلاپ جىلاعان ادام بىزدەن ەمەس”، - دەگەن.
35. ءمايىتتى جەرلەۋ جانە ونىڭ ۇكىمى
ءمايىتتى شاريعاتقا ساي جەرلەۋ - پارىز كيفايا. جەرلەۋگە مۇمكىنشىلىك بولماسا، مىسالى، ءبىر كىسى تەڭىزدە كەمە ۇستىندە قايتىس بولىپ، ونى جاعاعا جەت¬كىز¬گەنشە ءمايىت بۇزىلىپ كەتەر بولسا، وندا مايىتكە اۋىر ءبىر نارسە بايلاپ، سۋعا تاستاۋعا بولادى.
جەردى اڭ قازا المايتىنداي جانە ولىك ءيىسى شىقپايتىنداي تەرەڭ قازۋ ءۋاجىپ. ءابۋ حانيفا (ر.ا.) ءمازھابى بويىنشا قابىردىڭ تەرەڭدىگى كەم دەگەندە ورتا بويلى ادامنىڭ جارتىسىنداي بولۋى قاجەت. بۇدان تەرەڭىرەك بولسا ابزالىراق. ءمايىتتى جەرلەگەن سوڭ ىسىراپقا جول بەرىپ، كۇمبەزدەر سالۋ، اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن باسەكەلەسۋ، تالاسۋ شاريعاتىمىزدا جوق امال.
جەر قىرتىسى قاتتى بولسا، لاحاد جاساۋ (استىن ۇڭگىپ قازۋ) - ءسۇننات. لاحاد قابىردىڭ تومەنگى قىبىلا جاعىنان ءمايىت سياتىنداي ەتىپ قازىلادى. ال جەر قىرتىسى جۇمساق بولسا، لاحاد قازۋ قاجەت ەمەس. قازيحان ماحمۋد ءال-ۋزعانديدىڭ ءپاتۋاسىندا: “جەر جۇمساق بولسا، لاحات قازباي-اق، قابىردىڭ ورتاسىن تومەن قاراي تاعى دا قازىپ، ىشىنە ءمايىتتى قويىپ ءۇستىن جانە اينالاسىن قىشپەن قالاۋ كەرەك”، - دەگەن. ءال-الامگيريا مەن ميعراجۋ-ل-ديرايادا دا وسىلاي دەلىنگەن. ءمايىتتى قابىرگە قويعاندا ءجۇزىن قىبىلاعا قاراتىپ جاتقىزۋ - ءۋاجىپ.
ءمايىتتى قىبىلاعا قاراتىپ، وڭ جاق بۇيىرىنە جاتقىزار كەزدە: ء“بيسميللاھي ۋا ءالا ءميللاتي ءراسۋليللاھي” (س.ع.س) دەپ ايتۋ سۇننەت. “فاتحۋ-ل-قادير” شارحىندا: ء“مايىت قابىردىڭ قىبىلا جاعىنا قويىلادى. ءمايىتتى قابىرگە قوياتىن كىسى، ءمايىتتى لاحادقا قويعاندا قىبىلاعا قاراپ تۇرادى”، - دەلىنگەن. ءمايىتتى قابىرگە وڭ جاق بۇيىرىمەن ءجۇزىن قىبىلاعا قاراتىپ قويادى. ەگەر ءجۇزىن قىبىلاعا قاراتپاسا نەمەسە شالقاسىنان سول ءبۇيىر جاعىنا جاتقىزىپ ءۇستىن توپىراقپەن كومىپ قويعاننان كەيىن دۇرىس قويىلماعاندىعى بايقالسا دا قابىردى قايتا قازبايدى. بىراق جوعارىداعى ايتىلعان جايتتەردى كومۋ الدىندا ءبىلىپ قالسا، ءتىپتى لاحاد قىشپەن ءورىلىپ قويىلسا دا، ءمايىتتى تۋرالاپ جاتقىزۋ ءۇشىن اشۋ كەرەك. ءمايىتتى قابىرگە وڭ جاق بۇيىرىمەن قويعاندا، قىبىلاعا قاراپ جاتۋى ءۇشىن باس-اياعىن قىشپەن نەمەسە توپىراقپەن سۇيەپ قويۋ - مۇستاحاب. ءمايىتتى تابىتقا سالىپ جەرلەۋ - ماكرۇھ، تەك وعان جەر قۇمدى نەمەسە سازدى بولسا عانا رۇقسات ەتىلەدى. بىراق تابىت تەمىردەن بولماۋى كەرەك. مايىتپەن بىرگە كورپە-جاستىق سياقتى زاتتاردى قابىرگە سالۋ - ماكرۇھ. ءمايىت لاحادقا قويىلعان سوڭ ادامداردىڭ ءۇش ۋىس توپىراق سالۋى - مۇستا¬حاب. توپىراقتى ءمايىتتىڭ باس جاعىنا تاستايدى.
1-ءشى ۋىس تاستاعاندا ء“مينھا حولاقناكۋم”، (توپىراقتان جاراتتىق) - دەپ ايتۋ، 2-ءشى ۋىس تاستاعاندا ء“ۋا فيھا نۇيدۋكۋم”، (جانە توپىراققا قايتارامىز), ال 3-ءشىسىن تاستاعاندا ء“ۋا ءمينھا نۋحريجۋكۋم ءتاروتان ۋحرو”، (جانە توپىراقتان قايتا شىعارامىز), - دەپ ايتادى.
قابىرگە تومپەشىك بولعانعا دەيىن توپىراق ۇيىلەدى. قابىر ۇستىنە ءبىر قارىستاي توپىراق ءۇيىلۋى - مۇستاحاب. قابىر ءۇستى تۇيە وركەشى سەكىلدى ەتىپ ۇيىلەدى. قابىردىڭ توبەسىن گيپستەۋ نەمەسە نەشە ءتۇرلى مايلى نارسەلەر جاعۋ - ماكرۇھ.
قابىر ۇستىنە تاس نەمەسە اعاش، ءمايىتتى بەلگىلەۋ ءۇشىن قويىلادى. ال ماقتان ءۇشىن، بايلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن قويۋ - حارام. ءابۋ حانيفا (ر.ا.) ءمازھابى قابىر ۇستىنە بەلگى قويىپ، وعان جازۋ جازۋعا رۇقسات ەتەدى. بىراق سۋرەت جانە ءمۇسىن قويىلمايدى.
