ءوز جاراسىن جازا الماي جاتقاندا...

قازاقستانداعى جالعىز اتوم ەلەكترستانساسى ماڭعىستاۋدان سالىندى، شاپشاڭ نەيتروندى اتوم رەاكتورىن بەيبىت ماقساتتا الەمدە ءبىرىنشى رەت بىزدەر پايدالاندىق دەپ كۇنى كەشەگە دەيىن كۇمپىلدەپ ماقتانىپ كەلدىك. اللا جاماناتىنان ساقتاسىن، «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى» دەمەكشى، 7-8 جىلدىقتا مۇنايلى اۋدانىنىڭ ءبىر توپ وكىلدەرى قۇرامىندا، سىرت سۇلباسىنىڭ ءوزى سۇستى كورىنەتىن سول قورقىنىشتى جەرگە بارىپ، جۇمىسى توقتاتىلعان بن-350 رەاكتورىن ءدال قاسىندا تۇرىپ كوردىك. ۇستىمىزگە اق كيىم كيگىزىپ، قالتالارىمىزعا رادياتسياولشەگىش ءبىر قۇرالدان سالىپ اتومشى-عالىم ورىس باستاپ الىپ ءجۇردى. «وسى ورىس ولمەسە بىزدەر دە ولە قويماسپىز» دەپ تاۋەكەل جاسادىق. ەندى ويلاپ وتىرساق، ونداعى ارام پيعىلدارى اتوم رەاكتورىنىڭ ادامعا ەشقانداي زيانى جوق، جاڭادان سالىنباقشى ۆبەر-300 اەس-ءى بۇدان دا مۇلدەم قاۋىپسىز بولادى دەگەنگە حالىقتى سەندىرۋ ەكەن. شىندىعىندا، اقتاۋدان اەس سالۋ ونسىز دا جاراسىن جازا الماي جاتقان ەلىمىز بەن جەرىمىز ءۇشىن تونگەن تاعى ءبىر تاجال ەكەنىن تۇسىنە الدىق پا؟ تۇسىندىك، ءتىپتى ءبىراز ادامدار قارسىلىعىن اشىق ايتىپ، نارازىلىعىن دا ءبىلدىردى. بىراق، اەس-ءتىڭ سونشالىقتى قاتەرلى ەكەنىن بىلگەنىمىزبەن، ونى عىلىمي نەگىزدە دالەلدەپ بەرەتىن كىمىمىز بار دەپ ىشتەي قينالعاناتىنبىز. جوق، دالەلدەپ بەرەتىن ادامدار بار ەكەن ارامىزدا!..

دۇنيەجۇزىلىك ەنەرگەتيكتەر كونگرەسىنە قاتىسۋشى

ول – قالاباي تولەگەنوۆ! ءوزىن بۇرىننان تانيتىن، سىيلايتىن قاريام. جاسى سەكسەنگە كەلىپ تۇر. ءبىر جاعىنان سوققان ءينسۋلتتىڭ زاردابىنان سول اياعىن سۇيرەتىپ باساتىنى بولماسا، اللاعا شۇكىر، ساناسى سەرگەك، اقىل-پاراساتى كەمەل، ءبىلىمى وتە تەرەڭ ادام. ماڭعىستاۋ مۇنايى مەن ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا قاتىسى بار جاسى ۇلكەندەر تۇگەل تانيتىن وتە ابىرويلى كىسى. بىلە بىلگەنگە 1968 جىلى ماسكەۋدە وتكەن جەتىنشى دۇنيەجۇزىلىك ەنەرگەتيكتەر كونگرەسىنە قاتىسقان ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ بىلىكتى مامانى. قازىرگى تاڭدا وقىمىستى عالىم دەگەندەردىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى باتپايتىن تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋ باعىتىندا ىزدەنىپ جۇرگەن ەش اتاقسىز عالىم.

جەتپىس جىلدان بەرگى دوسى بار...

قاراپايىمدىلىق قالپىنان ءبىر اۋىتقىماعان قالاباي تولەگەنوۆ پەن ونىڭ سىنىپتاسى، جەتپىس جىلدان بەرگى جان دوسى، ارداگەر گەوفيزيك كۇمبەتباي الىبەكوۆ ەكەۋىنىڭ ەڭبەكتەرى تاۋداي. تاعدىرلاس جاندار. اكەلەرىن سۇم سوعىس جالماپ، جەتىمدىكتەن جەتىلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى. كەتىكتىڭ مەكتەپ-ينتەرناتىندا بىرگە تاربيەلەنىپ، ايدىڭ جارىعىنا شاعىلىستىرعان اينانىڭ ساۋلەسىمەن ءتۇنى بويى كىتاپ وقىعان اشقۇرساق بالا كۇندەرى، تاڭداۋلىلار ساپىندا باكۋدە جوعارى ءبىلىم العان ستۋدەنتتىك جىلدارى، ەرتە-كەش دەمەي ەل يگىلىگىنە ادال ەڭبەك ەتكەن جالىنداعان جىگىت كەزدەرى، مۇناي ءوندىرىسى سالاسىندا جاۋاپتى باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان تولىسقان ازاماتتىق شاقتارى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان دوستىق قاتىناستارى... ءبارى-ءبارىن بايانداساق بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولاتىن تاريح! ول ەكەۋىنىڭ زەينەتكەرلىك شاعىندا تىندىرعان ەڭ باستى ەڭبەگى دەپ سافي وتەباەۆ باسقارعان ىنتالى توپ بەلسەندىلەرىمەن بىرلىكتە اقتاۋدان اتوم رەاكتورىن سالدىرماۋعا عىلىمي دالەل-دايەگىمەن قارسى تۇرىپ، تاجالدىڭ بەتىن قايتارعانىن ايتار ەدىك.  

سول ەكى اعامىزدىڭ اقتاۋدا تۇراتىن تاعى ءبىر سىنىپتاسى، 1-توپتاعى مۇگەدەك اقساقال يسا باينەكەەۆتەن جاقىندا رەداكتسيامىزعا حات كەلدى. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ە.توعجانوۆتىڭ اتىنا جازعان حاتىنىڭ كوشىرمەسىن گازەتكە جاريالاۋ ءۇشىن جولداپتى. اسا ماڭىزدى ماسەلەگە قاتىستى كوپ دەرەكتەر كەلتىرىلگەن سول حاتىندا جوعارىدا اتتارى اتالعان ەكى ارداگەردىڭ ەڭبەگىنە قاتىستى مىناداي سوزدەر جازىلعان: «ولار – 30 جىل بويى (1986-2016 جج.) تىنىمسىز ىزدەنىپ، بۇكىل الەمدەگى اەس ماسەلەسىن زەرتتەپ، ونىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن ءوز حالقىن قورعاۋ ءۇشىن دالەل-دايەكتەردى ارحيۆتەن، كىتاپتاردان، ءباسپاسوز بەن عالامتوردان ىزدەپ تاۋىپ، اقتاۋدان اتوم ەلەكترستانساسىن سالۋعا قارسى پايدالانعان بىلىكتى ماماندار».

