«كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» حاقىندا...
جازۋشى ساۋلە دوسجانوۆانىڭ «كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» كىتابى العاش رەت اعىلشىن تىلىندە جارىق كورمەكشى. بۇل كىتاپتىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى ءھام ماڭىزى نەدە؟
ساۋلە دوسجانوۆانىڭ وقىرمان قاۋىمعا وزىندىك اسەر قالدىرعان بىرنەشە كىتابى بار، الايدا، 2017 جىلدىڭ سوڭىندا وتكەن «رۋح» بايقاۋىنا ارنايى جازىلىپ، قازىلار تاراپىنان ەلەۋسىز قالعان «كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» كولەمدى حيكاياتىنىڭ كوتەرگەن جۇگىنىڭ اسا اۋىر سالماعى سول كەزدە-اق ءبىلىندى.
ەتىمىز ۇيرەنگەن قازىرگى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ نىق بەكىگەن شەكاراسىن سولقىلداتىپ، قالىپتاسقان نارسەلەردىڭ ۇيرەنشىكتى بەدەرىن جويىپ، ساناداعى اقيقاتتىڭ اقيقات ەكەنىنە كۇمان تۋعىزىپ، سونىڭ ىشىندە، ەش كۇدىك تۋعىزبايدى دەگەن قارىم-قاتىناس سالتىنا دا باسقاشا قاراۋىمىزعا سەبەپ بولعان ساۋلە دوسجانوۆا ءوزىنىڭ «كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» حيكاياتىندا سالت-ءداستۇر يا ۇلتتىق سانا شىندىعىن كۋلت دارەجەسىنە كوتەرۋ ارقىلى ءبىر عاسىر بويى ترانسفورماتسياعا ۇشىراعان بۇگىنگى قازاق دۇنيەتانىمىنىنا توڭكەرىس جاسايدى.
«كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» حيكاياتى – ناقتى يدەيانى كوزدەگەن شىعارما ءھام ول يدەيا – اسا قاراپايىم دا وزەكتى. مۇندا پايىم مەن تۇيسىكتەن گورى، سەزىمنىڭ كورىنىسى باسىمداۋ. «جازىلماعان دالا زاڭدارى» ۇلت سالاۋاتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەكەنىن باستى يدەيا رەتىندە العا تارتقان جازۋشى جازا باسقان كەيىپكەرىنىڭ ارەكەتىن جازعىرمايدى، قايتا، اقتاپ الۋ ءۇشىن بارىن سالادى.
حيكاياتتى وقىپ وتىرىپ، كوڭىلگە سان سۇراق ۇيالايتىنى راس.
ەڭ الدىمەن، جاڭامەن قابىسپاعان ەسكىلىكتى تاربيەنى سان تاعدىردى سارساڭعا سالعانى ءۇشىن «كىنالى» دەپ تاپقان دۇرىس پا، بۇرىس پا؟
كۇن سايىن وزگەرىپ جاتقان دۇنيەنىڭ اعىسى تىيىممەن، تارتىپپەن وسىرگەن ۇرپاعىڭدى جاعاعا جاڭقاداي شىعارىپ تاستاماس ءۇشىن ونىڭ ىرعاعىمەن ۇيلەسىم تابۋدى كوزدەۋ كەرەك دەيىك، ءدال وسى پروبلەمانىڭ ءتۇيىنىن شەشۋدە وتباسىنىڭ ءرولى قانداي بولماق ءھام باستاپقى پروبلەمانى ءار قازاق وتباسى تەرەڭ تۇسىنە مە؟
ءجۇز جىل بويى ءدىل مەن بولمىستان الشاقتاۋ پروتسەسى ءۇزىلىسسىز جۇرگەن قازاق قوعامىن ۇلتتىق الەمگە قايىرا بەت بۇرعىزۋدى كوزدەگەن بۇل شىعارماسىندا دوسجانوۆا قالامىنىڭ ايەلگە عانا ءتان نازىكتىگى، اسقان كىرپيازدىعى بايقالادى. الايدا، بۇل ءبىر قاراعاندا عانا. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، سيۋجەتتىڭ تارتىستى، قيىن ورمەگىنىڭ بىردە-ءبىر تال جىبەگىن ءۇزىپ الماي، ادەمى ءورىپ شىققان جازۋشى شەبەرلىگىنەن ونىڭ نازىك ايەل بولسا دا، ىشكى وزەگىنىڭ تەمىردەي مىقتى قاجىرلىلىعىن تاپ باسىپ تانۋعا بولادى.
