قازاقستان رەسپۋبليكاسى

پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  

پرەمەر – ءمينيسترى ب.ساعىنتاەۆتىڭ،

قر ۇقك  باستىعى ك.ءماسيموۆتىڭ،

وقو اكىمى ج.تۇيمەباەۆتىڭ نازارىنا!

گۇلدەنگەن مارستى ءولى پلانەتاعا اينالدىرىپ

قۇرتقاندار، اشكوز قاناعاتسىز الپاۋىتتار!

(ۋگو چاۆەس)

اسا مەيىرىمدى ۇلى جاراتۋشى جاساعان يەمىز اللا تاعالامىز بۇكىل 18 مىڭ عالامدى، ونىڭ ىشىندە 200 ميللياردتان استام گالاكتيكادان تۇراتىن كەڭىستىك پەن شەكسىز عارىش الەمىن ەشبىر كەمشىلىكسىز جاراتىپتى. بارلىعى دا جاراتىلىس زاڭى بويىنشا، گالاكتيكالار مەن جەر پلانەتاسىنان ميللياردتاعان ەسە ۇلكەن الىپ پلانەتالار دا، ءبىزدىڭ كۇن جۇيەمىزدەن باسقا مىڭداعان كۇن جۇيەلەرى دە ءوز ورنىندا ءبىر ساتكە دە تولاستاماي ءوز وستەرىمەن اينالۋدا. ءبىزدىڭ عۇمىر كەشىپ جاتقان جەر انامىزدىڭ ۇلكەندىگى وسى شەكسىز عالاممەن سالىستىرعاندا تۇككە دە تۇرمايتىن ميكرو توزاڭنان دا اسا ۇساق ەكەنى سوڭعى جىلدارى دالەلدەندى. ال ەندى وسى ادامزات ءۇشىن جاراتىلعان 6 مىڭ مينەرالداردان، مىڭداعان فلورا مەن فاۋنادان تۇراتىن جەر انامىزدىڭ قال – احۋال جاعدايى قانداي؟ ادام اتا مەن حاۋا انادان بەرى قاراي بۇل دۇنيەگە 90 ميلليارد ادام كەلىپ، 90 ميللياردى دا جاراتىلىس زاڭى نەگىزىندە سول كەلگەن ءبىر ىزبەن وزدەرىنىڭ شىن ومىرىنە قايتا كەتىپتى. قازىرگى جۇمىر جەر جاھانداعى 200 مەملەكەتتە 7,5 ميللياردتان استام ادام بالاسى عۇمىر كەشۋدە. كيەلى كىتاپتاردا جازىلعانداي بىزدەن دە بۇرىن جەر انامىزعا قانشاما وركەنيەتتەر مەن دامۋ دەڭگەيلەرى وتە جوعارى بولعان ادامزات قاۋىمدارى كەلىپ، كەتىپتى. وسى عۇمىر كەشكەن ادامزات قاۋىمدارى ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ زاڭدارىنا قارسى شىعىپ، شەكتەن شىققان كەزدەرى ولارعا ءتۇرلى اپوكاليپسيس-اقىرزاماندار كەلىپ، وركەنيەتتەردىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ وتىرعاندىعى دا قازىرگى عىلىمعا بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇعان سوڭعى جىلدارى تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبالاردان باستاپ، مىڭداعان فاكتىلەر مەن دايەكتەمەلەردى قوسساڭىز، تولىعىمەن جەتىپ ارتىلادى...