قاريانىڭ حاتىندا نە جازىلعان؟

حات اۆتورى يسا باينەكەەۆتىڭ جازعاندارىن ءسال ىقشامداپ وقىرمان نازارىنا ۇسىنالىق.

«2013 جىلعى قىركۇيەكتىڭ اياعىندا قر ۇكىمەتىنىڭ استانادان ادەيى كەلگەن جۇمىس توبىنىڭ باسشىسى اقتاۋ قالاسى اكىمدىگىندە حالىقتان، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان جاسىرىن جيىن وتكىزگەن. اقتاۋ قالاسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى ەدىل جاڭبىرشين قاتىسقان جابىق جيىندا اقتاۋدان ۆبەر-300 اەس-ءىن سالۋدى بىرجاقتى شەشۋ ماسەلەسى قارالعان. جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ وسىنداي قىلمىستى ىستەرىن 2013 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا اشكەرەلەگەن سافي وتەباەۆ ىنتالى توبىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، ەرجۇرەك جاس ەكولوگ مامان، «ەكو-مانگيستاۋ» ۇەۇ جەتەكشىسى كيريلل وسين «تۋمبا» گازەتىندە «بىت يلي نە بىت اەس؟» دەگەن اقيقات شىندىقتى ايتقان ورىس تىلىندەگى ماقالاسىن جاريالاپ (07.11.2013ج. «تۋمبا» №45 سانىن قاراڭىز), بۇكىل ەلگە ولاردىڭ قاستىق قۇپياسىن تەزدەتىپ اشىپ تاستادى. سونداي باتىل ارەكەتتىڭ ارقاسىندا تەحنيكالىق جاعىنان قاۋىپتى، پايدالانۋعا مۇلدەم جارامسىز اەس-ءتىڭ ۆبەر-300 اتوم رەاكتورى ىسكە قوسىلمادى. وسىلاي،  ادامدارعا، تابيعاتقا اسا قاتەرلى جوبا ىسكە اسپاي قالدى.

مەن وسى كۇيىمە دە شۇكىرشىلىك ەتەمىن (اياعىم، قولىم ەلىمە قايىرىمدى،  تىلەگىم، اقىل-ويىم، سايراعان ءتىلىم دە ساۋ). جاسىم قازىر ءدال 80-دە. تەك مۇگەدەكتەر تىزىمىندەگى ارداگەر اقساقالمىن. بارشامىزدىڭ ەڭبەگىمىزدىڭ ءادىل باعاسىن بەرەتىن تاۋەلسىز تورەشىمىز - حالىق. سول حالىقتىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە مەنىڭ ۇسىنىس-پىكىرىمدى قاراپ، قولداۋىڭىزدى سۇراپ وزىڭىزگە وسى حاتتى جولداپ وتىرمىن.  

قۇر ايقاي-شۋمەن الىپ كۇشكە توتەپ بەرۋ قيىن ءىس. سوندىقتان، اقتاۋدا اەس سالدىرماۋدىڭ دالەلدى بازاسى لوگيكالىق، ماتەماتيكالىق ەسەپپەن شىعارىلىپ،  جىلدام نەيتروندىق بن-350 اەس-ءىنىڭ 33 (وتىز ءۇش) جىلداعى جۇمىستارىنىڭ قورىتىندى تسيفرلىق كورسەتكىشتەرىن عىلىمي ەكسپەرتيزا جولىمەن وتە دالەلدى پايدالانىپ، اقتاۋدا سالىنباقشى اتوم رەاكتورى «ۆبەر-300»-ءدىڭ شەكسىز تەحنيكالىق جەتپەستىك كەمشىلىكتەرىن، ءتىپتى الەمدە ەشقانداي سىناقتان وتپەگەندىگىن جانە رەاكتوردىڭ بۇل تۇرىنە ەشقانداي كەپىلدىك (گارانتيا) جوق ەكەندىگىن دالەلدەپ بەرگەن سافي اتانىڭ ىنتالى توبى ونىڭ قولدانۋعا مۇلدەم جارامسىزدىعىن الەمگە اشىق جاريالادى. تەرەڭ عىلىمي بىلىكتى تالاپ ەتەتىن سول كۇردەلى ەسەپتى شىعارىپ، اقتاۋدان اەس سالدىرماۋدىڭ نەگىزدەرىن جەكە-جەكە اتاپ كورسەتكەن 6 تاراۋدان تۇراتىن قازاقشا دا، ورىسشا دا نۇسقاسى بار دالەلدى بازاسىن العا تارتقان ادام – قالاباي تولەگەنوۆ! شىندىعىندا، سول پەندەنىڭ كۇندىز-ءتۇنى اتقارعان تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسى ول دەگەن. ەرلىككە بارابار ەڭبەك!

«...الاپات اپاتتاردىڭ قايتالانۋىنا ەشكىم جول بەرمەيدى!..»

ىنتالى توپ ەسەبىنىڭ قورىتىندىسىنداعى اتالمىش اەس ىسكە قوسىلسا اقتاۋدا سەيسميكالىق قاۋىپتىلىك 9, 10 باللدان دا اسىپ كەتۋ قاۋپى بارىن جانە اقتاۋ تاجىريبە جاساۋ ءۇشىن سىناق پوليگونى ەمەستىگىن قاتاڭ ەسكەرىپ، ەلباسىمىز ماڭعىستاۋدان «اەس ۆبەر-300»-ءدى سالۋدى توقتاتتى.

مەنىڭشە، حالىقتىڭ مۇددەسىنە ساي اەس سالدىرماۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن مامانداردى قولداۋ دا، قورعاۋ دا قاجەت. ول وتە قيىن دا جاۋاپتى ءىس. ءوزى اۋىرىپ، ينسۋلت سالدارىنان تۇرماي ۇزاق ۋاقىت توسەككە تاڭىلىپ جاتسا دا، حالىقتىڭ تىلەگىمەن اەس سالدىرماعان ناعىز پاتريوت ازاماتىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگى ەسكەرۋگە لايىق! سەبەبى، ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. اتوم ماسەلەسىنە مەن دەگەن عالىمداردىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى باتپايتىنى اقيقات. تاجال قاۋپىن ايتىپ، قارسى تۇرعان سافي وتەباەۆ توبىنىڭ ىنتالى مۇشەلەرى – قاراپايىم ادامدار، قۇمىرسقاداي ەڭبەكقور، بايسالدى، تاباندى، ءبىلىمدى پەندەلەر. ولار مانساپقورلىقتان دا، اتاققۇمارلىقتان دا، ارىزقويلىق، شاتاققۇمارلىقتان دا اۋلاق.

