قر پرەمەر-ءمينيسترى

ب.ساعىنتاەۆتىڭ نازارىنا!

قىتايدان كەلگەنىمدى ايتسام بولدى، جەرگىلىكتى اعايىننىڭ ماعان قوياتىن ءبىر-اق سۇراعى بار. ەلگە ورالعانىما جيىرما جىلعا تاياۋ ۋاقىت بولدى، سول سۇراق مەنى ابدەن مەزى ەتىپ جىبەردى. ول سۇراق، مەن عانا ەمەس، بۇكىل قىتايدان كەلگەن قازاقتىڭ ءبارىنىڭ الدىنان شىعاتىنىن دا اينالامنان ەستىپ، اشۋىم كەلەتىن. سوڭعى جىلدارى جولدا كەزدەسىپ، ساپارلاس بولعان جاندارمەن ءجون سۇراسقىڭ كەلمەيتىن كۇيگە جەتتىك. سەبەبى، انا سۇراقتى تاعى قويا ما دەپ، قورعاناسىڭ...

سوندا، ول سۇراق نە دەيسىز عوي؟!

«قىتايدا جاعداي جاقسى دەدى عوي، سول جاقتا نەگە جۇرە بەرمەدىڭىز؟!».

قۇدايعا تاۋبە، قازىر بۇل سۇراق ماعان قويىلمايدى. ەرىنبەي، ارعى بەتتەن كەلگەن تانىس-بىلىستەرىمنىڭ الدە نەشەۋىنەن سۇراپ شىقتىم. جوق، ولار دا بۇل سۇراقتى ەستىمەيتىن بولعاندارىن ايتىپ، قۋاندى.

سوڭعى بىرەر جىلدىڭ كولەمىندە «قىتايدان كەلگەم» دەسەڭ بولدى، ەسەسىنە، جەرگىلىكتى تۋىسقاندار «ويباي، قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتىپتى عوي. جەر دەگەن جەتەدى عوي، نەگە تۇگەل كوشىپ كەلىپ المادىڭىزدار مۇندا! مۇندا كەلىپ السا، ايتەۋ تىنىشتىق قوي، ءوز ەلىڭە جەتەتىن نە بار؟!» دەپ، ونسىز دا ەزىلىپ تۇرعان قولقا-جۇرگەگىڭدى سولق-سولق ەتكىزەتىن بولدى! ارى قاراي، «ءبىزدىڭ بيلىك تە...» دەپ، بىرازعا كەتەدى الگى اعايىن...

قىسقاسى، «قىتاي» دەسەڭ، قازىر قازاق ورنىنان اتىپ تۇراتىن بولدى. قورقىپ ەمەس، كەكتەنىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءتىسىن قايراپ! سەبەبى، قازىر قازاق قوعامى قىتايدى ابدەن تانىدى، ءبىلدى، كىم ەكەنىنە كوزدەرى ناق جەتتى.

سوندا، تانىتقان كىم؟!

ارينە، «قىتايتانۋشىلار» ەمەس، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءوزى!

قازىر قازاقتىڭ قىتايعا دەگەن اشۋى مەن كەگىنىڭ تەمىرتاۋداعى بولات قورىتاتىن دومنا پەشتەردەي قايناپ، قىپ-قىزىل جالىن شاشىپ تۇرعان شاعى. قازاق نامىسىنىڭ ويانىپ، قىزىل سىزىققا جەتكەن كەزى.

قازاقتى وسى كۇيگە جەتكىزگەن كىم؟!

ارينە، ءبىز ەمەس، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءوزى!

سوڭعى ەكى جىلدىڭ كولەمىندە شىڭجاڭ ولكەسىندەگى تۇركى تەكتەس مۇسىلمان ۇلتتارعا جۇرگىزىپ جاتقان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ادام توزگىسىز قىسىمى مەن قيناۋى بۇكىل دۇنيەنىڭ نازارىن اۋدارىپ، الەمدىك باق-تىڭ باستى ءھام ماڭىزدى تاقىرىبىنا اينالدى. الىستى قويىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى (WhatsApp, Facebook, Instagram...) ءوزىمىزدىڭ جۇرتتىڭ پىكىرىن، جانايقايىن ەستىپ، جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايتىن جاعدايعا كەلدىك.

شىڭجاڭداعى وقيعا از بولعانداي، قازاقتاندا جۇرگەن قىتايلاردىڭ وكتەم پيعىلى جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن ودان ارى قوزدىرا ءتۇستى. ءوزى ارەڭ تۇرعان حالىقتىڭ قانىن باسىنا ءبىر-اق شىعاردى.