الىسقا بارماي اق اداسقان ادامزات قاۋىمى مەن عالامدىق ءتارتىپتى 18 رەت جولعا قويعان ساقتار مەن كوك تۇرىكتەردىڭ تۇقىمدارى قازىرگى قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اتامەكەنىن عانا مىسال رەتىندە الىپ، قاراستىرايىق. تەك سوڭعى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءححى عاسىردىڭ باسىندا عانا كيەلى جەر انامىز اينالامىزدى قورشاعان قارا نيەتتى، تويىمسىز، قاناعاتسىز وزبىر كۇشتەردىڭ كەسىرىنەن قانشاما رەت قيانات پەن زورلىق زومبىلىققا ۇشىراپ كەلدى. كوز الدىمىزدا عالامداعى ەڭ ۇلكەن كولدەردىڭ ءبىرى، ورتا ازيانىڭ وكپەسى مەن جىلۋرەتتەگىشى سانالعان «ارال تەڭىزى» وتارشىل، ساۋاتسىز، سۇم جۇيەنى قۇرعانداردىڭ باسسىزدىعىنىڭ قۇربانى بولسا، مىڭداعان جىلدار بويى بويىنا قۇنار جيناعان، ميلليونداپ مال ايداساڭ دا شاڭى شىقپايتىن قارا توپىراقتى سولتۇستىكتەگى قاسيەتتى جەرلەرىمىز (سسرو - نىڭ 110 ميلليوننان استام ادامىنىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان، اسقان جاۋىزدىقتارىمەن اتتارى تاريحتا قالعان) بولشەۆيكتەردىڭ «كوسەمى» حرۋشەۆتىڭ ارقاسىندا ورنى تولماس «توپىراق ەروزياسىنا» ۇشىرادى. كيەلى ارقا مەن شىعىستاعى دانالار مەن ابايلار تۋعان قاسيەتتى جەرلەرىمىز اسقان جاۋىز سۇمدار بيلەگەن مەتروپوليانىڭ 500-دەن استام اتوم سىناقتارىنىڭ توزاعىنا اينالسا، كيەلى جەرلەرىمىز وتىرار مەن سوزاقتا، تىپتەن سارىاعاش جەرىنە دەيىن جەر استىندا يادرولىق جارىلىستار جاسالىپتى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىڭعى مەتروپوليانىڭ مۇراگەرى رەسەيگە جالعا بەرىلگەن ادامزاتتى جاپپاي قىرۋعا ارنالعان ءتۇرلى قارۋلاردى سىنايتىن، كۇنى-ءتۇنى اينالاعا ءولىم سەۋىپ جاتقان 7 اسكەري سىناق پوليگوندارى مەن وتە ۋلى گاز حلوردان ميلليون ەسە، اسا زياندى گەپتيل مەن ءاميلدى قولداناتىن راكەتالاردى ۇشىرۋعا عانا ارنالعان بايقوڭىر كوسمودرومى  تابيعاتىمىزعا ورنى تولماس ويران اكەلىپ، حالقىمىزدى كۇنى بۇگىڭگە دەيىن، ءالى دە «جاسىرىن گەنوتسيدكە» ۇشىراتۋدا. قورشاعان ورتا مەن حالقىمىزعا وسىنشاما قاسىرەت اكەلىپ جاتقان بۇل نىسانداردى جالعا بەرگەن، سانالارى مەن وي – ەرىكتەرىن مانساپ پەن بايلىق قانا بيلەگەن وكىمەت باسىنداعىلاردى حالقى مەن كيەلى ۇلى دالاسىنا قامقور بولىپ وتىر دەپ، قانە كىم ايتا الار وسىدان كەيىن؟!...

مىنە وسى بۇگىنگى 27 جىل بويى تاۋەلسىز ەل اتالعان قازاقستاندا ەكولوگيالىق احۋالدار جاقساردى ما؟ قورشاعان ورتامەن ۇيلەسىمدى تۇردە ءومىر ءسۇرىپ، شالعىندارىن تاپتاتپاي، تۇنىقتارىن ىلايلاماي، تابيعاتتى ايالاپ ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ شىققان بيىگىنە جەتە الدىق پا؟ جوق! وكىنىشكە وراي ءبارى دە مۇلدەم كەرىسىنشە قالىپتاستى! جاۋىزدىقپەن حالقىن قان قاقساتقان قاندىقول كومپارتيانىڭ شينەلىنەن شىعىپ، باعىت-باعدارى مەن يدەياسىن وزگەرتىپ، 180 گرادۋسقا بۇرىلا سالىپ «دەموكراتتارعا» اينالا سالعاندار جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتە «ءاي» - دەيتىن اجە جوق، «قوي» - دەيتىن قوجا جوق 27 جىل بويى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەۋدە. قازاق حالقى مەن مەملەكەتىنىڭ ىرىس-نەسىبەسى جەر استى بايلىقتارى مەن وندىرىستەر، ستراتەگيالىق كوممۋنيكاتسيالار نەگە ەكەنى بەلگىسىز شەتەلدىكتەر مەن بيلىكپەن جاقىندارعا «سۋ تەگىنگە ساتىلىپ» جاپپاي جەكەشەلەندى. ەندى مەملەكەت مۇلكىنىڭ قالدىقتارى، مەملەكتتىڭ وزەگى سانالاتىن ستراتەگيالىق نىسانداردان قالعانى تەمىر جول مەن ەنەرگەتكا سالاسى، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى مەن «اتومپروم» ساتىلۋعا تۇسپەك؟!. بۇكىل عالام ەلدەرىنەن اعىلعان نەبىر ينەنىڭ كوزىنەن ءوتىپ كەتەتىن الاياقتار مەن سۇمدار، ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندار، ياعني جاڭادان پايدا بولعان بايشىكەش - وليگارحتار «ءبىزدىڭ بيلىكپەن» سىبايلاسىپ، شاحتالار مەن جەر استى قازبا بايلىقتارىنا تولىعىمەن ەگە بولدى. قاراپايىم حالىق تاعى دا «جارىق استاۋ» باسىندا قالىپ، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ «قانسورعىش» بانكتەرىنە جاپپاي قارىزدار بولىپ، وسى بۇگىن، ءدال قازىر ولمەستىڭ كۇنىن، ياعني بيشارانىڭ كۇيىن كەشۋدە...