«كوردەمشەنىڭ قاسىرەتى» قازاق تىلىندە ءالى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن جوق، بىراق، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «ادەبيەت پورتالى» سايتىندا جاريالانعان بۇل حيكاياتتىڭ از مەرزىم ىشىندە كوپ وقىلعان شىعارمالاردىڭ قاتارىنان تابىلعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك.
القيسسا، تىلدەر تارتىسى مەن دىلدەر تەكەتىرەسىندە سىلكىنۋدى بىلمەيتىن، مومىندىق قالپىنان ءبىر جاڭىلماي كەلە جاتقان ۇلتتىق سانامىزدا ۇمىت قالا باستاعان «كوردەمشە» ءسوزى وقىرمان ويىنا تۇرتكى بولا بىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر.
بۇل اۋىر ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدان شىققان؟
نە ماعىنانى بىلدىرەدى؟
قازىرگى ۋاقىتتا كوپ قولدانىستا جوق «كوردەمشە» ءسوزىن جارىققا قايتا الىپ شىعۋ ارقىلى ساۋلە دوسجانوۆا قان ارالاستىرماۋعا قاتتى ءمان بەرگەن، جەتى اتادان قوسىلماعان اتا-بابا ءداستۇرىن ۇمىتىپ ۇلگەرگەن قازىرگى قوعامىمىزدا نەكەسىز بالا تابۋدىڭ ەندىگى ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماي جۇزەگە اسا بەرەتىن، ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالعاندىعىنا وقىرمان نازارىن اۋدارتۋعا تىرىسادى. بولاشاق ۇرپاق سالاۋاتىنا تيگىزەتىن كەسىرىن مەڭزەيدى.
«كوردەمشە» ءسوزىن بۇل جەردە «نەكەسىز تۋعان بالا، جولدان تاپقان بالا» ماعىناسىندا تۇسىنسەڭىز بولادى.
بۇل حيكاياتتا وتباسى قۇندىلىعى دارىپتەلەدى
مەن بۇل حيكاياتتى قازاق وتباسىنىڭ يدەالدى ۇلگىسى قانداي بولاتىنىن بايانداپ بەرگەن شىعارما دەر ەدىم. مۇندا قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنىڭ، تەرەڭ سىيلاستىق پەن وتباسى باقۋاتتىلىعى ءۇشىن اسا ۇلكەن ورىن الاتىن باق-داۋلەتتىڭ ادەمى كورىنىسى بار. ءمولدىر قىز بەن نۇرجان اتتى نەكەسىز تۋعان جاس جىگىتتىڭ ماحابباتى سىنالار الاڭ دا – سالت-ءداستۇر، وتباسى قۇندىلىقتارىنا بايلانىستى كۇرمەۋى قيىن سۇراقتار، باسى اشىق داۋ مەن ۇزاققا سوزىلىپ، شىعارما اياقتالعاندا دا سوڭعى نۇكتەسى قويىلماعان تارتىسقا تولى ەكى وتباسىنىڭ ءوز ءىشى، وشاق باسى.
حيكاياتتاعى پروبلەما – «كوردەمشە بالا»نۇرجاننىڭ اناسى ءمارزيانىڭ «وتىزدى ورتالاعانشا وڭ جاقتا وتىرىپ قالۋىنان» تۋىندايدى.