36. قابىردە وتىرۋ، ۇيىقتاۋ، قابىرگە دارەتكە وتىرۋ جانە ونىڭ ۇستىمەن ءجۇرۋ ۇكىمى
قابىر ۇستىندە وتىرۋ نەمەسە ۇيىقتاۋ ياكي ءجۇرۋ - ماكرۇھ. قابىردىڭ ۇستىنە ۇلكەن نەمەسە كىشى دارەتكە وتىرۋ - ماكرۇھ تاحريمي (حارامعا جاقىن ماكرۇھ). اتا-اناسى، باۋىرى، تۋىسىنىڭ قابىرىنە بارعىسى كەلگەن ادام باسقا قابىردى باسپاي، اينالىپ ءوتۋى ءلازىم. قابىر باسىنا ەشقانداي شۇبەرەك بايلانبايدى، تيىن-تەبەن تاستالمايدى.
37. ءمايىتتى قايتقان جەرىنەن باسقا جەرگە اپارۋ ۇكىمى
ءمايىتتى قايتىس بولعان جەرگە جەرلەۋ - مۇستاحاب. ءمايىت دەنەسى بۇزىلمايتىن بولسا باسقا جەرگە اپارىپ جەرلەۋگە بولادى. جەرلەنگەن ءمايىتتى قايتا قازىپ، ەكىنشى ءبىر جەرگە كوشىرۋ - حارام. بىراق جەرلەنگەن جەر بىرەۋدىڭ مەنشىگى بولىپ جانە ول اكەتۋدى تالاپ ەتسە نەمەسە كوپشىلىككە وتە قاجەت قۇرىلىس، نە جول سالىناتىن بولسا، ياكي، قابىردىڭ سۋ استىندا قالۋ قاۋپى تونسە، ءمايىتتى باسقا جەرگە كوشىرۋگە بولادى.
38. قابىردى قايتا اشۋ ۇكىمى
ءمايىت سۇيەگى قابىردە ابدەن ءشىرىپ جوق بولدى-اۋ دەگەنگە دەيىن قابىردى اشۋ حارام. بىراق تا ءمايىت بىرەۋدەن تارتىپ الىنعان كەبىنگە كەبىندەلگەن نەمەسە تارتىپ الىنعان جەردە جەرلەنگەن، ياكي جەر يەسى ءمايىتتىڭ وندا جەرلەنۋىنە قارسى بولسا، نەمەcە ءمايىت ءتۇرلى دۇنيە-مۇلىكپەن بىرگە جەرلەنسە، قابىردى قايتا اشۋعا بولادى. بۇل رەتتە ءمايىتتىڭ بۇزىلعان-بۇزىلماعاندىعىنا قارامايدى. ءمايىتتىڭ جاقىندا¬رى جەردى نەمەسە كەبىن اقشاسىن يەسىنەن ساتىپ السا، ياكي باسقا جولمەن ريزاشىلىعىن العان جاعدايدا قابىر قايتا اشىلمايدى. سونداي-اق قىلمىستى تەكسەرۋ سەكىلدى كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى قۇزىرلى ورگاندار قابىردى اشۋدى تالاپ ەتكەن جاعدايدا، تالاپ ورىندالادى.
39. ءبىر قابىرگە بىرنەشە كىسىنى بىرگە جەرلەۋ ۇكىمى
ءبىر قابىرگە ءۇزىرسىز (سەبەپسىز) بىرنەشە ءمايىتتى جەرلەۋ - ماكرۇھ. وبا (تىرىسقاق) اۋرۋى تاراعاندا نەمەسە سوعىس كەزىندە قابىر قازىپ ۇلگەرمەسە، ءبىر جەرگە بىرنەشە ءمايىتتى قويۋعا بولادى.
اس-ءساراحسيدىڭ (ر.ا.) ء“ال-مۋحيت” اتتى كىتابىن¬دا اسا مۇقتاج بولعاندا عانا ءبىر قابىرگە ەكى-ءۇش ادامدى جەرلەۋگە بولاتىنى جايلى ايتىلادى. قابىرگە بىرنەشە ادام قويىلاتىن بولسا، ولاردىڭ ابزالىراعى ءبىرىنشى جاتقىزىلادى، سودان كەيىن باسقالارى قويىلادى.
ەگەر ۇلكەندەرمەن بىرگە جاستار دا جەرلەنەتىن بولسا، وندا ۇلكەندەر الدىمەن قويىلادى. ەگەر ەر-ايەل ارالاس بولسا، وندا ەرلەر ءبىرىنشى قويىلادى. مايىتتەر اراسىن توپىراقپەن ءبولىپ قويۋ قاجەت.
40. تاعزيا (كوڭىل ايتۋ) ۇكىمى
قارالى ادام ء(مايىتتىڭ جاقىندارى) كوڭىل ايتۋشىلاردى قابىلداۋ ماقساتىندا ۇيىندە 3 كۇن ازا تۇتۋىنا بولادى. تاعزيا كىسىنىڭ جان تاپسىرعان ۋاقىتىنان باستالادى.
كوڭىل ايتۋشى ءمايىت جاقىندارىن سابىرعا شاقىرىپ، ساۋاپقا كەنەلۋىن تىلەپ، ولارعا جۇباتۋ سوزدەرىن ايتادى.
41. قابىرستاندى زيارات ەتۋ ۇكىمى
اقىرەتتى ويلاپ، قابىرستاندى زيارات ەتۋگە بولادى. بارعان ادامدار دۇعا جاساۋى، مايىتتەر ءۇشىن قۇران كارىمدى وقىپ باعىشتاعانى ءجون. مايىتكە ونىڭ پايداسى بار. قابىرستانعا جۇما ياكي ودان ءبىر كۇن بۇرىن نەمەسە كەيىن بارسا دا بولادى. زياراتقا بارعان ادامنىڭ مىنا سوزدەردى ايتۋى كەرەك:
ء“اسسالامۋ الايكۋم ءيا ءاھلال-قۋبۋر، ءۋا ءيننا ينشا اللاھۋ بيكۋم لالااحيقۋن ۋا ءاس-ءالۋللوھا ءلانا ءۋا لاكۋمۋل افياھ”.
(”ۋا قابىرستان قاۋىمى! سىزگە اللانىڭ سالەمى بول¬سىن! اللا قالاسا البەتتە ءبىز سەندەرگە قوسىلا¬مىز. اللادان ءبىزدى جانە سەندەردى كەشىرۋىن تىلەيمىز”).
پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) قابىر-شارىپىنە زيارات ەتۋ ساۋاپ.
پايعامبارىمىزدىڭ حاديس شارىپتەرىندە: “قابىرلەرگە زيارات ەتىڭدەر. ول اقيرەتتى ەسكە تۇسىرەدى” دەلىنگەن.
زيارات ەتۋشى زياراتتى شاريعات ۇكىمدەرىنە ساي اتقارۋى ءتيىس. مارقۇمداردان ەش نارسە سۇرالمايدى.
<!--pagebreak-->
قوسىمشا
سۇراق: يسلامدا ءمايىت جاتقان بولمەگە شىراق جاعىپ قويۋ بار ما؟
جاۋاپ: ءمايىت جاتقان بولمەگە شىراق جاعىپ قويۋ دۇرىس ەمەس.
سۇراق: ولگەن كىسىنىڭ جانازاسى شىعارىلعانعا دەيىن تۇندە قاسىندا بىرنەشە ادام تاڭعا دەيىن ۇيىقتاماي كۇزەتىپ وتىرۋ دۇرىس پا؟
جاۋاپ: جوق. ونى شاريعاتىمىز بۇيىرماعان.
سۇراق: ءمايىتتى جۋعا نەشە ادام تۇسەدى جانە ءمايىتتى قانداي ءيىس سۋمەن جۋعا بولادى؟ كەبىنگە قالامپىر ۇگىتىپ سالۋ شارت پا؟
جاۋاپ: ءمايىتتى جۋدا شاريعات بويىنشا جۋشىلاردىڭ سانى شارت ەمەس. شاماسى كەلسە ءبىر كىسىنىڭ دە جۋىنا بولادى. الايدا، كومەكشىلەردىڭ بولعانى جاقسىراق. سونداي-اق سۇيەككە قۇدا-جەكجات، تۋىستارىنان تۇسەمىن دەۋشىلەر بولسا، وعان شاريعات قارسى ەمەس.
شاريعات بويىنشا ءمايىتتى جۋ - پارىز. ءمايىت ءيىس ماي قوسىلماعان تازا سۋمەن جۋىلسا دا پارىز ورىندالعان بولىپ سانالادى. بىراق ءمايىتتى ءۇشىنشى رەت جۋعاندا سۋعا ءيىس ماي قوسۋ - مۇتاحاب. ال قالامپىر نەمەسە باسقا نارسەلەر كەبىنگە قوسا ورالمايدى.
سۇراق: ەگەر ءمايىت قوس جىنىستى، ياعني حۋنسا بولسا، ونى كىمدەر جۋعا ءتيىس؟ ەرلەر مە، ايەلدەر مە؟
جاۋاپ: بالاعات جاسىنا جەتكەن ايەلدىك جانە ەركەكتىك جىنىسى بار (حۋنسا مۋشكيل) ادامدى ايەلدەر دە، ەركەكتەر دە جۋمايدى. جابىلعان كۇيدە ءتاياممۇم الدىرىلادى. كەبىندەرى ىقتياتتىق تۇرعىسىنان ايەلدەردىكى سەكىلدى بەس قابات بولعانى ءجون. ءۇش قابات بولعان جاعدايدا دا جارامدى.
سۇراق: ءمايىتتى جۋىندىرىپ، كەبىندەپ بولعان سوڭ ۇيدەن باسىمەن، الدە اياعىمەن شىعارۋ كەرەك پە؟
جاۋاپ: ءمايىتتى جۋىندىرىپ، كەبىندەپ بولعان سوڭ ۇيدەن باسىمەن ياكي اياعىمەن شىعارۋ كەرەك دەگەن شاريعاتتىڭ تالابى جوق. ءمايىتتى ءۇيدىڭ ىڭعايىنا قاراي باسىمەن ياكي اياعىمەن دە شىعارا بەرۋگە بولادى.
سۇراق: سۇننەتتەلمەگەن مۇسىلماننىڭ جەرلەۋ ءراسىمى وزگە مۇسىلمانداردى جەرلەگەننەن وزگەشە بولا ما؟
جاۋاپ: جوق.
سۇراق: تابىتتاعى ءمايىتتى كولىككە سالعانشا جەرگە ءۇش رەت قويۋ جانە ۇستىنە شاي، نان تاعامدارىن قويىپ، باسىنان اينالدىرۋ قاجەت پە؟ (دۇرىس پا؟)
جاۋاپ: بۇلار دىندە جوق، ادامدار تاراپىنان ويدان شىعارىلعان امالدار.
سۇراق: كەيبىر جەرلەردە جانازا نامازى سەيسەنبى كۇنىنە كەلىپ قالسا، نامازدى ءتۇس اۋا وقۋ ادەتكە اينالعان. بۇعان شاريعاتتا نەگىز بار ما؟
جاۋاپ: نەگىز جوق.
سۇراق: ومىرىندە ناماز وقىماعان ادامنىڭ جانازاسى شىعارىلا ما؟
جاۋاپ: ول مۇسىلمان بولسا جانازاسى وقىلادى.
سۇراق: شوشقا باققان نەمەسە ونىڭ ەتىن ساتقان ادامدار ولسە، وعان جانازا نامازى وقىلا ما؟
جاۋاپ: دوڭىز ەتىن ساتقان، ونى باققان كىسى دە شاريعات بويىنشا كۇناھار. بىراق ول دىننەن شىقپايدى. سول سەبەپتى ونداي كىسى دۇنيەدەن وتكەندە جانازاسى وقىلادى.
سۇراق: وزگە ءدىن وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعىپ قايتىس بولعان مۇسىلمانعا جانازا نامازى شىعارىلا ما؟
جاۋاپ: ءوزىن مۇسىلمان سانايتىن ايەلدىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعۋى حارام. اللا تاعالا قۇران كارىمدە: “مۇشىرىك ايەلدەرگە يمان كەلتىرگەنگە دەيىن ۇيلەنبەڭدەر. سەندەرگە ۇناسا دا ازات مۇشىرىك ايەلدەن ءمۇمين كۇڭ ارتىق. جانە يمان كەلتىرگەنگە دەيىن مۇشىرىك ەرگە ءمۇمين ايەلدەردى دە تۇرمىسقا شىعارماڭدار…”، - دەگەن. (”باقارا” سۇرەسى، 221- ايات)
وزگە ءدىن وكىلىنە مۇسىلمان قىزدىڭ تۇرمىسقا شىعۋى - ۇلكەن كۇنا. الايدا، ونداي ايەل ەگەر وزگە ءدىندى قابىلداماي، ءوز دىنىندە قالعان بولسا، ياعني مۇسىلمان بوپ ءجانتاسىلىم ەتسە، جانازاسى شىعارىلادى.