اقتاۋداعى «روساتومنىڭ» جاقتاستارى ءبىزدىن ىنتالى توپقا جولداعان حاتىندا: «ءبىز مىنانى ءبارى بىلسە ەكەن دەيمىز: ءپىر بەكەت اتانىڭ قاسيەتتى جەرىندە چەرنوبىل جانە «كۋرسك» سياقتى الاپات اپاتتاردىڭ قايتالانۋىنا ەشكىم جول بەرمەيدى. مۇندا ونداي جاعدايلار بولماۋى ءتيىس!» دەپ جازىپتى.

ولارعا ءبىزدىڭ بەرگەن جاۋابىمىز بىلاي دەپ باستالدى: «چەرنوبىلدە اپات بولعان ءبىرىنشى كۇنى-اق اەس-تەگى جان تۇرشىگەرلىك ورتتەن، جارىلىستان، رادياتسيالىق ساۋلەلەردەن ۋلانۋدان، اۋا جەتپەي تۇنشىعۋدان بىرنەشە جۇزدەگەن جازىقسىز ادامدار تىرىلەي ورتەنىپ، كۇيىپ، قازا بولعان. بۇل جاۋاپ حات سونداي قاۋىپتى ستانسانى قايتالاپ ويلاستىرعانداردىڭ ادرەسىنە باعىتتالعان».

مىنە، قۇداي بەردى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 2014 جىلدىڭ 28 تامىزىندا قۋانىشتى حابار جاريالاندى. ەكى ەگەمەندى ەلدىڭ: قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ پەن رف پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.ءپۋتيننىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قابىلدانعان بىرلەسكەن شەشىمىندە قر-دا اەس سالىناتىن ورىن كۋرچاتوۆ قالاسى بولىپ بەلگىلەنگەن. وندا اقتاۋدان اەس سالۋ ماسەلەسى ەشبىر تىزىمدە كورسەتىلمەگەن. ءسويتىپ، اقتاۋدا اەس سالۋ تۋرالى قر ۇكىمەتىنىڭ 2012 جىلعى 05 قىركۇيەگىندەگى № 1147 قاۋلىسىنىڭ كۇشى جويىلعان.

ماڭگى جازىلمايتىن دەرت

اتوممەن، رادياتسيامەن بايلانىستى ادامعا اجال اكەلەتىن، ماڭگى جازىلمايتىن، ءتىپتى ەشبىر ەم قونبايتىن زيۆەرت (زۆ) دياگنوزى جاپون ەلىندە ورىن العاندىعىن وقىمىستى عالىمدار مويىنداپ، جاريالادى. 1979 جىلدان باستاپ دۇنيە ءجۇزى مەديكتەرى مويىنداۋدا: ول دەگەن ادامنىڭ دەنەسىن، اعزاسىن كوپتەگەن رەنتگەن دوزاسى جاۋىپ كەتكەننەن پايدا بولاتىن سىرقات. ال، زيۆەرت - سونى اشقان شەتەلدىك، باقيلىقكا كەتكەن وقىمىستىنىڭ اتى.

اقتاۋ - وتە قيىن ەكولوگيالىق، راديواكتيۆتىك قاۋىپتى ايماقتاعى قالا. قىسقاشا قاۋىپ-قاتەر مىناداي:

بىرىنشىدەن، قر-دا جىلدام نەيتروندى اەس سالىنعان قالا تەك جالعىز اقتاۋ قالاسى، باسقا بىردە-ءبىر وبلىستا ونداي بولعان جوق. ماڭعىستاۋدىڭ باسقا وبلىستاردان ەرەكشەلىگى سوندا: اتوممەن بايلانىستى جاساندى ويپاتتار، جىلدام نەيتروندى اەس، قوشقار اتا رادياتسيالى كولى ت.ب. بار. ازابى ارىلماعان ءبىزدىڭ ەلدىڭ حالقىن تۇسىنىكسىز اۋرۋلار، بەينەتتەر، كاۋىپ-كاتەرلەر: راك (قىلتاماق), ينفاركت، ينسۋلت، ساۋلە سىرقاتى، بۇكىل جەر جۇزىندەگى قاۋىپ-قاتەردىڭ ەڭ جامان تۇرلەرى جايلادى. ونىڭ قاينار كوزىندە رادياتسيالىق قاۋپى زور بىرنەشە اشىق جاتقان ويپاتتار بار. ولاردان ۇشقان رادياتسيالىك شاڭدار ەلدى تۇنشىقتىرىپ، بۇرقىراپ كومىپ سالادى.

ەكىنشىدەن، ماڭعىستاۋدا ءبىراز شامادا ۋران رۋداسى قازىلىپ الىنعان كارەرلەر اشىق-شاشىق كۇيىندە جاتىر. ىرگەسىندە ۇلكەن اۋىل پايدا بولدى. اسىرەسە قاراقيا ويپاتىنا جاقىن ورنالاسقان باتىر اۋىلى بار.  

ماڭعىستاۋداعى ەڭ ءىرى ەكولوگيالىك پروبلەمانىڭ ءبىرى - قۇرامىندا ۋران قالدىقتارى مول «قوشقار-اتا» وندىرىستىك-حيميالىق قالدىقتار قويماسى. ول كاسپي تەڭىزىنەن 7-8 كم، اقتاۋدان 3-4 كم جەردە. جالپى ماڭعىستاۋدا 256 ميلليون توننا اتوم رۋدا قالدىقتارى بار. جاساندى قويماعا 105 ملن. توننادان استام ۋىتتى قالدىقتاردىڭ شوگىندىسى توگىلگەن. ونىڭ راديواكتيۆتى ۋران قالدىقتى ۇلگىسى 52 ملن. توننانى قۇرايدى. جاساندى كول سۋىنىڭ كەبۋى سالدارىنان شاڭ، اەروزولدى بولشەكتەردىڭ اتموسفەراعا تاراۋ قاۋپى قاتتى الاڭداتادى. باسقۇدىق، باياندى، اقشۇقىر، سايىن اۋىلى تۇرعىندارىن رادياتسيالىق قاۋىپتەن قورعاۋ، «قوشقار-اتا» كولىندەگى اسا زياندى قالدىقتاردىڭ كاسپيگە جەتۋ قاۋپىن بولدىرماۋ ءۇشىن ەل ۇكىمەتى، وبلىس جانە اقتاۋ قالاسى اكىمى اسا جاۋاپتى مىندەتتى موينىنا الىپ، تەز شارا قولدانىپ، شەشۋى كەرەك. «قوشقار-اتا» كولىن زەرتتەۋ، رادياتسياسىن ولشەۋ - 34 ميكرورەنتگەندى كورسەتتى، بۇل – وتە كوپ، اسا قاۋىپتى رادياتسيالىق دوزا سانالادى.

«قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 4 ء(تورت) جىلعا 17 518 159 000 تەڭگە ءبولىندى. وعان قوسا وسى جىلدىڭ باسىندا 1 ملرد. 700 ملن. تەڭگەنى مينيستر قانات بوزىمباەۆتىڭ ءبولۋى جوسپارلانعان.

وسى جوعارىدا ايتىلعان حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتىپ تۇرعان جانتۇرشىگەرلىك قاۋىپ پەن قاتەردى جويۋدىڭ قانداي ناقتى جولدارى قاراستىرىلعان، وسى 4 جىلدا ونداي قاسىرەتتەن قۇتىلۋدى كىم، قالاي شەشەدى؟؟

سەبەبى، بۇدان بۇرىنعى وبلىس، قالا اكىمدەرى دە قارايعان قارجى ءبولدىرىپ،  شارالار الۋ جايىندا ۋادە بەرگەنمەن، ءىس جۇزىندە ورىندالماي قالدى. جاعداي ەش وزگەرىسسىز، «قوشقار-اتا» كولى ءالى ءشىرىپ جاتىر. امالى جوق سورلى حالىق ەكولوگيالىق لاستانۋدىڭ ازابىن تارتىپ وتىر. اقىرى، ءىس بىتپەي، سونشاما اقشا تاعى دا سىبايلاستار قۇلقىنىنا  جۇتىلىپ كەتپەۋىنە كىم كەپىل؟

اەس-ءتىڭ يادرولىق وتىن كالدىقتارى (ياوق) بار جەر جۇزىندەگى دامىعان فرانتسيا، گەرمانيا، بريتانيا، اقش ت.ب ەلدەر ياوق-تان قۇتىلا الماي، سىيعىزا دا الماي، جەرگە كومە دە الماي وتىر. ساقتاۋ ءۇشىن ميللياردتاعان ەۆرو جۇمسالعان ياوق-تىڭ بىرنەشە ميلليون توننا قالدىعىنىڭ ءوزى-اق 300 جىل بويى توڭىرەگىنە رادياتسيا شاشىپ، حالىقتى زارىقتىرادى، تەك ادام پەندەنى ەمەس، بۇكىل ءومىر سۇرۋگە كەرەك تابيعات بايلىعىن (اۋانى، توپىراقتى، سۋدى، ءشوپتى، جەمىس-جيدەكتەردى، قۇستاردى، مالدى، بالىقتى، تاماقتى) ۋلاندىرادى.

ناعىز پاتريوتتار – سولار

مەن اقتاۋدا اەس سالدىرماعاندارعا شىن جۇرەگىممەن ريزامىن. ولاردى شىن ىقىلاسىمەن حالقىمىزدى ماڭگىلىك زارداپ اكەلەتىن اەس اپاتىنان قۇتقارعان، ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ ناعىز بىلىكتى دە باتىل پاتريوتتارى دەپ ءادىل اتاپ، وسى قايىرىمدى جانداردى وردەن- مەدالدارمەن ماراپاتتاۋ تۋرالى ۇسىنىس-پىكىرىمدى ەلباسىمىزعا جەتكىزۋدى وبلىس اكىمىنەن ءوتىنىپ سۇرايمىن. شىندىعىندا ول ەلباسىمىزدىڭ كورەگەندىگى، مۇناي اتا توبىنىڭ ويلاعان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.

سافي وتەباەۆ باسقارعان ىنتالى توبىنىڭ مىناداي بەلسەندى مۇشەلەرىن رەسپۋبليكالىق كەزەڭگە وتكىزىپ، وراسان زور ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى ءۇشىن «امانات» سىيلىعىن تاعايىنداپ بەرۋدى ۇسىنامىن:

تىلەپوۆ جۇماتقا - عىلىم دوكتورى.

الشىمباەۆ زەينوللاعا - قوعام قايراتكەرى.

ترۇموۆ سەرىكبايعا – وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ حاتشىسى، ىسكەر، تالاپشىل باسشى.

يماشەۆا نۇرعانىمعا – «تۋمبا» ءتىلشىسى.

تولەەۆ جالعاسبايعا – زەينەتكەر.

جۇمالى راسۋلعا – بەلگىلى ساياساتتانۋشى.

ەكى كلاستاسىم جايىندا

ول ەكەۋىنىڭ اكەسى سوعىستا ولگەن، جەتىم بالالاردىڭ پانسيونات-ينتەرناتىندا تاربيەلەندى. التىنشى, جەتىنشى كلاستاردان باستاپ ەڭ ساباققا العىر، ۇزدىك، قايىرىمدى، مەيىرىمدى وقۋشىلار بولعاندىقتان مەكتەبىمىزدىڭ قۇرمەت تاقتاسىنان تۇسپەدى. ولار ۇنەمى ءبىلىمىن جەتىلدىرۋمەن كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرى كۇمبەتباي الىبەكوۆ - كسرو ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ شىعىس ازيا ەلدەرىندە (ۆەتنام، كورەيا، ت.ب) ەڭ ۇزدىك بىلىكتى ينجەنەر، گەوفيزيك اتانىپ، 3 جىل بويى مۇناي-گاز بارلاۋ ەكسپەديتسيالارىندا تاباندى جۇمىس جاسادى، كەيىن كوپ جىل ماڭعىستاۋداعى گەوفيزيكالىق مەكەمەلەردى باسقاردى.