ناقتىلاپ ايتساق، لين ۆەيتسزي جانە چيۋ ششياوپي اتتى ەرلى-زايىپتى قىتايدىڭ گوحاي اتتى ۇلىنا ۇلجان ەسىمدى قازاق قىزعا سىرعا تاعىپ كەلىپ، قىز ۇزاتۋ تويىن جاساماق بولۋى – ءوزى لاپىلداپ تۇرعان ورتكە ماي قۇيا ءتۇستى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسكەن بۇل كەلەڭسىزدىكتى ەستىگەن قازاقتىڭ ناركەسكەن جىگىتتەرى توي وتەتىن كۇنى توي بولاتىن رەستورانعا جينالدى. قازاقتىڭ قاھارىنان قورىققانى سونشالىق،  الماتى مەن الماتى ماڭىنداعى ءبىر دە ءبىر رەستوران مەن كافەلەر بۇل تويدى وتكىزۋدەن باس تارتىپتى.

الماتىداعى رەسوترانداردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەيتىن قازاقتىڭ جۇدىرىقتاي جىگىتتى ءامينا اتتى قازاق قىزىنا قىرىنداعان تاعى ءبىر قىتايدى جۇنشە ساباپ ورنىنا قويعانى جايلى ۆيديو تارادى.

«ءبىر ەمەس، ون قىتايدى الىپ كەتسەم دە ريزامىن، تۇرمەدە ءشىرىپ ولەيىن! ...مەن قازاقتىڭ بالاسىمىن! قازاقتىڭ ۇلىمىن مەن! قىتايدىڭ قازاقتاردى الىپ، قازاقتى سايقىمازاق قىلعانىن مەن قالامايمىن! انە، ءامينا دەگەن قىزدارىڭ بولدى، مەن قانشا رەت ايتتىم، ەي، قارىنداسىم، سەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتشى وسى قىتايعا! جانىما جولاما، ماڭايىما كەلمە دەسەڭ، مەن ول قىتايدى تيىسپەيمىن دەدىم. كەشە، ونداي ويدا بولعان جوقپىن،  قارىنداسىم رەتىندە بەتىنەن شىمشىپ، سىيپالاپ ويناعانعا قىتاي ماعان تىكە ۇمتىلدى. سودان كەيىن سول جەردە قىتايدىڭ ك..ءىن ايىرىپ تاستادىم. كەرەك بولسا، ءولتىرىپ تاستايتىن ەدىم، تاتەلەر بىلەدى، ۇستاپ الدى، مەن پىشاقتى الىپ، باۋىزداپ تاستايىن دەگەم! قانىم سونداي باسىما شاپتى! ويتكەنى، از عانا قازاقتى مىناۋ سەكىلدى قاي-قايداعى ءبىر ءپاتۋاسى جوق ادامدارعا مازالاتىپ، ىرىتكى سالۋىن مەن قالامايمىن! مەن بۇل جەرگە قاراپ قالعان جوقپىن! ماعان بەس ءجۇز مىڭ، التى ءجۇز مىڭ تەڭگە بەرسە دە مەن ىستەمەيمىن! ...قازاقتىڭ تۋى دەدىم بە، قازاقتىڭ نامىسى دەدىم بە، ليۋبوي قىتايى كەلسىن،  ورىسى كەلسىن، مەن قازاق ءۇشىن تۇرىپ بەرەم! قازاق ءۇشى مەن كەۋدەمە وق تيەتىن بولسا، مەن ريزا بولىپ ولەم! ءدىنىم ءۇشىن، ۇلتىم ءۇشىن ولسەم، مەن ريزامىن!!!» دەدى جاس جىگىت بۋىرقانىپ!

(ارينە، قارىنداسىن جات جۇرتقان قىزعانعان جىگىتتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۇسىنۋگە بولادى. پاتيروتتىعىن دا قۇپتاۋعا دايىنبىز. بىراق، سابىرلى بولۋىن قالايمىز. قىتايداعى قازاق ماسەلەسى از ايتىلىپ جاتقان جوق. مىنە، كەزەكتى رەت تاعى جازىپ وتىرمىز. قىزۋقاندىلىققا بوي الدىرماۋىن وتىنەمىز جاس جىگىتتىڭ!)