سۇراق: ءمايىتتى جۋعاندا قولدانىلعان مەديتسينالىق قولعاپتار مەن الجاپقىش (فارتۋك) ت.ب. زاتتاردى نە ىستەۋ قاجەت؟
جاۋاپ: مەديتسينالىق قولعاپتاردى قوقىسقا تاستاۋ قاجەت. الجاپقىشتى تازارتىپ جۋعاننان كەيىن قايتا قولدانسا بولادى.
سۇراق: مايىتكە جانازا قاي ۋاقىتتا وقىلادى؟
جاۋاپ: جانازا نامازى ماكرۇھ ۋاقىتتان باسقا كەز كەلگەن ۋاقىتتا - كۇندىز بولسىن، ءتۇن بولسىن وقىلا بەرەدى. ماكرۇھ ۋاقىت دەپ كۇن شىعىپ نەمەسە باتىپ بارا جاتقان جانە كۇن تاس توبەدە تۇرعان كەزدەر ايتىلادى.
سۇراق: ءمايىتتى جەرلەۋدى اسىقتىرۋ جانە بۇل ءراسىمدى جەدەل اتقارۋ تۋرالى دالەل بار ما؟
جاۋاپ: يمام الاۋ اد-دين كاساني ءال-حانافي (ر.ا.) ءوزىنىڭ ء“بادايۋس-ساناي” اتتى كىتابىندا: اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.): “مايىتتەرىڭدى جەرلەۋگە اسىعىڭدار. ءمايىت جاقسى كىسى بولسا جاقسىلىعىنا جىلدام جەتكىزىڭدەر، ال جامان كىسى بولسا توزاق يەلەرى بىزدەن الىس بولسىن”، - دەگەن حاديسىنە بايلانىستى ءمايىتتى جەرلەۋدى اسىقتىرۋ مۇستاحاب، ياعني جاقسى امال، دەگەن. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اسىقتىرۋدى مۇتاحاب ەتكەن.
ءمايىتتى جەرلەۋدى كەشىكتىرۋ - سۇننەتكە، ءمايىتتى قۇرمەتتەۋگە قايشى ارەكەت. قانشالىقتى كەشىكتىرسە سونشا ونىڭ قادىر-قاسيەتىن قاشىرادى.
سۇراق: ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋدىڭ دىندەگى ورنى نە؟ جانازاسى وقىلا ما؟
جاۋاپ: ادام بالاسىنىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋى ادامدىق تۇرعىدان دا، ءدىن تۇرعىسىنان دا ۇلكەن قاتە. ويتكەنى، جان - اللانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن ەڭ قاسيەتتى اماناتى. ءوز ءومىرىن قيۋ - سول اماناتقا جاسالعان قيانات. سونىمەن قاتار ول ۇلكەن كۇنا جاساعاندىعى ءۇشىن توزاقتا ازاپ تار¬تادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) كوپتەگەن حاديستە¬رىندە وزىنە قول جۇمساعان ادامنىڭ ۇلكەن كۇناعا باتاتىنىن، توزاقتا ازاپ شەگەتىندىگىن ايتقان.
وزىنە قول جۇمساۋ بۇرىنعى ۇممەتكە دە تىيىم سالىنعان. جۋندۋب يبن ابدۋللاھ پايعامبارىمىز¬دىڭ (س.ع.س.): “سىزدەردەن بۇرىنعى ۇممەتتەر اراسىندا جارالانعان ءبىر ادام اۋرۋىنا شىداي الماي قولىن پىشاقپەن كەسىپ، قان توقتاماي قانسىراپ ءولدى. سوندا اللا تاعالا “قۇلىم مەن بەرگەن جانىمدى قولدان الدى. مەن وعان جۇماقتى حارام ەتتىم” دەگەن ءحاديسىن ريۋايات ەتكەن.
ءوز-ءوزىن پىشاقتاپ ولتىرگەن ادامنىڭ جانازاسىن پايعامبارىمىزدىڭ وقىماعاندىعى ايتىلادى. الايدا ساحابالار بۇل ادامنىڭ جانازاسىن وقىعان.
يمام اعزام مەن يمام مۇحاممەد جانە وزگە دە عۇلامالاردىڭ كوپشىلىگى ءوز-ءوزىن ولتىرگەن ادامنىڭ جانازاسى وقىلادى دەپ ءپاتۋا بەرگەن. راسىندا وزىنە ءوزى قول جۇمساۋعا ءدىني، رۋحاني ورەسى تومەن ادامدار، ياكي پسيحولوگيالىق اۋرۋ نەمەسە جىندار ىقپالىمەن دە بارىپ جاتادى. وزىنە قول جۇمساعان كىسى اۋىر كۇناعا باتقانىمەن، دىننەن شىقپاعان¬دىقتان، جانازاسى شىعارىلادى. الايدا، كۇنانىڭ اۋىرلىعىن ءبىلدىرۋ، ءارى باسقالارعا ساباق بولۋ ماقساتىندا جانازانى ءمۇفتي، ءدىن عالىمدارى، باس يمامدار ەمەس، جانازا شارتتارىن بىلەتىن باسقا كىسىلەردىڭ شىعارعانى ءجون.
سۇراق: قارىزى بار كىسىنىڭ جانازاسى شىعارىلا ما؟
جاۋاپ: قارىزى بار كىسىنىڭ جانازاسى وقىلادى. ال قارىزى ارتىندا قالعان مۇلكىنەن بەرىلەدى.
سۇراق: ەگەر دە ءمايىت جانازا نامازى وقىلماي جەرلەنگەن بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟
جاۋاپ: مارقۇمنىڭ جەرلەنگەنىنە كوپ ۋاقىت وتپەگەن بولسا، وندا قابىر باسىندا تۇرىپ جانازا نامازىن وقۋ قاجەت. بۇل رەتتە جانازا نامازى قابىر الدىندا قۇبىلاعا قاراپ وقىلادى.