كيەلى ۇلى دالامىز شۇرىق-شۇرىق تەسىك، ۇكىمەتتەن رۇقسات الىپ قازبا بايلىق ىزدەگەندەردىڭ تالان-تاراجىنا ۇشىراپ، وسىمدىك جامىلعىسىنان ايىرىلىپ، جاپپاي جالاڭاشتانىپ اشىلىپ تاستالعان. كەن ورىندارىن يەلەنىپ العاندار جىرتقىشتىقپەن كەنى از جەرلەردى رەكۋلتيۆاتسيا جاساماي تاستاپ كەتىپ، كەنى باي جەرلەردى جىرتقىشتىقپەن اياۋسىز توناۋدا.

قازاقستان بيلىگى مەن تابيعات قورعاۋ ورگاندارى تيىسۋگە بولمايتىن كيەلى جەرلەرگە شەيىن شەتەلدىكتەرگە كەن ورىندارى بار جەرلەردى ساتىپ جىبەرگەن. وسى جولداردىڭ اۆتورى قاتىسقان، كەزىندە جاپپاي حالىق بولىپ قورعاپ قالعان ورداباسى «قىزىل تاس رۋدنيگى» سوۆەت وكىمەتى كەزىندە جابىلدى. الايدا ايبىندى ابىلاي حاننىڭ 100 مىڭ اسكەرىنە پانا بولعان، تىپتەن تاۋ باسىنا شەيىن سۋ اعىپ تۇرعان ورداباسىنىڭ جۇزدەگەن بۇلاقتارى مەن ورماندى – بۇتالى وسىمدىكتەر الەمى مۇلدەم جويىلىپ كەتتى. سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق اشكوز الپاۋىتتار كيەلى «اقسۋ جاباعلىداعى» ورتا عاسىر عالىمدارى مەن سوۆەت وكىمەتى وندىرۋگە تيىم سالىپ كەتكەن كەن ورنىن دا مەڭگەرمەك بولدى. ءبىر عانا جارىلىستىڭ ناتيجەسىندە 3 وزەن مەن جۇزدەگەن بۇلاقتاردى جوعالتتىق. حالىق پەن بيلىك دەر كەزىندە ارالاسىپ، اللاعا شۇكىر بۇل قاتەرلى اۆانتيۋرا جۇزەگە اسپاي قالدى.

بۇگىڭگى تاڭداعى جالپى ەكولوگيامىز بەن قورشاعان ورتامىزعا عانا ەمەس، بۇكىل جاراتىلىس پەن ادامزاتقا قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعان، كيەلى قازىعۇرت تاۋىنىڭ وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك باۋرايلارىنداعى جىرالاردا ورنالاسقان سىرت كوزگە ەلەۋسىزدەۋ عانا كورىنەتىن يزۆەست، ياعني گيپس كەنىشتەرى بولىپ وتىر. قازىر بۇل گيپس شيكىزات كەن ورنىنان شيكىزاتتى اشىق ادىسپەن، جارىلعىش زاتتاردى قولدانىپ، تاۋ جىنىستارىن قوپارىپ، عالام ەلدەرىندە 48 تسەمەنت زاۋىتتارى بار «گرۋپپ ITALCEMENTI» كومپانياسىنىڭ مەنشىگىنە وتكەن وقو، شىمكەنت قالاسى، قويگەلدى باتىر كوشەسى 22 رەتتىك نومەردە تىركەلىپ، ورنالاسقان «شىمكەنتتسەمەنت» اق - نىڭ تاپسىرماسىمەن مەردىگەر «ەلمەحمونتاج» جشس كومپانياسى وندىرۋدە.