ال ەكىنشىسى گۋرەۆ وبلىسىنان جالعىز دەلەگات بولىپ موسكۆادا 1968 جىلى 20-24 تامىزدا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك VII ەنەرگەتيكالىق كونگرەسكە (ميرەك-VII) قاتىسۋشى ارداگەر ەنەرگەتيك قالاباي تولەگەنوۆ. سول ساپارىندا ۇلىبريتانيانىڭ الەمگە اتى بەلگىلى اتومشىسى ليۋيس گرەي مىرزانىڭ جالىندى سوزدەرىن ءوز اۋزىنان تىڭداعان ادام. الەم عالىمدارى ادام اعزاسىنىڭ ساۋلەلەنۋ دوزاسىنىڭ نورماسى تەك گرەيدىڭ جازا سالعان تسيفرلار قاتارى ەمەس، ونىڭ ءبارى بىرنەشە جىلدىق عىلىمي-لابوراتوريالىق، ەكسپەريمەنتتىك جۇمىسىنىڭ، ونىڭ ءوزىنىڭ تەكسەرۋىنەن وتكەن قورىتىندى ءتۇيىنى ەكەنىنە ميرەك-VII-دە كوز جەتكىزدى. ول ءوز سوزىندە اتوم، اەس عىلىمى وتە قيىن، قاۋىپ-قاتەرلى، ادامنىڭ ميىن تەز شارشاتىپ، عۇمىرىن سارپ ەتەتىندىگىن ايتقان. سۇراق، جاۋاپ، سۇحبات بارىسىندا كەڭەس ماماندارى ءبىلىمىنىڭ تايىزدىعىن تەز اڭعارعان ول ءبىزدىڭ مامانداردى 3-4 جىلدىق كۋرسقا لوندونعا وقۋعا شاقىرادى. الايدا، ماسكەۋگە تاۋەلدى قازاقستان باسشىلارى ولار ۇسىنعان شارتقا، الەمدەگى ەڭ قۇندى، ەڭ قىمبات بريتاندىق دوللارمەن (funt sterling –فۋنت ستەرلينگ) وقۋ قۇنىن تولەۋدىڭ قيىندىعى سەبەپتى دەگەن جەلەۋمەن قول قويمايدى.  

ماڭعىستاۋلىق دەلەگاتتىڭ ايتۋىنشا، ميرەك-VII كونگرەسىنىڭ قورىتىندى شەشىمىندە كسرو  عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ۆ.ا.الەكساندروۆ شەۆچەنكودا (قازىرگى اقتاۋ)  اەس-بن-350 سالىناتىندىعىن ايتىپ، تانىستىرعان.

بريتانيانىڭ اتاقتى عالىمى ليۋيس گرەيدىڭ 1975 جىلى اتوم ەنەرگەتيكاسىندا رادياتسيالىق لاستانۋدىڭ قاينار كوزى گامما، الفا، بەتا ساۋلەلەرىنىڭ اسەرىنەن ادامداعى جازىلمايتىن اۋرۋلارعا سەبەپشى گرەيدىڭ (گر) شەكتى دوزاسى مولشەرى، ودان قورعانۋ جولى تۋرالى اشقان جاڭالىعىنا سۇيەنىپ، قر-نىڭ وتاندىق مەديتسيناسى رادياتسيالىق لاستانۋدان تارايتىن اۋرۋلاردان ادامدى ەمدەپ جازۋعا عىلىمي كوزقاراس  تانىتۋى كەرەك. تەك سوندا عانا بىزدە اتالمىش عالىمنىڭ اتومدىق، دارىگەرلىك، تەمىردەي تالابى، ءتارتىبى ورىندالادى. ليۋيس گرەي مىرزانىڭ اشقان جاڭالىقتارىنان ۇيرەنگەن مۇناي اتا ىنتالى توبىنىڭ توقسان اۋىز ءسوزىنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناداي: ەلىمىزدە نەعۇرلىم اەس كوپ بولسا، وندا سوعۇرلىم وتە كاۋىپتى جازىلمايتىن اۋرۋلار دا كوبەيەدى.

ەلۋ جىل بۇرىن وتكەن سول دۇنيەجۇزىلىك ەنەرگەتيكتەر كونگرەسىندە دامىعان شەتەل ماماندارىمەن جاقسى تانىسىپ، سويلەسىپ، ولاردان كوپ جاڭالىق، تاجىريبە العانى، ءبىلىم ۇيرەنگەنى ءوز پايداسىن بەردى. ارداگەر ەنەرگەتيك قالاباي تولەگەنوۆتىڭ باتىل، تالاپكەر، ىسكەرلىگىمەن قالامقاستا گازتۋربينالىق ەلەكترستانساسىن (گتەس) سالۋدى باسقارعانىندا، مەنىڭ وسى كلاستاسىم قاتارىنان 3 جىل (2006-2008ج.) بويى 4 جاس شاكىرتىمەن گەرمانيا، فرانتسيا، شۆەتسيادا (ستوكگولمدە), ت.ب. ەلدەردە جۇمىستا بولىپ، درەزدەندە، حەمنيتستە، FYNSVURG «Simenes» زاۋىتىنداعى سىناۋعا وزدەرى كوميسسيا رەتىندە قاتىناسىپ، قۋاتى 45 مىڭ كۆت-تان تۇراتىن 2 كومپلەكت گتەس-ءتى كوپتەگەن قيىنشىلىقتارمەن ەلگە الىپ كەلدى. قر-دا العاش رەت گەرمانيانىڭ «Simenes» فيرماسىنىڭ گتەس تاپسىرىسى ورىندالدى، فرانتسيانىڭ اتاقتى «ALSTOM» فيرماسىنىڭ گازدى قورعاۋعا ارنالعان ەلەكتر جابدىقتارىن گتەس-تە جاڭالىق يننوۆاتسيا رەتىندە ورناتۋ ىسكە اسىرىلدى.

ناتيجەدە جاڭا تەحنيكانى «ماڭعىستاۋەنەرگومۇناي» ەنەرگەتيكتەرى اكەلىپ ورناتىپ، ەل يگىلىگىنە ارزان باعامەن 1 كۆت.ساعاتقا 8-9 تەڭگەدەن ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەتىن ستانسانى ىسكە قوستى. ال، ءوندىرۋشى جانە تاسىمالداۋشى ماەك، مرەك كومپانيالارى قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باعاسىن 22 تەڭگەدەن اسىرىپ، ودان دا كوبەيتۋدە.

«ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اكتسيونەرلىك قوعامىندا «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ اياسىندا رەسۋرستاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، تابيعات رەسۋرستارىن راتسيونالدى پايدالانۋ باعىتىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ شىعىنى از ادىستەرى قولعا الىندى. 2014 جىلى قالامقاس كەنورنىندا ىسكە قوسىلعان گاز- تۋربينالىق ەلەكتر ستانساسىن (گتەس) ىسكە قوسقان كەزەڭنەن باستاپ 2017 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىنگى ارالىعىندا 750,2 ملن.كۆت/ساعات ەلەكتر ەنەرگياسى ءوندىرىلىپ، بارلىق شىعىندارىن قوسا ەسەپتەگەندە 6,953 ميلليارد تەڭگە ۇنەمدەلدى. مۇندا 31 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلدى. ستانسانىڭ ىسكە قوسىلۋى ماڭعىستاۋ ەلەكتر ەنەرگيا تورابى جۇيەلەرىنىڭ جۇمىسىن 8 پايىزعا دەيىن جەڭىلدەتۋگە، سونداي-اق بۇرىن ەلەكتر جۇيەلەرىنىڭ اپاتتىق جاعدايدا ءوشىپ قالۋىنان بولعان مۇنايدىڭ جوعالۋ فاكتىسىن توقتاتتى. ەگەر 2013 جىلى بۇل كورسەتكىش بويىنشا - 2933 توننا مۇناي جوعالسا، 2016 جىلى بۇل كورسەتكىش - 6,8 تونناعا دەيىن تومەندەدى.

وسىعان قوسا گتەس ۇجىمى ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆقا، سار باسشىسى ر.ت.سارسەنوۆكە، وبلىس اكىمى ە.ل.توعجانوۆقا، «ممگ» اق باس ديرەكتورى ب.ا.يمانباەۆقا 3 ء(ۇش) جىلدىق كەزەڭدەگى (2015-2017) وزدەرىنە العان مىندەتتەمەنى مەزگىلىنەن بۇرىن، ەنەرگەتيكتەر كۇنى مەرەكەسىنە سايكەس 26.12.2017 ج. اسىرا ورىنداپ، 11 ملرد. 600 ملن. 300 مىڭ تەڭگە قارجىنى ۇنەمدەگەندىگىن مالىمدەدى.

راديواكتيۆتى ساۋلەلەر تۋرالى نە بىلەمىز؟

الفا، بەتا، گامما راديواكتيۆتى ساۋلەلەرىنىڭ ىشىندە گامما ساۋلەنىڭ قاۋىپتىلىگى باسىم، ودان قورعاسىن، بەتون پليتالارىمەن ەكرانداۋ ارقىلى قورعانۋعا بولادى. گامما دەنە سىرتىنداعى ساۋلەلەر. الفا، بەتا دەنە ىشىندەگى ساۋلەلەر. وسى ەكى ساۋلە ىشكەن اسپەن، سۋمەن، تەمەكى تۇتىنىمەن، اۋامەن ت.ب. جولدارمەن ادامنىڭ ىشكى دەنەسىنە ءوتىپ، كوپ ۋاقىت ساقتالىپ، دەنەدەن شىعىپ بىتكەنشە ساۋلە شاشىپ، يونداۋشى اسەر بەرەدى. الفا – ادام دەنەسىنە  وتىپ كەتسە، شىعۋى قيىنعا سوعىپ، سول توقتالعان نۇكتەسىنە وتە كۇشتى يوندىق اسەر قالدىرادى. بەتا ساۋلەلەرى ارقىلى جىلدام ەلەكتروندار ادام دەنەسىنە اتوم بىرنەشە سانتيمەترگە سىڭەدى. ساۋلەنى ءبىر نۇكتەگە ەمەس، جۇرگەن جول بويىنا شاشادى. ادام اعزاسىنا رادياتسيانىڭ تيگىزەتىن اسەرى سول بويدا سەزىلمەيدى. ول كوزگە كورىنبەيدى. ءيىسى، ءدامى دە جوق، قولمەن ۇستالمايدى. ساۋلە اسەرىن سەزەتىن ادامدا مۇشە جوق. بۇل ءۇشىن الەمدە يونداۋشى ساۋلەلەردى انىقتاۋعا جانە تىركەۋگە ارنالعان دوزيمەتر قۇرالىن دامىعان ەلدەردە ءار ادامعا بەرىپ قويعان، اسىرەسە انگليادا كوپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ول جەتكىلىكسىز. مىنە ءىس جۇزىندە دەنى ساۋ ادامدارعا پروفيلاكتيكالىق، رەنتگەنولوگيالىق، مەديتسينالىق جانە عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن كەزدە وسى ادامداردىڭ  جىلدىق ءتيىمدى ساۋلەنەنۋ دوزاسى 1م.3ۆ اسپاۋى ءتيىس.

بىزدەردە قر-دا ونداي دوزانى دا بىلمەيمىز، ونى ەشكىم دە ولشەمەيدى. اقتاۋدا دا، وبلىستىق اۋرۋحانادا دا ەشبىر ادام گرەي (گر), زيۆەرت (زۆ) ولشەۋىشىن بىلمەيدى، ۇستامايدى. ول ساۋلەنىڭ دەنەدەن شىعۋى وتە قيىن بولادى، قر-دا ونى شىعاراتىن دارىگەرلىك كومەك جولى دا جوق سەكىلدى. ەتى قالىڭ، قاتتى اعزالارعا سىڭگەن اتومنىڭ بەتا ساۋلەلەرى، باۋىردا «تسيرروز پەچەني»، وتە قاۋىپتى دياگنوزعا اپارادى، ءبىزدىڭ ەلدە سول مۇشەلەرىن اۋىستىرۋعا  ايلاپ، جىلداپ كەزەكتە دونور كۇتىپ، سارعايىپ، شارشاپ اۋرۋحانادا جاتقاندار قانشاما؟

رادياتسيادان ءتىرى ورگانيزم كلەتكالارىنىڭ بيوفيزيكالىق قاسيەتتەرى وزگەرىپ، ءتىپتى گەنەتيكالىق دەڭگەيدەگى بۇزىلۋى ارتا بەرەدى. ۇزدىكسىز ساۋلەلەنۋگە  ۇشىراعان ادامدار دا سوماتيكالىق-ستوكاستيكالىق اسەرلەر ء(ومىر ءسۇرۋى قىسقارادى، قان اعارۋ، اعزادا قاتەرلى ىسىكتەر، گەندىك مۋتاتسيا، تۇقىم قۋالايتىن وزگەرىستەر) پايدا بولادى. گەنەتيكالىق ەففەكت ياعني تۇقىمعا اسەرى تەك بەلگىلى اعزانى زاقىمداپ قويمايدى، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ تۇقىم قۋالايدى. ءاربىر اعزا مۇشەسىنە ساۋلەنەنۋدىڭ ءارتۇرلى رەاكتسياسى (كوز دە سەزىمتال اعزا، اسىرەسە كوز قاراشىعى 2 گر (گرەي) دوزا  العان كەزدە كورۋ قابىلەتى جوعالادى) بار. ساۋلەلەنۋ اسەرلەردىڭ جيىلىگىنە بايلانىستى (ەركەكتىڭ ۇرىعى 1 رەت 2 گر (گرەي), ال ايەلدىڭ ۇرىعى 3 گر (گرەي) دوزا العان جاعدايدا جانسىز بولىپ قالادى. ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسى راك اۋرۋىنان جانسىزدانادى. ەرەسەك ادامنىڭ بۇيرەگى 1 اي ىشىندە جيناقتالعان 40 گرەي دوزانى، قۋىعى 4 اپتا ىشىندە جيناقتالعان 55 گر دوزانى كوتەرەدى. ءسىڭىر ەتى 70 گرەي دوزاعا توتەپ بەرە الادى.

وكپە اسا كۇردەلى مۇشە، رادياتسيا اسەرىنە وتە سەزىمتال. ال، بالالاردىڭ اعزاسى رادياتسيانىڭ وتە از مولشەرىن دە كوتەرە المايدى.

اقتاۋدا سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىك قالاي 6 باللعا جەتتى؟

سافي اتانىڭ ىنتالى توبىنىڭ ەسەبىنىڭ اتى: «دوكازاتەلنايا بازا پروتيۆ سترويتەلستۆا اەس ۆ گ. اكتاۋ» - اقتاۋدا اەس سالۋعا قارسى دالەلدى بازادا كورسەتىلگەن:

1. جىلدام نەيتروندى اەس بن-350-ءدى سالعاندا 1973 ج. اقتاۋدا سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىك نول (0) بالل بولدى.
2. 2006 جىلى اەس بن-350 جۇمىسى توقتاتىلعاندا، وعان دەيىن 5 باللعا جەتكەن سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىك كورسەتكىشى 6 (التى) باللعا دەيىن كوتەرىلدى.
3. سنيپ بويىنشا 7 بالدىق  شەكتى شامادا (كريتيچەسكايا نورمادا) ونداي جەر اەس سالۋعا بولمايتىن قاۋىپتى ايماققا كىرەدى.
4. ەگەر، اەس ببەر-300 60 جىلدىق گارانتيالىق مەرزىمىمەن ىسكە قوسىلسا، ەسەپ بويىنشا سەيسميكالىق قاۋىپ 9 جانە 10 باللدان دا اساتىندىقتان، ول اەس-ءتى بولاشاقتى ارىدەن  بولجايتىن مەملەكەت باسشىسى سالدىرمادى. ەلباسى 2004 جىلى سافي اعانىڭ 95 جاسىندا ونى ءبىرىنشى دارەجەلى «بارىس» وردەنىمەن ماراپاتتادى، وعان كامىل سەندى.

يادرولىق وتىن قالدىقتارى قايدا كەتەدى؟

اەس بن-350 يادرولىق وتىن قالدىقتارىنىڭ العاشقى ءبىرىنشى بولىكتەرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كۋرچاتوۆ قالاسىنا (ياوق) تاپسىرىلعان. ەندى ءالى قالعاندارى (نەشە توننا؟) 3 كونتۋرلى سۇيىق ءناتريدىڭ ىشىندە ساقتالعانمەن، رادياتسيا شاشىپ تۇرادى. ودان تەزدەتىپ قۇتىلۋ ماەك باسشىلارىنىڭ قولىندا. ول قاشان جاسالادى؟ قالدىقتاردىڭ ءبارى سوڭعى  60-70 جىلدا وندىرىسپەن پايدا بولعان.

مال باققان ماڭعىستاۋدا بۇرىن جوعارىدا ايتقانداي داۋاسىز دەرتتەر ءتىپتى بولماعان. «وتە جامان اۋرۋ» بالالار اراسىندا دا كوبەيۋدە، سابيدە راك اۋرۋ بولماعان؟ باسپاسوزدەگى مالىمەتتەرگە قاراساق، جالپى قازاقستان بويىنشا جىل سايىن 600-گە جۋىق بالا ونكولوگيالىق جانە ونكوگەماتولوگيالىق اۋرۋلارمەن اۋىرادى ەكەن. ماڭعىستاۋ وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىنىڭ ونكوگەماتولوگ-دارىگەرى نازگۇل ايساقىزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا ايماقتا 86 بالا ونكولوگيالىق اۋرۋلارمەن ەسەپتە تۇر. تارقاتىپ ايتار بولساق، لەيكوزدان (قان ءتۇزىلۋ جۇيەسىنىڭ قاتەرلى اۋرۋى) – 32, باس ميىنىڭ قاتەرلى ىسىگىنەن – 11, رەتينوبلاستومادون (كوز تورىنىڭ جەتىلمەگەن ەمبريونالدىق كلەتكاسىنان دامىعان قاتەرلى ىسىك) – 14, نەيروبلاستوما (سيمپاتيكالىق جۇيكە جۇيەسىندە بولاتىن قاتەرلى ىسىك) نەفروبلاسوما (بۇيرەكتىڭ قاتەرلى ىسىگى), گەپاتوبلاستومادان (باۋىردىڭ قاتەرلى ىسىگى) – 25, ليمفومادان (ليمفويدتىق ءتىننىڭ ءارتۇرلى توپتارىنداعى قاتەرلى ىسىك) – 4 بالا ەسەپكە الىنعان.

3500 ناۋقاس ونكولوگيالىق ەسەپتە تۇر، 30 قاراشادا 2017ج. «بيىلعى جىلى 318 ناۋقاس ايىقپاس دەرتتەن (اسقازان وبىرىنان، وڭەش وبىرى، وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىنەن) كوز جۇمعان»، - دەدى وبلىستىق ونكولوگيا ديسپانسەرىنىڭ باس دارىگەرى نۇرلان دجاريەۆ.

وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى كامشات تۇرسىنبەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا 93 بالا قاتەرلى دەرتپەن ەسەپكە الىنعان. بيىل 4 بالا ونكولوگيا اۋرۋىنان كوز جۇمعان.

«بۇل نە بولعان قۇداي-اۋ، ادامدارعا؟ ءبىز دە سونداي بولعان سوڭ، امال بار ما؟» دەپ ەڭىرەپ قۇدايعا جىلاۋمەن، ءتىپتى گەرمانيادا دا جازىلا الماعان سوڭ وسى اۋرۋدان قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىن قىزى فاريزا وڭعارسىنوۆا دا كەلمەسكە كەتكەن.

رادياتسيانىڭ شەكتى دوزاسى 0,05 گر-دەن اسپاۋى كەرەك. 3÷10 گر (گرەي) ادام ومىرىنە وتە قاۋىپتى. نەگە وسىنداي كوپ شەكسىز ءولىم ءبىزدىڭ ەلدە؟ نەگە ەش شارا جوق وعان قارسى؟

ەرەكشە كورسەتەتىن اسا قاۋىپ-قاتەر: يودتىڭ راديوبەلسەندى يزوتوپى 1÷131 ادام اعزاسىنا تۇسەر بولسا، قالقانشا بەزدە شوعىرلانادى، بۇكىل اعزا مۇشەلەرىنىڭ العان دوزاسىنىڭ اسەرى قالقانشا بەزدىڭ العان دوزاسى اسەرىنەن 200 ەسە اسىپ كەتەدى. اعزانىڭ زاقىمدانۋ دارەجەسى ساۋلەلەنگەن مۇشەنىڭ كولەمىنە بايلانىستى. مەن ەندى عالامتوردى دا، گازەتتەردى دە، شەتەلدىك، ارحيۆتەردى دە، اتوم، اەس جايىندا ەرتەدەگى كىتاپتاردان، گرەيدىڭ ت.ب. اشقان وتە كوپ جاڭالىقتى اۋرۋ تۇرلەرىن ەستىگىم كەلمەيدى. نەگە قر-دا يونداۋشى ساۋلەلەردى انىقتاۋمەن جانە ولاردى تىركەۋمەن ەشكىم اينالىسپايدى؟

ليۋيس گرەيدىڭ اماناتى: بۇكىل الەمدە وقۋشى جەتكىنشەك جاستاردىڭ كوبىنىڭ قۇلاعىنا تىعۋلى، الدىندا، اۋزىندا ينتەرنەت، ۇزاق مەرزىمگە ەشقانداي ءۇزىلىسسىز كينوسى ت.ب. عالامتورداعى اتىس، سوعىس-ءولىم، جارىلىس ويىندارى، وسىنداي شەكسىزدىكتەن كەيبىر وقۋشى، ستۋدەنتتەردىڭ ەسى اۋىسىپ، پسيحيكاسى توزىپ كەتكەندەرى كوپ بولعان، ەشقانداي ولارعا ەم قونبايدى، ءدارى-دارمەكتەردىڭ دە كەرەگى جوق. ليۋيس گرەي مىرزانىڭ وقۋشىلارى وسىنداي رادياتسيالىق لاستانۋدان، تەحنوگەندىك ساۋلەلەنۋدەن بۇكىل جەر جۇزىندەگى ەلدەردى ساقتاندىرۋعا شاقىرعان ۇگىت-ناسيحاتىن جەتكىزۋ دۇرىس بولار وقۋشىلارعا. ايتپەسە بۇل اۋرۋدىڭ سوڭى قاتەرلى ىسىككە، قۇرت اۋرۋىنا (ادامنىڭ ميى قۇرعاپ، باۋىرى قاتۋى ت.ب.) الەمدىك تراگەدياعا سوعار دەپ ۋايىمدايدى باتىس ەۆروپا وقىمىستىلارى.

مەنىڭ فورت-شەۆچەنكو مەكتەبىن بىرگە بىتىرگەن ەكى كلاستاسىم دا ينسۋلتپەن اۋىردى. ءبىر اۋىز وتىرىك قوسپاسى جوق وسى حاتىمدى جازىسۋعا سول ەكەۋى كومەكتەستى. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش، ۇرپاعىمىز ساۋ بولسىن!»، - دەپ اياقتاپتى امانات حاتىن ارداگەر اعا، 1-توپتاعى مۇگەدەك، سافي وتەباەۆتىڭ ىنتالى توبىنىڭ مۇشەسى، اقتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى يسا باينەكەەۆ.

    «جاقسىنى ماقتاساڭ قامدانادى، جاماندى ماقتاساڭ قومدانادى» دەگەن عوي حالقىمىز. اتاققۇمارلىقتان ادا، اماناتقا ادال، اقتاۋدان اەس-ءتى الاستاۋعا اتسالىسقان اقساقال اعالارىمىزدىڭ بىلىمدىلىگىنە، ەلجاندىلىعىنا، قاراپايىمدىلىعىنا قايران قالامىن! اللا قۋات بەرگەي سىزدەرگە!

اتوم رەاكتورى مەن يادرولىق وتىن قالدىقتارىنىڭ زاۋالى مەن زاردابى تۋرالى حالىققا بۇرىن كوپ ەشتەڭە اشىق ايتىلماستان قۇپيا ساقتالىپ كەلدى. ادامدار كۇندەلىكتى ومىردە، كۇنەلتىستە ءوزىن-ءوزى قاتاڭ باقىلاۋدى ۇمىتىپ، كوپ شامادان تىس رادياتسيالىق تەحنوگەندىك ساۋلەلەنۋ قاۋىپ-قاتەرىنە تاپ بولۋدا. زيانى كوزگە كورىنىپ تۇراتىن زات بولماعان سوڭ بىزدەر دە بىلمەيمىز، زالالىن ونشا سەزىنبەيمىز. الايدا، ونىڭ ايتۋعا اۋىز بارمايتىن قاسىرەتىن قازىردە دە تارتىپ وتىرمىز، كەيىنگى بىرنەشە بۋىن ۇرپاقتارىمىز دا تارتا بەرەدى ەكەن!.. ادامزاتقا قاستاندىق جاساۋشىلار اتى وشكىر اتوم بومباسىن ماڭعىستاۋ جەرىندە ءۇش رەت سىناعان. بىلەتىندەر ەكى رەت جەردىڭ استىندا، ءبىر رەت اۋادا سىناق جاسالعانىن ايتادى. ۋران وندىرىسىمەن جانە اتوم رەاكتورىنىڭ جۇمىسىمەن بايلانىستى رادياتسيالىق قالدىقتار كومىلگەن قوشقار اتا ۋلى كولى داۋاسىز دەرتتەي ىرگەدە ءتونىپ تۇر! ۋران الىنعان كەشەگى كارەرلەر اشىق-شاشىق كۇيى شاڭىتىپ ءالى جاتىر. ۋلى وتىنمەن ۇشاتىن رەسەيدىڭ زىمىراندارى قىرعا قۇلاپ، دالانى توزدىرۋىن ءالى توقتاتقان جوق. ۋران رۋداسىن شايعان زاۋىتتىڭ ماڭىنا اۋىل قوندىرىپ، نەشە ءتۇرلى قۇرىلىستار سالىپ، قامسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. رادياتسيالىق ايماق دەپ توسقاۋىل بەلگى قويىلعان جەردە تەپسە تەمىر ۇزەتىن قازاق جىگىتتەرى شاڭىن بۇرقىراتىپ كومىلگەن زياندى قالدىقتاردى ءنان قانارلارعا تولتىرىپ، تابىس تابۋدا... مۇنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستار. قورقىتۋ ءۇشىن ەمەس قاۋىپ ەتكەننەن ايتىپ وتىرمىز. جاساعان يەم ءوزىڭ جار بولىپ، جاماناتىنان ساقتاي گور!

مۇرات جەتەكباي

Abai.kz