سۇراق: جانازا وقىلعاننان كەيىن ميتينگ جاساۋ دۇرىس پا؟
جاۋاپ: دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، جانازا نامازى¬نىڭ ءوزى ءدىني، شاريعي ءىس-شارا بولىپ ەسەپتەلەدى.
سۇراق: كەيبىر كىسىلەر مايىتكە جانازا نامازى وقىلىپ بولىسىمەن، مايىتكە كونفەت، تيىن شاشادى. قابىرگە جەرلەگەن سوڭ قابىردىڭ باس جاعىنا ىدىسقا سۋ قۇيىپ قويادى جانە اينالاسىنا كۇرىش شاشادى. وسىنداي ىستەردىڭ شاريعاتتا نەگىزى بار ما؟
جاۋاپ: مۇنداي ىستەر شاريعاتىمىزدا جوق قاتە امالدار.
سۇراق: ءمايىتتىڭ باس جاعىنان باۋىرساق سالىن¬عان ىدىستى اينالدىرىپ، ۇيگە الىپ قالۋ دۇرىس پا؟
جاۋاپ: ەشقانداي پايداسى جوق، بۇل شاريعاتقا قايشى امال.
سۇراق: مۇسىلمانداردى كرەماتسيا (ورتەۋ) ارقىلى جەرلەۋگە بولا ما؟
جاۋاپ: كرەماتسيا، ياعني، ءمايىتتى ورتەۋ - يسلامدا حارام.
سۇراق: ءمايىتتى قابىرگە قوياردا اياعىمەن كىرگىزۋ كەرەك پە، جوق الدە باسىمەن كىرگىزۋ كەرەك پە؟
جاۋاپ: ءمايىتتى قابىرگە قويۋداعى شاريعاتتىڭ تالابى - وڭ جاعىنا جانتايتىپ، ءجۇزىن قىبىلاعا قاراتىپ قويۋ. ال قابىرگە باسىمەن ياكي اياعىمەن كىر¬گىزۋ ماسەلەسى، قابىر ىڭعايىنا قاراي اتقا¬رىلادى.
سۇراق: ءمايىتتى قابىرگە جايعاستىرعاندا ءمايىتتىڭ بەتىن اشىپ تاستاۋ كەرەك پە؟
جاۋاپ: ءمايىت بەتىنىڭ اشىلماعانى ءجون.
سۇراق: ءمايىتتىڭ كولى نەمەسە اياعى پروتەز بولسا، پروتەزدى نە ىستەۋ كەرەك؟
جاۋاپ: پروتەزدى، المالى ءتىستى شەشىپ تاستاۋ قاجەت. ول مايىتپەن بىرگە كومىلمەيدى. ويتكەنى، ونىڭ اعزاسى ەمەس.
سۇراق: زيراتقا قۇلىپتاس ورناتۋ دۇرىس پا؟
جاۋاپ: قابىر باسىنا قۇلىپتاستى بەلگى رەتىندە سۋرەتسىز، ءمۇسىنسىز ورناتۋعا بولادى.
سۇراق: قابىر باسىنا سالىناتىن قۇرىلىس نىسانىن ءبىر جۇيەگە تۇسىرۋگە بولا ما؟ ياعني، ورناتىلاتىن كوك تاستىڭ كولەمى بەلگىلەنسە جانە مارقۇمنىڭ بەينەسىن قاشاپ ەستەلىك ورناتىلۋىنا تىيىم سالىنسا دۇرىس بولار ەدى.
جاۋاپ: حانافي ءمازھابىنىڭ عۇلامالارى ءمايىت جەرلەنگەن ورىندى قيىندىقسىز تابۋ ءۇشىن قابىر باسىنا بەلگى قويىپ، اتى-ءجونىن جازۋعا رۇقسات بەرگەن. الايدا، ءزاۋلىم تاس، قاجەتسىز قورشاۋ، ۇلكەن ءساندى كۇمبەزدەر ورناتۋ، قاشاپ سۋرەت سالۋ جانە ت.ب. وسى سياقتى امالدار ىسىراپ ءارى باسەكەلەستىك بولعاندىقتان، شاريعاتىمىز تىيىم سالعان.
سۇراق: جول اپاتىنان قازا بولعاندارعا ارناپ جول بويىنا بەلگىتاس قويۋ شاريعاتتا بار ما؟
جاۋاپ: اپات بولعان جەردە بەلگىتاس قويۋ شاري¬عاتتا جوق. مارقۇم ءۇشىن ونداي بەلگى قويعاننان گورى ونىڭ اتىنان ساۋاپ ءۇشىن ساداقا بەرۋگە بولادى.
سۇراق: قابىرستان باسىنا گۇل شوقتارىن (ۆەنوك) قويۋعا ءدىنىمىز رۇقسات ەتە مە؟
جاۋاپ: قابىرستان باسىنا ۆەنوك جانە گۇل شوقتارىن قويۋعا شاريعاتىمىز تىيىم سالعان. سوندىقتان ولاردى ساتىپ العان قاراجات مۇقتاج جاندارعا ساداقا ەتىپ بەرىلسە ساۋاپ بولادى.
سۇراق: زيراتتى جوندەۋگە بولا ما؟
جاۋاپ: بولادى، تەك قازۋعا بولمايدى.
سۇراق:
ا) بىرەۋلەر مارقۇمنىڭ كيىمىن ۇلەستىرگەندە جاڭا كيىم تالاپ ەتەدى.
ءا) ءمايىتتىڭ مال-مۇلكىن بولىسكە سالادى.
جاۋاپ: مارقۇمنىڭ كيىمى، قارجىسى، ياعني بار¬لىق مال-مۇلكى ونىڭ دۇنيەسى سانالادى. سوندىقتان ەڭ اۋەلى ارتىندا قالعان مال-مۇلكى مارقۇمدى كەبىندەۋگە، جەرلەۋگە، قارىزى بولسا وتەۋگە جۇمسا¬لادى. ودان ارتىلعان جاعدايدا وسيەت ەتىلگەن ادام بولسا، سوعان بەرىلەدى. وسيەت ەتىلگەن مولشەر قالعان مال-مۇلكىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن اسپاۋى شارت. ال ودان قالعان مۇلكى شاريعات بويىنشا مۇراگەر سانالاتىن جاقىندارىنا دىندە كورسەتىلگەن ەسەپ بويىنشا ءبولىنىپ بەرىلەدى. مارقۇمنىڭ كيىم-كەشەكتەرىنەن تابارىك رەتىندە تانىستارىنا نەمەسە ساداقا رەتىندە مۇقتاج ادامدارعا بەرۋگە بولادى. جاڭا كيىم ساتىپ الىپ تاراتۋ، ياكي تاراتىلۋىن تالاپ ەتۋ دۇرىس ەمەس.