«شىعىس» م.ا. 116/25 ۇيدە تىركەلگەن بۇل كومپانيا ديرەكتورى تۋعانباەۆا گ.ت. بىرجاعىنان، جانە «شىمكەنتتسەمەنت» اق – ى باس ديرەكتورى ازامات مورەن گابريەل انري فرانسۋا مارسەل ەكىنشى تاراپتان 08 جەلتوقسان 2015 جىلى تۇزىلگەن نومەرلىك رەتى №75 شتس/پ كەلىسىم – شارتتا كورسەتىلگەندەي 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن، ياعني 5 جىلدا وقو، تولە بي اۋدانىنداعى قازىعۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى «اقباستاۋ» يزۆەست كارەرىنەن 6 560 700 (التى ميلليون بەس ءجۇز الپىس مىڭ 700) توننا يزۆەست-گيپس وندىرۋگە كەلىسىلىپتى. قازىر مەردىگەر كومپانيا «ەلمەح-مونتاج» جشس اشىق ادىسپەن جارىلىس جاساۋ ارقىلى قوپارىلىپ الىناتىن شيكىزاتتى، ياعني يزۆەست – گيپس تاستارىن الۋ دەڭگەي - ەرنەۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەڭگى 905 مەتر تەرەڭدىك قاباتقا جەتكەن. ياعني كەن الۋ دەڭگەيىنىڭ قورشاعان ورتاعا قاۋىپتى اسا جوعارعى تەمپەراتۋراداعى ماگما جىنىستارى جاتقان دەڭگەيگە جاقىنداپ قالعاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.  

ەجەلگى كىتاپتاردا قازىعۇرت تاۋىنىڭ عالامداعى ەڭ بيىك تاۋ بولعانى، بىراق ونىڭ ءۇش رەت قۇلاپ وسى كۇنگى دەڭگەيدە قالعاندىعى جايلى ايتىلادى.  الايدا جاراتىلىس زاڭى بويىنشا تاۋلاردىڭ تەك ۆۋلكاندىق جارىلىستان سوڭ اتقىلاعان اسا جوعارعى تەمپەراتۋراداعى لاۆا مەن بالقىعان تاۋ جىنىستارى مەن مينەرالداردىڭ اسەرىنەن عانا پايدا بولاتىنى دا بۇرىننان بەلگىلى جاعداي. ونىڭ ۇستىنە مىنا تومەندە باياندالاتىن بۇرىڭعى زاماندار مەن قازىرگى زامان عالىمدارىنىڭ ەسكەرتۋ - دايەكتەمەلەرىن ەسكەرمەسە دە بولماس! قازىر قوعامدىق ءتارتىپتىڭ وسالداپ، جاپپاي ازعىندىقتىڭ اسەرىنەن كىسىنەپ تۇرعان جەمقورلىق ۇستەمدىك العان قوعامدا قورشاعان ورتامىز ورنى تولماس شىعىندارعا ۇشىراپ، باسسىزدىقتاردىڭ كەسىرىنەن تەحنوگەندىك الاپات اپاتتار جاقىنداپ كەلەدى؟!