ەستىسەك، جوعارىداعى جىگىتتىڭ ۆيديوسى تارالا سالعان كۇننىڭ ەرتەسى اشۋعا بۋلىققان قازاقتىڭ جىگىتتەرى جينالىپ، وقيعا بولعان جەرگە لاپ قويعان. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ارالاسۋىمەن تاياق جەگەن قىتاي ازاماتىنىڭ پاسپورتىنا قارا تاڭبا باسىلىپ، ەلىنە دەپورتاتسيالانىپتى.

«..،مەنىمەن ەرەگەسىپ، توبەلەسكەن قىتاي ازاماتى ەلىنە قايتارىلدى. زاڭ جۇزىندە ءبارى وڭتايلى شەشىمىن تاۋىپ، وسىنداي تاماشا ءسات بولىپ تۇر. سول ءۇشىن بارشا قازاقتستان ازاماتتارىنا، ەر ازاماتتارىنا رۋحىمىز وشپەسىن، قازاعىمىزدىڭ مارتەبەسى بيىك بولسىن دەگىم كەلەدى. مۇندايدا ءبىزدىڭ ارتىمىزدا ءبىزدى سۇرايتىن، ءبىزدى ىزدەيتىن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتتى جانە سول كىسىلەر تۇرعاندا ءبىز ەشنارسەدەن قورىقپاۋىمىز كەرەك!» دەيدى، ءبىزدىڭ ماناعى قىتايدى ساباپ، ەلدەن قۋىپ شىعۋعا ىقپال ەتكەن ارىستان جۇرەكتى باۋىرىمىز كەشەگى ۋاقيعاعا تۇسىنىكتەمە بەرگەن ەكىنشى بەينەجازبادا. ءوزى ول رەستورانداعى جۇمىسىنان كەتىپتى. قاسىندا بىرگە ىستەيتىن نامىستى قىز-جىگىتتەردە ول جۇمىسقا قولدارىن ءبىر-ءبىر سىلتەپ، بىرگە كەتكەن كورىنەدى.

ءسويتىپ، قىتايدىڭ ءبىر تويى دىتتەگەن جەرىندە وتپەي قالدى. قازاق قىزعا قىرىنداعىش قىتايدىڭ سانى بىرگە بولسا دا ازايدى، يت بولىپ ەلدەن قۋىلدى!

بۇل – قىتاي-قازاق اراسىندا تۋىنداعان كەلەڭسىزدىككە بايلانىستى العاشقى جەڭىستەر!

كورىپ وتىرسىزدار، قازىر ءاربىر قازاق بالاسى جوعارىداعى باتىر باۋىرىمىزدىڭ كۇيىندە ءجۇر. قازاق ءۇشىن جەر مەن جەسىردىڭ داۋىنان وتكەن وقيعا جوق. وسى ەكەۋى ءۇشىن قازاق ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. كەرەك بولسا، جانىن دا قيۋعا دايىن! بۇگىن ءبىزدىڭ قازاق، قايتالاپ ايتايىن، قىلت ەتكەن قىتايدى ايايىن دەپ تۇرعان قازاق جوق! بۇكىل جۇرت قازاقستانداعى تىمىسكىلەپ جۇرگەن قىتايلاردىڭ سارى ىزىنە تۇسكەن. قاي جەردە قىتاي بار، سمارتفونىنا ءتۇسىرىپ الىپ، ولاردى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتىپ جاتىر. قىتايعا تيگەن قىزداردىڭ فوتوسىن تاۋىپ، اتا-اناسىنىڭ اتى ءجونىن، تۋعان جەرىن، رۋىن تۇگەل انىقتاپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تارتۋدا...

ءوز ەلىن وزگە ەلدىڭ كەلىمسەكتەرىنەن قورعاپ، رەتتەپ وتىراتىن ازاماتتىق قوعام بارلىق مەملەكەتتە قاي كەزدە دە بولعان. ونداي «ۇيىمداسقان كۇش»،  ارعى زامانداردى قويىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قالىپتاسىپ، ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەنىن بۇگىنگى جۇرت اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە ەتىپ ايتىپ ءجۇر. سابر (سابىر ءمۇسىلىمۇلى), باحا فەستيۆال (باقىتكەلدى رايىمبەكتەگى), رىجي الماز (نەسىپباي ناسەنوۆ), قارا الماز (زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى), اتابا (تالعات اتاباەۆ), قانەكە (نەسىپبايتەگى قانىبەك نۇرعازىۇلى), بۇگىنگى كوزى ءتىرى سابىرجان (سابىرجان ماحمەتوۆ) اتىمەن تانىلعان جىگىتتەر سونىڭ مىسالى!