سۇراق: جىرتىس جىرتۋ، كيىم ۇلەستىرۋگە بولا ما؟
جاۋاپ: بىرىنشىدەن، بۇل امالداردى ءدىنىمىز جۇكتەگەن، مىندەتتى تۇردە ىستەلۋى ءتيىس “پارىز” امالى دەپ تۇسىنبەگەن ءجون. بۇلاردى جاساماعان جاعدايدا ەشكىم كۇناھار بولمايدى. ەكىنشىدەن، ەشكىم كادەسىنە جاراتىپ، پايداسىنا اسىرا المايتىن ءبىر جاپىراق جىرتىس تاراتقاننان گورى، سول جىرتىسقا كەتەتىن قارجىنى جەتىم-جەسىر، جوق-جىتىكتەرگە تاراتقان الدەقايدا ساۋاپتى. ۇشىنشىدەن، قايتىس بولعان كىسىنىڭ كيىمىن ەرتەرەكتە “تابارىك” نيەتىمەن ەلگە تاراتاتىن. ال بۇگىندە بۇل ادەت جاعىمسىز ادەتكە ويىسقان سياقتى. كەيبىرەۋلەر كىسىنىڭ كۇندەلىكتى كيىمىن ەمەس، كەرىسىنشە، دۇكەننەن جاڭادان ساتىلىپ الىنعان جاڭا كيىمدى تاراتۋدى شاريعات قاعيداسى سەكىلدى تالاپ ەتىپ جاتادى. ءتىپتى بازبىرەۋلەر “ۇيات بولماسىن” دەگەن تۇسىنىكپەن قارىز¬دانىپ، قىمبات كيىم الىپ، اياعى بۇل ءىس وزگە¬لەرمەن باسەكە، باقتالاستىققا دا ۇلاسىپ جاتادى. سوندىقتان مۇنداي امالدى اتقارماعان ءجون.
سۇراق: كەيبىرەۋلەر جەرلەۋ ءراسىمى بىتكەن سوڭ مايىتكە جابىلعان كىلەمدى ۇيىنە الىپ كەتەدى. وسى دۇرىس پا؟
جاۋاپ: مايىتكە جابىلعان كىلەم دە ءمايىت يەلەرىنىڭ مۇلكى سانالادى. سوندىقتان ءمايىت يەسى مۇلىكتى قالاسا ساداقا رەتىندە، ايتپەسە، وزدەرىنە الۋى نەمەسە مەشىتكە بەرۋىنە بولادى.
سۇراق: قۇراندى باستان-اياق حاتىم ەتىپ، ساۋابىن ولىگە باعىشتاۋعا بولا ما؟
جاۋاپ: بولادى. قۇراندى باستان-اياق حاتىم ەتىپ، ساۋابىن ولىگە باعىشتاۋ ساۋاپتى امالعا جاتقاندىقتان، شاريعاتىمىزدا رۇقسات ەتىلگەن.
سۇراق: كەيبىرەۋلەر مايىتكە قۇران وقىعانى ءۇشىن اقشا تالاپ ەتەدى. سول دۇرىس پا؟
جاۋاپ: شاريعات بويىنشا قۇران وقىعانى ءۇشىن اقشا تالاپ ەتۋگە بولمايدى.
سۇراق: كەيبىر جەرلەردە بەيىتتىڭ ءار بۇرىشىنا ارناپ “تورتقۇلاق” دەپ ورامال تاراتىلىپ، ءتورت ادامعا قۇران وقىتىلادى. قۇران وقۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. وسىنداي امال شاريعاتقا ساي ما؟
جاۋاپ: شاريعاتىمىزدا بەيىتتىڭ ءار بۇرىشىنا ارناپ “تورتقۇلاق” دەپ ورامال تاراتىپ، ءتورت ادامعا قۇران وقىتۋ جوق، بىراق قۇران وقىتىپ، ساۋابىن ولىگە باعىشتاۋ بار. قابىر باسىندا قۇراندى ءبىر ادام وقىسا دا جەتكىلىكتى. اۋا رايىنىڭ ىستىق-سۋىق¬تىعىن، ءارى بەيىت باسىنا بارعان كەيبىر ادامدار¬دىڭ قارت، ناۋقاس جانە اسىعىس ەكەندىكتەرىن ەسكەرىپ، قابىر باسىندا بىرنەشە ادامنىڭ ۇزىننان-ۇزاق قۇران وقىماعانى ءجون. قۇراندى كەيىننەن تولىقتاي حاتىم ەتىپ، ساۋابىن باعىشتاۋعا دا بولادى.
سۇراق: قايتقان كىسىگە ءار جۇمادا قۇران وقىتۋ ءۇشىن اس دايىنداپ، مولدا شاقىرۋ قاجەت پە؟
جاۋاپ: بۇل ءناپىل ساداقا تۇرىنە جاتاتىن امال. ياعني، ىستەسەڭىز ساۋابى ولىگە جەتسە دەپ ءۇمىت ەتىلەدى. بىراق جاسالماعان جاعدايدا كۇنا ەمەس. سونداي-اق قۇران وقىتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اس دايىنداپ، داستارقان جايۋ دا شارت ەمەس. داستارقان جايماي-اق، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ءوزىڭىز بىلگەن اياتتى وقىپ، ساۋابىن مارقۇمعا باعىشتاي بەرۋگە بولادى. ال ەگەر كوپ كىسى شاقىرساڭىز، جۇرتقا ءدىني ۋاعىز-ناسيحات، عيبراتتى اڭگىمەلەر ايتىلۋى ءۇشىن يمام، مولدالاردى شاقىرعان ءجون.