ەڭ سۇمدىعى قازىر الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ سۋ استىندا قالۋ قاۋپى كۇشەيىپ وتىر. ورتا عاسىرلارداعى وتىرار، تاراز، بالاساعۇن، تۇركىستان، كەردەرى، سىعاناق، سارايشىق، ساۋران سياقتى جۇزدەگەن قالالارىمىزدان شىققان عالامدىق دەڭگەيدەگى مىڭداعان عۇلاما عالىمداردىڭ اتتارى مەن ولاردىڭ قالدىرعان جاراتىلىس تانۋ عىلىمىنىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى باعا جەتپەس ەڭبەكتەرى بۇگىندەرى كوپتەپ تابىلۋدا. بۇل قۋانارلىق ءىس – شارالارعا زور ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن جەرلەسىمىز، تەڭدەسى جوق ارابيست عالىم، شىعىستانۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور، حازىرەت ءابساتتار دەربىسالدى اعامىزدى ايتپاي كەتۋگە بولماس. وسى عالىم اعامىزدىڭ ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا شەجىرەلەردە ايتىلعان 411 ءال ءفارابيدىڭ 33 – ءى، 128 ءال ءتارازيدىڭ 28 ء–ى، 115 ءال تۇركىستانيلاردىڭ 15 – ءىنىڭ اتى – جوندەرى مەن ەڭبەكتەرى ستامبۇلدىڭ بۇرىنعى وسمان سۇلتاندارىنىڭ جانە يسپانياداعى كوردوۆا ۋنيۆەرسيتەتى مەن امەريكانىڭ چيكاگوداعى كىتاپحانالارىنان تابىلدى. اۋمالى – توكپەلى زامانداردا باتىس ەلدەرىنە كەتىپ قالعان قانشاما عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ەسەبى جوق. قازىرگى عىلىمدا اشىلىپ جاتقان جاڭالىقتار، ونىڭ ىشىندەگى يادرولىق فيزيكا، لازەر تەحنولوگياسى مەن استرونوميا مەن عارىشتى، جەر استى مەن ءۇستىنىڭ گەولوگياسى مەن گيدراۆليكانى زەرتتەۋ جانە تالاي جاڭالىقتار سول زاماندارعى وتىرار مەن تاراز سياقتى قالالارىمىزدا اشىلىپ قويىلىپتى. وكىنىشكە دەيمىز بە، الدە باقىتقا وراي دەيمىز بە ەندى سول زامانىندا باتىسقا كەتكەن ەڭبەكتەر سول ەلدىڭ عالىمدارىنىڭ اتىمەن عىلىمي الەمگە، جانە بىزدەرگە دە قايتا اينالىپ كەلۋدە. ال ەندى وسى جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىنىڭ تەرەڭ تىلسىمدارىنىڭ قۇپياسىن اشقان وتىراردىڭ عۇلامالارىنىڭ مىنا ايتقان ەسكەرتۋى جوعارعى جانە جەرگىلىكتى بيلىكتى ويلاندىرۋى ءتيىس: «ءبۇتىن جۇمىر جەر جاھان مەن 7 قابات اسپان كەڭىستىگىندە 21 نۇكتە بار. ونىڭ 14 كيەلى جەر انامىزدا. وسى 14 نۇكتەنىڭ 7 – ءى اتاجۇرتتا: 2 نۇكتە - ايىرتاۋ قازىعۇرتتا، بىركولىك پەن «اڭىردا» («اقسۋ - جاباعىلىنىڭ» ورتا عاسىرلارداعى اتى), وتىرار، تۇركىستان جانە سوزاق شاھارىنىڭ تۇبىندە ءبىر – ءبىر نۇكتەدەن بار. وسى 21 نۇكتەنىڭ كەز كەلگەن بىرەۋى عانا ورنىنان جىلجىپ كەتسە جۇمىر جەر جاھان مەن 7 قات كوك اسپاندا قيامەت – قايىم، ياعني اقىرزامان باستالادى. سوندىقتاندا بۇكىل عارىش كەڭىستىگى مەن جۇلدىزدار الەمى جەر انامىزعا تاۋەلدى. جوعارعى سانالى رۋحاني كۇشتەر وعان قاتتى كوڭىل بولەدى.» - دەپتى. مىنە وسىنداي قاۋىپتى نۇكتە ورنالاسقان جەردىڭ ءبىرى «اقسۋ جاباعىلى» قورىعى. بۇل كيەلى جەردىڭ قۇپياسىن قازاقتىڭ سوڭعى سىپىرا جىلناماشى شەجىرەشىسى، كورىپكەل، ەرەكشە قاسيەت ەگەسى الياسقار بايعۇتۇلىمەن (1898-1981ج.ج.) تاشكەنتتە ارنايى كەزدەسىپ، تالاي رەت پىكىرلەس بولعان تۇركىستان اسسر-ءىنىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇلوۆ بۇل جەرلەرگە 1920 جىلدارى پروفەسسور عالىمداردى، ونىڭ ىشىندە ەكولوگ د.ن.كاشكاروۆ پەن توپىراقتانۋشى ن.ا.ديمونى، بوتانيكتەر م.گ.پوپوۆ، م.ۆ.كۋلتياسوۆ، ە.پ.كوروۆيندەردەن جانە جەرگىلىكتى جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن ازاماتتاردان ەكسپەديتسيا جاساقتايدى. بۇل ەكسپەديتسيا وسى جەرلەردى بۇرىنىراق زەرتتەگەن گيدروبيولوگ، تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ا.ل.برودسكيدىڭ ساراپتامالارىمەن دە تانىسادى. سونىمەن قازىعۇرت تاۋىن، اقسۋ جاباعىلى ءوڭىرى مەن بىركولىك ايماعىنداعى («توپان سۋدى» ۇلكەن كۇشپەن ىسقىرا قايتا سورعان) «سۋسىڭگەن» قۇردىمىندا جان – جاقتى زەرتتەگەن سوۆەتتىڭ ۇكىمەت كوميسسياسى 1925 جىلدىڭ اقپان ايىندا بۇل جەرلەردى كەلەشەكتە ادامداردىڭ تابيعات پروتسەستەرىنە ارالاسۋىنان تۋىندايتىن تەحنوگەندىك اپاتتاردان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە مەملەكەتتىك قورىق قۇرۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدايدى. بۇل شەشىمدى 1927 جىلدىڭ 27 مامىرىندا رسفسر سوۆەتتىك حالىق كوميسسارياتى دا جان – جاقتى زەرتتەپ، ءوز قاۋلىسىمەن بەكىتەدى...