بۇل ازاماتتاردىڭ ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن كۇرەسكە بەل بۋعانىمەن، كوبى ءوز ەرلىگىن تابىس تابۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ، قىلمىسقا تارتىلعانى دا جاسىرىن ەمەس. ءبىر جاعىنان، توقىراۋ جىلدارىندا ولاردى ەكونوميكالىق جاقتان دەمەپ، جەبەپ وتىراتىن  تۇلعالار دا بولعان جوق قوي. سوعان قاراماستان، ولاردىڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، تاريحتا قالدى.

ال، كوكتۋدى جامىلىپ تۋعان بۇگىنگى زاماننىڭ جىگىتتەرى مۇلدە باسقا. بۇلار دۇنيە ءۇشىن، اقشا ءۇشىن كۇيىپ جۇرگەن جوق، ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىر. «ماعان بەس ءجۇز مىڭ، التى ءجۇز مىڭ تەڭگە بەرسە دە مەن ىستەمەيمىن!» دەپ، قولدى ءبىر سىلتەپ كەتە بەرگەنىن كورىپ وتىرسىزدار. «قازاق ءۇشى مەن كەۋدەمە وق تيەتىن بولسا، مەن ريزا بولىپ ولەم! ءدىنىم ءۇشىن، ۇلتىم ءۇشىن ولسەم، مەن ريزامىن!» دەگەن سوزگە جاي قاراۋعا بولمايدى، مەملەكەت ويلانۋى كەرەك! بۇل – باسى عانا. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ اڭدۋىمەن، اۋزىن باسۋىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ءبىز قازىر زور قورقىنىش پەن قاۋىپتىڭ الدىندا تۇرمىز! بار ماسەلە ءدال وسى ەكى وقيعا سەكىلدى ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تۇرتكى بولۋىمەن زاڭ اياسىندا ءوز شەشىمىن تاۋىپ جاتسا، ارينە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بىراق، مەنىڭ وعان كۇدىگىم بار. جاسىراتىنى جوق، قازاقستان كوشەلەرىندە جۇمىس بابىمەن جۇرگەن قىتايلاردىڭ قانى سۋشا توگىلە مە دەپ قورقام! ارىسىن ايتپاعاندا، كەشە عانا ەلباسىمىز ءوزى بارىپ، قىتاي باسشىسىمەن جاساسىپ كەلگەن توعىز كەلىسىمنىڭ توز-توزى شىعا ما دەپ قاۋىپتەنەم! قىتايدىڭ قازاقستاندا قۇرىلعالى جاتقان 51 كومپانياسىنىڭ كۇلى كوككە ۇشا ما دەپ زارەم ۇشادى!

تاعى قايتالاپ ايتايىن، قازاق-قىيتاي اراسىنىڭ ۋشىعىپ، تەكە تىرەسكە كەلۋىنە سەبەپ بولعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءوزى!

ءبىز قازاقتار ۇيعىر مەن تيبەت ەمەسپىز، ۇلكەن مەملەكەتتىڭ يەسىمىز! ەشكىمنىڭ ءبىزدىڭ اتا-بابادان جالعاسقان نامىسىمىزدى تاپتاۋىنا، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بوستاندىعىمىزعا قول سۇعۋىنا جانە حالقارالىق زاڭنامالارمەن بەكىتىلگەن ەركىندىگىمىزدى شەكتەۋىنە جول جوق!!

ەگەر، شىڭجاڭداعى قازاق ماسەلەسى دۇرىس شەشىلمەسە، ەكى ەلدە ءبولىنىپ-جارىلىپ قالعان وتباسىلار وسى بەتى ءبىر-بىرىنە قوسىلماسا، قازاقستاندا جۇرگەن قىتايلار قازاق ۇلتىن قورلاۋىن قويماسا، بۇل وتتىڭ تۇتانعانى – تۇتانعان، لاۋلاعانى – لاۋلاعان!

ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋى، ەلىمىزگە كەلگەن قىتايلاردىڭ قاۋىپسىز جۇمىس جاساۋى ءۇشىن، ءبىرىنشى ءساتتى قادامدى قىتاي ۇكىمەتى جاساۋى – شىڭجاڭداعى قاماۋداعى ەتنيكالىق قازاقتارعا بوستاندىق بەرۋى، قانداستارىمىزدىڭ ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىن بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋى  كەرەك!

ال، وعان تۇرتكى بولاتىن – قازاق ۇكىمەتى!

اۋىت مۇقيبەك

28.06.2018

استانا

Abai.kz