سۇراق: مايىتكە ارناپ جەتىسىن، قىرقىن، ەلۋ ەكىلىگىن جانە جىلىن بەرۋ شاريعاتتا بار ما؟
جاۋاپ: اس بەرۋ شاريعاتىمىزدىڭ مىندەتتى تۇردە اتقارىلۋى ءتيىس پارىز امالدارىنا جاتپايدى. ياعني، جاسالماعان جاعدايدا ەشبىر ادام كۇناھار بولمايدى. بىراق جالپى العاندا جۇرتقا تاماق تاراتۋدىڭ ساۋاپتى ءىس ەكەنىن حاديستەردەن جانە كەيبىر قۇران اياتتارىنان بايقايمىز. سوندىقتان، جەتىسى، قىرقى، جىلى دەپ ناقتى كۇندەردى ساناپ جاتپاي-اق، كەز كەلگەن كۇنى ساۋابىن قايتىس بولعان كىسىگە باعىشتاپ جوق-جىتىكتەرگە، مۇقتاج جاندارعا تاماق تاراتىپ، اس بەرۋ ابزال. ال مۇقتاج جاندار قاتارىنا جاتپاسا دا تۋعان-تۋىس، جورا-جولداس¬تارىن جيناپ اس بەرۋگە دە شاريعات قارسى ەمەس.
جەتىسى، قىرقى جانە جىلى شاريعاتتا بەلگىلەن¬بەگەن¬دىكتەن، ونى تەك رامىزدىك اتاۋ رەتىندە عانا ورىن¬داسا بولادى. سونداي-اق “جەتىسىندە ءمايىت ىسىنەدى، قىرقىندا بۇيتەدى، ال ەلۋ ەكىنشى كۇنى ەتى مەن سۇيەگى اجىراعاندا ءمايىت قاتتى قينالادى. سوندىقتان اس بەرىپ، دۇعا جاساۋ كەرەك ەكەن” دەگەن تاياز تۇسىنىكتەردىڭ يسلامدا ەشبىر نەگىزى جوق.
دىنىمىزدە مىندەتتى تۇردە قارىزدانىپ نەمەسە وزىڭە قاجەتتى قارجىڭدى جۇمساپ، ءولى اتىنان ۇلكەن مال سويىپ، ساداقا بەر دەگەن ۇكىم جوق. اس ىسىراپقا جول بەرىلمەستەن اتقارىلۋى ءتيىس.
سۇراق: قايتقان كىسىنىڭ 5, 10, 15, 20 جىلدىعى دەگەن اتپەن اس بەرۋگە بولا ما؟
جاۋاپ: جاعدايى بار ادامعا قايتقان كىسىنىڭ ارتىنان قۇدايى اس بەرۋگە شاريعاتتا تىيىم سالىنباعان. بىراق، سول ءۇشىن قارىزدانىپ، نەسيە الىپ، وزىنە قيىندىق تۋدىرۋ دۇرىس ەمەس. ول ىسىراپكەرشىلىككە جاتادى.
سۇراق: مارقۇمنىڭ جەتىسى، قىرقى، جىلىنا سيىر نەمەسە جىلقى سويۋ دا تالاپ ەتىلىپ جاتادى. وسى دۇرىس پا؟
جاۋاپ: مارقۇمنىڭ جەتىسى، قىرقى، جىلىنا سيىر نەمەسە جىلقى سوي دەپ تالاپ ەتۋ - حارام. ونى باسەكەگە اينالدىرۋ دۇرىس ەمەس. ساداقانى اركىمنىڭ شاماسىنا قاراي بەرۋىنە بولادى.
سۇراق: كىسى قايتىس بولعان ۇيدە نەمەسە مەي¬رامحانالاردا اس بەرۋگە شاريعات قالاي قارايدى؟
جاۋاپ: قازا بولعان ءۇي يەسىنىڭ ءمايىت جەرلەن¬گەننەن كەيىن قوعامدىق ءدامحانالاردا اس بەرۋىنە بولادى. بىراق، اس بەرۋ ءاربىر مۇسىلمانعا مىندەت بولماعاندىقتان، اس بەرۋىم كەرەك دەپ قولىنداعى از دۇنيەسىن شاشۋعا نەمەسە شاش-ەتەكتەن قارىزدانۋعا بولمايدى. اركىم ول ءىستى شاما-شارقىنا قاراي اتقارۋى ءتيىس.
سونداي-اق اس كىسى جەرلەنگەننەن كەيىن عانا بەرىلەدى. الىستان كەلگەن كوڭىل ايتۋشىلارعا كورشى، اعايىندارى تاماق ازىرلەپ بەرسە بولادى. الايدا، كەيبىر جەرلەردە كىسى جەرلەنبەي جاتىپ، كوپشىلىكتى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى شاقىرىپ قوناقاسى بەرىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس.
سۇراق: اس بەرۋ كەزىندە جارىسا ءسوز سويلەگەن دۇرىس پا؟
جاۋاپ: اس ۇستىندە عيبراتتى اڭگىمەلەر مەن ۋاعىزدار ايتىلىپ، جۇرتتىڭ يماندىلىققا شاقىرىلعانى دۇرىس.
سۇراق: كىسى قايتىس بولعان ۇيدە سول جىلى قۇربان ايتتان ءبىر كۇن بۇرىن شەك شالۋ دۇرىس پا؟
جاۋاپ: ساۋابىن ولىگە باعىشتاپ كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇربان شالۋعا بولادى. بۇل جايلى پايعامبارىمىزدىڭ ەكى قوشقاردىڭ بىرەۋىن ءوزى ءۇشىن، ال ەكىنشىسىن ۇممەتى ءۇشىن شالعاندىعى ساحيح حاديستەردە ريۋايات ەتىلگەن.