بۇل وڭىردە ءتۇستى مەتالداردىڭ مول قورىنىڭ بارلىعى پاتشا مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەزىنەن عانا ەمەس، سوناۋ اتام زاماننان بەرى بەلگىلى بولعان. وتكەن عاسىردىڭ 70 – ءشى جىلدارى ءتۇستى مەتالدارعا سۇرانىس ارتىپ، بۇرىنعى كەن ورىندارىنداعى قورلاردىڭ ازايعانى سەزىلە باستاعان ۋاقىتتارى بۇل جەرلەردى يگەرۋ ماقساتىمەن موسكۆانىڭ شەشىمىمەن ۇلكەن گەولوگيالىق پارتيالار زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، شاحتالار اشىپ، كەن بايىتۋ فابريكالارىن سالىپ، شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىن جەرگىلىكتى ارزان شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋدى جوسپارلايدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ماسكەۋدەگى سسرو عىلىم اكادەمياسىنا جىبەرىلەدى. جەرگىلىكتى بيلىك سايلانىپ، شەشىم كۇتىپ جاتقاندا موسكۆادان قۇپيا تەلەگرامما كەلىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز گەولوگيالىق پارتيانى ءبىر تۇندە الىپ كەتەدى. ۇڭعىلار ءبىر اپتا ىشىندە ارنايى بەتوندارمەن تىعىندالىپ، كۋلتيۆاتسيا جاسالىپ، تەگىستەلىپ، بۇل شاحتالار تۋرالى جوسپارلار دا، اڭگىمەلەر دە بايكال – امۋر تەمىر جول ماگيسترالىنا ۇلكەن قارجى كەرەك دەگەن سىلتاۋمەن مۇلدەم جابىلادى...

قازىرگى قازىعۇرت تاۋىندا جوعارىدا ايتىلعان ەكى نۇكتە دە وسىندا بولسا، وندا جوعارىدا ايتىلعان تەحنوگەندىك اپاتتى قاۋىپتىڭ دە ەسەلەي تۇسەتىنى انىق. جەر انامىزدىڭ بەتىندەگى 14 نۇكتە بۇكىل ميللياردتاعان گالاكتيكالارمەن ادامزاتقا ءبىلىنىپ، كورىنبەيتىن وتە جوعارى ماگنيتتىك ورىستەرمەن بايلانىسىپ تۇرسا، وندا بۇرىڭعى عۇلامالار مەن ورىس - سوۆەت عالىمدارى مەن سوڭعى كەزدەرى زەرتتەۋلەردە قول جەتكىزگەن امەريكا مەن كانادا عالىمدارىنىڭ دا ەسكەرتۋىنە قۇلاق سالۋ كەرەك اق!