سونىمەن، ءمارزيا نەلىكتەن «وتىرىپ» قالدى؟
ءبىر قاراساڭ، بەس ۇلدىڭ ارتىنان ەرگەن جالعىز قىز. ءبىر وتباسىنىڭ ايالاعان گۇلى. جاستايىنان جەڭگەلەرى ات تەرگەپ، «كىشكەنتاي» دەپ ەركەلەتكەن. اعا-جەڭگەلەرىمەن ارا-قاتىناسى اسا جىلى، تەرەڭ سىيلاستىق سەزىلەدى. وتباسىنداعى «انا – بالا، ەنە – كەلىن» قارىم-قاتىناسى دا كىسى قىزىعارلىق.
ءمارزيا ينستيتۋتتى «وتە جاقسى» ءتامامداپ، اۋىلعا مۇعالىم بولىپ كەلەدى.
مۇندا دا كوپ جىلدار بويى ونىڭ ۇيرەنشىكتى باعىتى «ءۇي-مەكتەپ-ءۇي» بولدى.
ءمارزيانى اناسى ايتبالا كىشكەنتايىنان: «قىز دەگەن جىرباڭداپ كۇلە بەرمەۋى كەرەك! قىز دەگەن ۇيدەن ورىنسىز شىقپاۋى كەرەك! قىز دەگەن اركىمگە ەرىپ، ورىنسىز ويىن-ساۋىق قۇرماۋى كەرەك! ساباعىڭا بار، ۇيگە كەل، باسقادا شارۋاڭ بولماسىن!»، - دەپ قاقساپ وسىرگەن. ءمارزيانىڭ وتىزدان اسقانشا سول شەكتەۋلەردەن شىعا الماۋى دا سوندىقتان.
بىردە ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنا بارعان ول باتىستىڭ ءبىر كەلبەتتى دە ونەرلى ەر-ازاماتىمەن كوڭىل جاراستىرىپ، ويناپ-كۇلەدى. جەڭگەلەرىنىڭ كەيىنگى جىلدارى كوپ ايتا بەرەتىن «ءوزى ءۇشىن بالا تۋىپ الۋ» تۋراسىنداعى اقىل-كەڭەسى ءمارزياداي كارى قىزدىڭ ەندىگى كوڭىلىندە ابدەن ورنىعىپ، ءبىر ماقساتىنا اينالىپ تا ۇلگەرگەن ەدى.
ءمارزيا ماقساتىنا جەتتى. كەيىن سول كۇيى ءىزىم-عايىپ، حابارسىز كەتكەن نۇرعاليدان اياعى اۋىر بولىپ، ءسوز قىلار ەل-جۇرتتىڭ پىش-پىشىنا دا كونىپ، بار قيىندىقتان ءوتىپ، «كوردەمشەسىن» دۇنيەگە اكەپ الادى.
ءمارزيانىڭ بۇل تاعدىرىنا كىم كىنالى؟
ول دا ستۋدەنتتىك جاستىق شاقتى باسىنان وتكەردى. قىز بولىپ، كەشتەرگە باردى. پەيىل تانىتقان جىگىت بولاتىن بولسا، «كەتارى» دەيتىن سونشالىقتى اقىماق قىز دا ەمەس ەدى.
ءمارزيانىڭ كارى قىزعا اينالۋىنىڭ بارلىق نازىك تۇستارىن تاتپىشتەپ، اشىپ بەرۋگە تىرىسقان جازۋشى شەبەرلىگىنەن كەيىپكەرىمەن بىرگە ءومىر سۇرگەندەي بولعان قالىپتى تانىعانداي بولاسىڭ. «ايەل جانىن ايەل عانا تۇسىنەدى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىن تەرەڭ تۇسىنەسىڭ.
«كوك ەتىكتى كەزدەسپەي، كون ەتىكتىنى مەنسىنبەي، جىلدار زىمىراپ جاتتى عوي» دەگەن تۇتاستاي ءماتىننىڭ ءبىر كىشكەنتاي سىنىعىنان-اق كوپ نارسەنى پايىمداۋعا بولارى جانە انىق.
حيكاياتتا وتباسى قۇندىلىعى، سونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق ساناعا ءتان ۇيات، تىيىم سياقتى كاتەگوريالار كورىنىس بەرەدى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» سولاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. سۇتتەي ۇيىعان وتباسى تاربيەسىن كوردى دەگەن ءمارزيانىڭ جەكە تراگەدياسىنىڭ سەبەپتەرى كوپ، الايدا، ولاردىڭ جۇمباعىنىڭ شەشۋىن مارتەبەلى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرۋدى ءجون كوردىك.