كەيبىر ادامدار قۇربان ايتتا ءوز اتىنان قۇربان شالۋ ءۋاجىپ بولا تۇرا، قايتىس بولعان كىسىگە ساۋابىن باعىشتاپ قۇربان شالۋمەن شەكتەلىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ياعني، قايتىس بولعان كىسىگە ساۋابىن باعىشتاپ قۇربان ايتتا مال شالعىسى كەلگەن كىسى، ەگەر، ءوز اتىنان قۇربان شالۋ مىندەتتەلگەن جان بولسا، (قارىزى جوق جانە نەگىزگى قاجەتتىلىگىنەن تىس 85 گر التىن ياكي قۇنىنا تەڭ قاراجاتى بار ادام) وندا ءوز اتىنان دا قۇربان شالۋى شارت. ال ەگەر ەكى قۇربان شالۋعا شاماسى جەتپەسە، وندا تەك ءوز اتىنان شالادى. بۇل قۇربان ايتتا قۇربان شالۋ ءۋاجىپ بولعان جاندارعا تيەسىلى ۇكىم. ال شاريعاتتا قۇربان شالۋعا مىندەتتەلمەگەن جاندار (نەگىزگى قاجەتتىلىگىنەن تىس 85 گر التىن ياكي قۇنىنا تەڭ قاراجاتى جوق جاندار) وزدەرىنىڭ اتىنان نەمەسە قايتىس بولعان كىسىگە ساۋابىن باعىشتاپ قۇربان شالۋلارىنا رۇقسات. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت، ساۋابى قايتىس بولعان كىسىگە باعىشتالىپ شالىنا¬تىن قۇرباننىڭ قۇربان ايتقا ءبىر كۇن قالعاندا شالىنۋى شارت ەمەس. قۇربان ايت كۇندەرى شالى¬ناتىن مالدار وتە كوپ بولعاندىقتان، ءناپىل قۇربانداردى ءبىر كۇن بۇرىن شالىپ، ەتىن مۇقتاج جاندارعا تاراتا بەرۋ كەيبىر جەرلەردە ۇردىسكە اينالعان. الايدا، ءناپىل قۇربانداردى قۇربان ايت كۇندەرىندە دە، باسقا ۋاقىتتاردا دا شالا بەرۋگە بولادى.
ءپاتۋا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بارلىق وبلىستارداعى بارلىق وكىل يمامدارىنىڭ قاتىسۋىمەن قمدب تورالقاسىندا تالقىلانىپ بەكىتىلگەن. بارلىق جەردە ورىندالۋى مىندەتتى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر
1. “شارح ءال-حيدايا”، اش-شەيح ءال-يسلام بۋرحان اد-دين ابۋ ءال-حاسان الي يبن ابۋباكر يبن ابدۋ-جاليل ءال-مارعيناني ءال-حانافي (ھيجري 593 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
2. ء“ال-كيفايا في شارح ءال-حيدايا”، ماۋلانا جامالۋددين ءال-حاۋاروزمي ءال- كارلاني
3. “فاتح ءال-قادير”، اش-شەيح ءال-يمام كامالۋددين مۋحامماد بين ابدۋل-ۋاحيد بين ماسۋد اس-سايۋاسي ءال-ءمارۋف بين يبن ءال-حۋمام ءال-حانافي (ھيجري 681 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
4. ء“ال-جاۋحارا ان-ناييرا”، ءال-يمام ابۋباكر الي ءال-ءمارۋف بين حاددادي ءال-يبادي (ھيجري 800 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
5. “شارح ءال-ۋيقايا”، ءال-يمام سادر اش-شا¬ريف اس-ساني ۋبايدۋللاح بين ماسۋد ءال-ماحبۋبي ءال-حانافي (ھيجري 745 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
6. “راددۋ ءال-مۋحتار”، ءال-اللاما اش-شەيح مۋحامماد امين اش-شاحير بين ابيدين.
7. ء“ال-مازاحيب ءال-ارباا”، اش-شەيح ءال-اليم ءال-فاديل ابد ار-راحمان ءال-جازاري (ھيجري 1391 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
8. “فاتاۋا قازيحان”، ءال-ۋستاز فاحر ءال-ميللا ۋا-د-دين قازيحان مۋحامماد مانسۋر ءال-اۋزاجاندي ءال-فيرعاناني ءال-حانافي (ھيجري 295 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
9. “فاتاۋا الامگيرييا”، ءال-اللاما ءال-حۋمام ماۋلانا اش-شەيح نيزام
10. “يانا ات-تاليبين”، زاين اد-دين يبن ابد ال-ازيز ال-ماليباري ءال-فاني
11. ء“ال-مابسۋت”، ءال-يمام ءال-اجال از-زاحيد شامس ءال-ايمما ابۋباكر مۋحامماد بين ابۋ ساحل ساراحسي ءال-حانافي.
13. “جاميع اس-ساعير”، ءال-يمام ءال-فاديل مۋحامماد يبن حاسان اش- شايباني
14. “ساحيح ءال-بۋحاري”، اش-شەيح ءال-يمام ءال-حافيز ابۋ ابدۋللا مۋحامماد بين يسمايل بين يبراھيم بين ءال-مۋعيرا (ھيجري 194 جىلى تۋعان، 256 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
15. “ساحيح مۋسليم”، اش-شەيح ءال-يمام ابۋ ءال-حاسان مۋسليم بين ءال-حۋججاج بين مۋسليم ءال-قۋشايري ان-نايسابۋري (ھيجري 204 جىلى تۋعان).
16. “اس-سيراج ءال-ۋاححاج”، ءال-اللاما ءال-فاديل ءال-مۋحاققيق ءال-كاميل اش-شەيح مۋحامماد از-زاحري ءال-عامراۋي (ھيجري 1852 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
17. ء“ال-حۋلاسا في ءال-فاتاۋا”، ءال-اليم ءال-فاديل اش-شەيح تاحير بين احماد ابد ار-راشيد ءال-بۇحاري (ھيجري 542 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
18. “شارح ءال-جاميع اس-ساعير”، شامس ءال-ايمماھ مۋحامماد يبن احماد بين ءابۋ سۋحايل اس-ساراحسي (ھيجري 483 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
19. ء“ال-مۇحيت ءال-بۋرحانييۋ في ءال-فيقھي ان-نۋعماني”، اش-شەيح ءال-اليم اش-شاحير ماحمۇد بين ۋمار اش-شاعبي ءال-حانافي.
20. ء“ال-باحر ار-رايق شارح كانز اد-داقايق”، شيھاب اد-دين احماد بين مۋحامماد بين مۇستافا (ھيجري 1192 جىلى دۇنەيەدەن وتكەن).
21. “شارح مانيات ءال-مۋساللي”، اش-شەيح ءال-فاديل يبراحيم يبن مۋحامماد يبن يبراحيم (ھيجري 956 جىلى ومىردەن ءوتتى).
22. “مۋسناد ءال-فيرداۋس”، ءال-اليم اش-شەيح شاھر دار يبن شايراۆياھ اد-دايلامي (ھيجري 558 جىلى دۇنيەدەن وتكەن).
ء“ال-فاتاۋا ات-تاتارحانيا”، اش-شەيح اد-داھلاۋي، تاحقيق ءال-قادي ساجاد حۋساين. پاكستان قۇران جانە يسلامي عىلىمدار باسقارماسى ھ. 1411 جىل.
قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 26 مامىر 2009 جىل.