امەريكا مەن كانادا عالىمدارىنىڭ نۇق پايعامبار زامانىنداعى «توپان سۋدىڭ» بۇكىل جەر بەتىن جاپقان سەبەپتەرىن «Nature» جۋرنالىندا جاريالاعان ۇلكەن عىلىمي ەڭبەكتەرى شىقتى. مۇندا ورتا عاسىرلىق عۇلاما عالىمداردىڭ ايتىپ، جازىپ كەتكەنىن جوعارىدا اتالعان ەلدەردىڭ قورشاعان ورتانى زەرتتەۋمەن ۇزاق جىلدار بويى اينالىسقان عالىمدارىنىڭ جان – جاقتى زەرتتەۋلەرى مەن عىلىمي تۇجىرىمدامالارى، بابالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىمەن ءبىر سارىنداس بوپ شىعىپ جاتۋى دا تاڭ قالدىرادى. جەر استى مۇحيتتارىنىڭ بار ەكەنىن ايتقان بۇل عالىمدار پلانەتامىز، ياعني جەر انامىزدىڭ 3/2 ءسىن قورشاپ جاتقان مۇحيتتاردىڭ 7 قابات جەر استىنداعى، ياعني 410 شاقىرىم تەرەڭدىك پەن 660 شاقىرىم تەرەڭدىكتىڭ اراسىندا وراسان زور سۋ قاباتتارىنىڭ قورشاپ جاتقاندىعىن جانە ول مول سۋدىڭ بۇكىل پلانەتامىزدى قورشاپ تۇرعان 4 مۇحيت پەن بارلىق تەڭىز، وزەندەر مەن كولدەردىڭ بارلىعىن قوسقانداعى قورى جەر انا قۇشاعىنداعى تەرەڭدە جاتقان سۋلاردىڭ 20 پايىزىنا دا جەتپەيتىنىن، جانە بۇل سۋلاردىڭ عالامدىق مۇحيتتارمەن دە بايلانىستا ەكەندىگىن دالەلدەپتى. تەڭىز دەڭگەيىنەن سۋدى 100 مەتر بيىكتىككە سۋ سوراپتارىمەن ايداعاندا سۋ قۇبىرىنىڭ ءار شارشى سانتيمەترىنە 10 كيلوگرامنان ارتىق قىسىم تۇسەدى. ال بۇكىل سۋ قۇبىرىنىڭ ءون بويىنا قانشاما قىسىم تۇسەتىنىن مەكتەپ وقۋشىلارى دا بىلەدى. ال ەندى 410 – 660 كيلومەتر تەرەڭدىكتەگى سۋ قىسىمى قانشا بولادى؟ (سۋرەت 1). ورتاشا 520 كم * 1000 مەتر = 520 000 مەتر بولسا، ارتىق قىسىمدى 10 مەترگە، ياعني سۋ باعانىنا شاققاندا 1 شارشى.سانتيمەترگە 1 كيلوگرامم قىسىم كۇشى تۇسەدى دەپ ەسەپتەسەك، تەحنوگەندىك ارەكەتتەردەن پايدا بولعان جەر سىلكىنۋ تەربەلىستەرى اسەرىنەن جەر استىنداعى مىڭداعان توننادان ارتىق قىسىمدا جاتقان مۇحيتتار سۋلارىنىڭ ءار جەردەن اشىلىپ كەتەتىن جۇزدەگەن فونتانداردىڭ ارقايسىسىنان سەكۋندىنا 700 تەكشەمەتردەن سۋلار اتىلىپ شىعىپ، بىرنەشە مينۋتتار ىشىندە 4 وبلىس پەن كورشى تاشكەنت، جيزاق وبلىستارى دا تەرەڭدىگى 70 - 500 مەترگە دەيىن جەتەتىن شالقىعان جاڭا تەڭىزدىڭ استىندا قالادى ەكەن. جانە دە مىڭداعان توننالىق ارتىق قىسىمدا ىستىق ماگما قاباتتارىنان ءوتىپ، اتىلىپ شىققان تەمپەراتۋراسى 400 گرادۋستان ىستىق ءتۇرلى ۋلى گازدى سۋ بۋلارىنىڭ اشىق اۋا كەڭىستىگىنە ىسقىرا شىققان سۇمدىق داۋىسىن ەسىتكەن ساتتە اق سەكۋندقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا بۇكىل تىرشىلىك ەگەلەرىنىڭ كلەتكا دەڭگەيىندە شاشىراپ، قىرىلىپ كەتەتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى سۇمدىق!!! ال اتموسفەرا قاباتىنا ەركىن اتىلىپ شىققان بۋلار سالقىنداعاندا قويۋلانىپ بۇلتقا اينالىپ كۇنى – ءتۇنى سەلدەپ قۇيىلعان جاڭبىرلار مەن جەر استىنان شىعىپ، بىرنەشە كيلومەتر بيىكتىكتەرگە اتقىلاعان ۋلى فونتاندار تاۋرات، ءىنجىل مەن قۇران كارىمدە ايتىلاتىن نۇق پايعامبار زامانىنداعى جەر قوينىنان كوككە شاپشىعان سۋلار مەن 40 كۇن، 40 ءتۇن نوسەرلەر جاۋعان «توپان سۋدى» ەلەستەتپەيدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟!...

ادامداردىڭ تابيعاتقا قيانات جاساپ ارالاسۋى اسەرىنەن شىڭعىسحان تۇران ەلىنە بيلىككە كەلگەنگە دەيىن جەرگە سالماق تۇسىرەتىن تاۋى جوق ءشول دالادا ارال تەڭىزىنىڭ وسىنداي جولدارمەن اياق استىنان پايدا بولعانى جايلى دا جىلناماشى، حالقىمىزدىڭ سوڭعى سىپىرا شەجىرەشىسى الياسقار بايعۇتۇلى ناسياتتارىندا ايتىلادى. جانە مۇنى 2000 جىلدارى قازاقستان ارحەولوگتارى مەن گەولوگتار دا (13/07/04 - ۆرەميا سوبيرات كامني. ارحيۆ - 12.07.2004 http://WWW.كاzpravda.kz/index.php)  تولىعىمەن دالەلدەدى.

اتاقتى عالىمدار ۆاسەيشين مەن پيرسوننىڭ 2 سۋرەتتە كورسەتكەن جەر استى مۇحيتتارىنىڭ سولتۇستىك امەريكا قۇرىلىعىندا جانە ەۆرازيا قۇرىلىعىنىڭ شىعىس جاعىندا، اسىرەسە ءبىزدىڭ  قازىعۇرت پەن الاتاۋلاردىڭ استىنا جاقىن ورنالاسۋى، ياعني جەرگە تۇسەر قىسىمنىڭ كۇشەيۋىنە اكەلىپ، بۇل تۋىندايتىن قاۋىپتەردى ەسەلەي تۇسەدى. بۇل عالىمدار ءالى زەرتتەلمەگەن جەر مانتياسىنىڭ استىندا دا ودان دا تەرەڭ، ۇلكەن قىسىمدا جاتقان مۇحيتتار بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى. ال اقش پەن كانادا عالىمدارىنان بۇرىن انگليانىڭ «مانچەستەر» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى دا ءبىزدىڭ ايماقتار تۇرعان جەردىڭ استىندا الىپ مۇحيتتاردىڭ بار ەكەندىگىن جان – جاقتى زەرتتەۋلەرىندە دالدەگەن بولاتىن...