بۇل حيكاياتتاعى اكە تاربيەسىنىڭ ورنى ەرەكشە
ءمولدىردىڭ قولىن سۇراي كەلگەن «كوردەمشە» نۇرجاننىڭ جەتى اتاسىنىڭ دەرەگىن تەرگەپ، كوپ سۇراقتىڭ استىنا العان قىز اكەسى جىگىتتىڭ تەكسىزدىگىن بىلگەن ساتتەن-اق قىز بەرۋدەن اينىپ قالادى.
ول «قىزىنا ءسوز سالعان جىگىتپەن تانىسۋ دەگەن سالتتا جوق ادەت بولسا دا، زامان باسقا بولدى عوي، جارايدى، تانىسايىن دەپ كەلىسىمىن بەرگەن» جەتكەن باقۇلى دەگەن زيالى اقساقال بولاتىن. اقىرى، «دالا تولقۇجاتىنا تىركەلمەگەن ەكەنسىڭ»، - دەگەن اكەنىڭ قاتال ۇكىمىنەن كەيىن، ۇياتى ارقاسىنا قامشىداي ءتيىپ، تيتتەي جازىعى بولماسا دا، ار وتىنا جانى شىجعىرىلىپ، اياق كيىمىن كيەر-كيمەستەن دالاعا اتىپ شىقتى ەمەس پە؟!
وتاعاسىن قىز اناسى «ءسىز» دەپ سىيلايدى، الدىنان كەسىپ وتپەيدى، قارسى سويلەمەيدى.
بۇدان تاربيە العان بالا-شاعاسى، كەلىن-كەپشىگى دە اكە الدىندا يمەنىپ تۇرادى، بەتىنە قارسى كەلىپ، ءسوز ايتۋدان ادا.
«اپاڭ نەگە سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەمەيدى؟»، - دەپ قامىققان جىگىتكە قىز: «ءبىزدى «اكە ءسوزى – وق!»، «اكەنىڭ ايتقانى وتباسىندا – زاڭ!» دەپ تاربيەلەگەن. ءتىپتى ءۇيلى-باراندى بولىپ كەتكەن اعالارىم دا اكەممەن كەلىسپەي تىرشىلىك ەتپەيدى. جەڭگەلەرىم دە اكەم وتىرعان جەردە ءجونسىز سوزگە ارالاسپايدى»، - دەيدى.
تاعى ءبىر مومەنت:
بالاسىنىڭ باقىتى ءۇشىن قىز اكەسىنە جاعدايىن ايتپاق بولىپ، جىلاپ كەلگەن مارزياعا قىز شەشەسى: «جو-جوق! بىزدە ءتارتىپ باسقا. ەركەككە قاراپ نە بولسا سونى ايتا بەرمەيمىز. مەن الدىمەن ۇلدارىممەن اقىلداسامىن، سولار اكەلەرىنە ايتادى»، - دەيدى.
جىگىت پەن قىزدىڭ ءھام ەكى شەشەنىڭ ديالوگى ارقىلى جازۋشى قازاق وتباسىنداعى اكەنىڭ ورنى ەرەكشە بولاتىندىعىن ايرىقشا اشىپ كورسەتەدى.
بۇل – ماحابباتتىڭ جەڭىسكە جەتەتىندىگىنە سەندىرەتىن حيكايات
«كوردەمشە» نۇرجان بويى سىرىقتاي، قالىڭ قاباقتى، اسا سىمباتتى جىگىت. مەكتەپتى دە، مەديتسينا اكادەمياسىن دا «قىزىلعا» ءبىتىرىپ، جاس تا بولسا، حيرۋرگيا سالاسىندا ءا دەگەننەن ءوز قابىلەتىن كورسەتىپ، ابىروي جيناي بىلگەن جاس مامان.
ءبىر قاراعاندا، جاس كەزىندەگى ءمارزيا مەن ءمولدىر ەكەۋىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنان ۇقساستىق تا كورۋگە بولادى.
ءمولدىر كورگەندى جەردىڭ قىزى، اسقار تاۋداي اكەسى، ارقا سۇيەر اعالارى بار. ول دا بولاشاق دارىگەر. نۇرجان ەكەۋى ءبىر وقۋ ورنىندا وقيدى.
كەزدەيسوق كوشەدە ءبىر اۋىز ءتىل قاتىسىپ قالعان قىز بەن جىگىت ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ قالىپ، اياعى ۇلكەن ماحابباتقا ۇلاسادى.
ەكسپوزيتسياداعى قىز اكەسى الدىندا سۇراپىل سۇراقتاردىڭ تاسقىنىنا توتەپ بەرە الماي، ۇيدەن اتىپ شىققان جىگىتتى ءدال وسى جەردە تاعى ءبىر كوز الدىمىزعا كەلتىرەيىك. «نامىسىن قوزدىرعان، جۇرەگىن جاندىرعان ۇيدەن تەزىرەك كەتكىسى كەلگەن» جىگىت سۇيىكتىسىنىڭ سول كەزدەگى ءحالىن باعامدادى ما ەكەن؟
«ءمولدىر قىز بولسا، ءبارىن ەستىگەن قۇلاعىمەن قوسا، اق ءجۇزى دە قىزارىپ، ۇياتتان ورتەنىپ اس ءۇي مەن قوناق بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ەسىكتىڭ ارتىندا تىعىلعان كۇيى قالدى» دەگەن سۋرەت «ەسىكتىڭ سىقىرلاۋىعىنان سىعالاپ»، ءابدىراحمان ۋچيتەلگە قاراپ تۇرعان ءمايليننىڭ شۇعا سۇلۋىن ەلەستەتەدى.
ءمولدىر دە «شۇعا دەسە، شۇعا-اۋ»!
نۇرجانمەن ارالارىنداعى ءبىر ديالوگتا ەكى جاس «سالەم سالۋ» سالتى تۋرالى سويلەسەدى. قازاقتىڭ ايەلى وتاعاسىم، جارىم امان بولسىن دەپ، سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ سالەم سالاتىندىعىن اڭگىمە قىلادى.
- ساعان ۇلكەندەر اۋرۋحانادا كەزدەسىپ قالسا، حالاتپەن تۇرىپ تا سالەم سالاسىڭ با؟ - دەپ كۇلگەن جىگىتىنە كورگەندى جەردىڭ قىزى ءمولدىر:
- سالا بەرەم، قاي جەردە كەزدەسسە – سول جەردە سالام، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
ۇيلەنۋگە قاتال اكە ريزاشىلىعىن الا الماي، ءبىرىن-ءبىرى قيا الماي، بىرنەشە جىلىن ۋايىممەن وتكەرگەن قوس عاشىقتىڭ ءبىر-بىرىنە بەرگەن سەرتى «جازىلماعان دالا زاڭىنان» الدەقايدا بەرىك كورىنگەنى ءبىلىندى.
قازاقى تاربيەنى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ءمولدىر سۇلۋ سۇيگەنىنىڭ قاسىندا بولماققا بەل بۋىپ، وتباسىنىڭ ەڭ سوڭعى تارتىستى باسقوسۋىنان كەيىن، استاناعا جول تارتادى.
جازۋشى وقيعا شەشىمىن ءپوزيتيۆتى نوتادا ءتامامدايدى. وندا اسقاق ارمان دا، مازداپ جانعان ءۇمىت تە جوق ەمەس.
الەمدى تەربەتەتىن مەيىربان ايەل جۇرەگى ءۇشىن ورىندالمايتىن ارمان جوق. ساۋلە دوسجانوۆاداي جازۋشىنىڭ كوركەمدىك تانىم كەڭىستىگىنەن دانالىق پەن پاراساتتىڭ وسىنداي نازىك ۇيلەسىمىن تاپ باسىپ تانۋعا بولادى.
انار كابدۋللينا، سىنشى
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!
Abai.kz