ءسوز سوڭى: جوعارىدا ايتىلعان ورتا عاسىرلىق عۇلامالاردىڭ «توپان سۋدان» سوڭ جۇمىر جەر جاھانداعى ەڭ بيىك قازىعۇرت تاۋىنىڭ ءۇش رەت قۇلاپ، اينالاسىنداعى 40 قاقپالى ساق بابالارىمىزدىڭ استاناسى سايرام شاھارىن ء(بىر قاقپاسى «ءدالىز» - دەپ اتالعان. شىمكەنتتىڭ ەجەلگى داۋىردەگى اتى) باسىپ قالعان سوڭ قازىعۇرت تاۋى مەن بىركولىك، «ءوڭىر» (اقسۋ – جاباعىلى) جەرىنە ۇلى ساق بابالارىمىز ۇلكەن قۇرىلىستار سالۋعا تيىم سالىپ كەتىپتى. سىپىرا شەجىرەشى ءا.بايعۇتۇلىنىڭ «ۇلى بابالار ناسياتىندا» ساق بابالارىمىزدىڭ جەرىن جاۋلاماق نيەتپەن كەلگەن، شەكتەن شىققان الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ ارمياسىن وسى بىركولىك جەرىندەگى تاۋ شاتقالىنداعى قۇپيا قامالدا وتىرعان 21 ابىزدار سۋعا باتىرىپ، قىرىپ جىبەرەدى. ءامۋر ءزابىر داريا قاھان باستاعان ۇلى بابالارىمىز 70 نوكەرىمەن عانا امان قالعان الەكساندردىڭ قولىنا «قۋ قابىرعا» ۇستاتىپ: «ەندى كيەلى ۇلى دالاعا كەلمەيمىن!» - دەگەن ءسوزىن الىپ، قۋىپ شىعادى. بابالاردىڭ ەسكەرتكەن: «بىركولىكتە كيىز ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىندەي تاس بار. ونى قوزعاساڭ، ءدالىز (شىمكەنت) شاھارى سۋ استىندا قالادى!» - دەگەن ءسوزىن ۇمىتپاي، ەندى مۇندا قۇرىلىس سالۋدى، جانە قۇرىلىسقا جەر ءبولۋدى دە دوعارۋ كەرەك! ۇلى ابايدىڭ جىرىندا ايتىلاتىن، ا.ماكەدونسكيگە قاقپاسىن اشپاعان قۇپيا قامالدا «كوز سۇيەگىن» لاقتىرىپ جىبەرەتىن جەر وسى. بۇل ونىڭ ماسقارا جەڭىلىسىن جاسىرماق بولعان دوسى، ەگيپەتتىڭ بيلەۋشىسى پتولومەيدىڭ شىعارماسىنا نەگىزدەلگەن تۋىندى دەپ ساناۋىمىز كەرەك...

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز بۇكىل ادامزاتتىڭ بەسىگى بولعان اتاجۇرت قازىعۇرت پەن «بىركولىك»، «اقسۋ– جاباعىلى» جەرى ەندى ادامزاتتىڭ تابىت - مازارىنا اينالماسىن دەسەك، قۇپياسى مەن سىرى مول، بابالاردىڭ اق نايزانىڭ ۇشىمەن، الماس قىلىش جۇزىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قورعاعان، ولاردىڭ قانى مەن انالارىمىزدىڭ كوز جاسىمەن سۋارىلعان، وتىرعان جەرىن شاڭداتپاعان، تۇنىعىن لايلاماعان كيەلى جەرلەرىمىزدىڭ ءاربىر شارشىمەتر جەرىن ايالاپ، بولاشاعىمىز ءۇشىن ساقتاي بىلەيىك جانە وقو، تولە بي اۋدانىنداعى «اقباستاۋ» كارەرىنىڭ جۇمىسىن تەز ارادا توقتاتىپ، ونى تولىعىمەن رەكۋلتيۆاتسيا جاساپ، ورنىنا قالىڭ ورمان وتىرعىزۋ كەرەكتىگى دە كەزەك كۇتتىرمەيتىن، اسا ماڭىزدى ءىس – شارا! قازىعۇرت، بىركولىكتە دە قۇرىلىس جۇمىستارىن توقتاتىپ، بۇل كيەلى ورىنداردى مەملەكەتتىك قورىققا اينالدىرىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ قاجەت!

ىلەسبەك بايجانوۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz