جايىقتان جەتكەن ساعىنىش حات

ساعىنىش سامالى اق ەركە جايىقتىڭ جاعالاۋىنان ەسىپ تۇرادى. ويتكەنى، جۇلدىزداي جارق ەتىپ، ەرتە سونگەن تولەگەننىڭ باسقان ءىزى بار. جالعىز جايىقتىڭ جاعالاۋى عانا ەمەس، سوناۋ الاتاۋ مەن تارباعاتاي تاۋلارىنان جەتەتىن ساعىنىش سارقىتى ولەڭ سارايىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا كۇش سالدى. «ساعىنىش» ۇعىمى قازاق پوەزياسىندا تولەگەننىڭ ولەڭدەرىندە عانا كورىنىس تابادى.

و، ادامدار بىرگەمىن مەن سەندەرمەن،

ىقىلاسىڭا ەشنارسەنى تەڭگەرمەن.

سەندەر مەنىڭ باقىتىمنىڭ بۇلاعى،

سەندەر مەنىڭ دارىنىما جەل بەرگەن ،-دەپ ادامزاتقا دەگەن ساعىنىش سالەمىن، پەرزەنتتىك تىلەگىن جەتكىزەدى. تولەگەننىڭ تۇلا بويىنا بىتكەن بەكزات بولمىستىڭ اق پاراعى ساعىنىشپەن جازىلىپ، كۇنى بۇگىنگى زاماننىڭ تاراۋىندا جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. كۇزگى جاڭبىردىڭ تامشىسىنداي جىلاۋىق ولەڭدەر كوبەيدى. تولەگەننىڭ تۇنىق جىرلارىندا اۋەزدى ءۇن ەستىلدى. تۇعىرى بەرىك شىعارمالار انگە سۇرانىپ تۇرعانداي بولادى. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار، اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي»،-دەپ حاكىم اباي ايتقانداي، تولەگەن اقىننىڭ جىرلارى كەلەشەكتە اندەرمەن استاسقان شىعارمالار بولادى دەپ، وسيەت قالدىرعانداي كەيىپ تانىتادى.

رۋحاني سۇرانىس دەگەن ۇعىم بار. رۋحانياتتىڭ جارشىسى – اقبەرەن اقىندار مەن قارىمدى قالامگەرلەر. جويقىن جارىلىستاي قازاق پوەزياسىنا ەرەكشە لەپ اكەلگەن تولەگەن سويقان تالانتتاردىڭ ساناتىنا قوسىلدى. قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى فاريزا وڭعارسىنوۆا: «تالانتتى بولۋ قاۋىپتى – تالانتسىزداردىڭ ىشىندە»،-دەگەن ەكەن. تالانتتار تاسادا قالادى، تالانتسىزدار ءتوردى اڭسايدى. ءتوردى اڭساعان قاۋىمدى تولەگەن پوەزياسى  ءتۇپ – تامىرىمەن جويىپ جىبەرەتىن الاپات كۇش پە؟-دەگەن سانالى سۇراق ويعا ورالادى. تولەگەن ولەڭ وقۋدىڭ وزىندىك ءىزىن وقۋ ورداسىندا قالىپتاستىردى. قادىر اقىننىڭ ولەڭدەرىندە: «ناعىز قازاقتى» دومبىرامەن سۋرەتتەيدى. ال، تولەگەننىڭ دومبىرادا ويناعانىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى.

«اقىن – ۇلت بولمىسى»،-دەپ ۇعىنساق، ۇلتتىق بوياۋ، سەزىمنىڭ سيقىرلى ناقىشىنان كورۋگە بولادى.

سەن مەنىڭ ءوزىمدى كورسەڭ،

تۇرىسىم وسى مەنىڭ.

ال مەندەگى عالامات سەزىمدى كورسەڭ

شوشىر ەدىڭ!..

وزىندىك بولمىستى ءتورت جول ولەڭىمەن سۋرەتتەپ بەرەدى. عاجايىپتان وربىگەن ءتاتتى سەزىم عالامات سەزىمگە ۇلاسا جونەلەدى. ساعىنىش ۇعىمىنىڭ قاتارىنا سەزىم قوسىلدى.

... كىم ءبىلسىن تالاي كۇنگى تىلەگىم ەد،

ماڭگىلىك تارقاماۋى دا مۇمكىن ونىڭ.

ءيا،اقىن جۇرەگى كورەگەندىلىكتىڭ بەلگىسىمە؟! راس،ماڭگىلىك ەلدىڭ تاريحناماسىنا تولەگەن جىرلارى ورحون-ەنيسەي جازبالارىنداي تاسقا قاشالىپ جازىلدى. زاڭعار جازۋشى ءا.كەكىلباەۆتىڭ: «اقيقاتتىڭ مەكەنى –جۇرەك. وعان كەڭىستىكتەگى ەرەن بولمىستى تۇگەل سىيعىزۋعا بولادى»،-دەگەن كوركەم ويدىڭ استارىندا جاتقان ۇلاعاتتى ءسوزى بار.تولەگەن پوەزياسى – ولەڭ سۇيەر قاۋىمنىڭ جۇرەگىنە جەتىپ جىعىلىپ، ىرگەتاسىن قالادى.قازىرگى قازاق پوەزياسىندا تولەگەننىڭ ىزدەرى كوپ. قۇشتار كوڭىل ولەڭنىڭ اقجەلكەنىن كوتەردى. ليريكالىق سارىنى ارقىلى ارمان اتتى ارعىماققا ءمىنىپ،شابا ءتۇستى. توقتامادى.

«ارمان ساپارى»، «ومىرگە ساياحات»، «مەن ساعان عاشىق ەدىم»، «قۇمداعى مۇنارالار»، «امانات»، «ءبىر تويىم بار» داستاندارى مەن شىعارمالارى ارقىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قاناتىنا اينالىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ تورىنە قادام باستى. «قۇمداعى مۇنارالار» اتتى ولەڭدەر جيناعى ءۇشىن لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى.

جاناسساڭ جاندا جاز قالار،

جارقىراي تۇسكەن جارىقتار.

قازىلماي جاتقان قازبالار،

جازىلماي جاتقان تاريحتار.

ەلىمىزدەگى قازبا بايلىقتاردىڭ جەر قويناۋىندا جاتىپ، يگەرىلمەي جاتقانىن ايتادى. قازاقتىڭ تاريحىنا دەگەن الاڭ كوڭىل اقىن جۇرەگىن بەي-جاي قالدىرمايدى.اقىننىڭ قوعامداعى كۇرمەۋلى ماسەلەردىڭ شەشىلۋى ءۇشىن قولىنا قالام الىپ، قاعاز بەتىنە ولەڭ جولدارىن تۇسىرگەنى بايقالادى. قىزىق سيۋجەت. استارلى وي.

ايبەرگەنوۆ الەمىنە بويلاساق، «ارال جىرلارى» ولەڭى كوزگە تۇسەدى.

شاعالاڭ بەينە توبەدەن،

اۋەلەپ ۇشقان اق پاراق.

اۋماعىڭ تولى كوپ ولەڭ،

ايدىنىڭ فوتواپپارات.

قاراقالپاق حالقى تەڭىزدىڭ بويىن جاعالاپ، بالىق اۋلاپ كۇن كورگەن. قاراقالپاقستان پەن ارال بويىنداعى ەل – جۇرتتىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگى ۇقساس، اقىندار مەن جىرشىلاردان كەم ەمەس ەكەنىن ايتادى. جارتاستى جارىپ وتەتىن ايدىننىڭ اساۋ تولقىنىن كۋاگەر رەتىندە سۋرەتتەيدى.

تولەگەننىڭ سىني ماقالالارىن وقىساق، قاتال سىنشى، وچەركىنە زەر سالساق، شەبەر جۋرناليست، اڭگىمەلەرىنەن زەردەلى ءسوزدىڭ زەرگەرى ەكەندىگىن ۇعىنۋعا بولادى. 1962 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ № 8 سانىندا «قوڭىر كۇز ەدى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. قاليحان ىسقاقتىڭ «قوڭىر كۇز ەدى» اتتى پوۆەستى حاقىندا شىعارمانىڭ تابيعاتى اشىلعانىن، ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ساناتىنا قوسۋ كەرەكتىگىن جازادى. ۇلت ۇستازى زەينوللا قابدولوۆتىڭ دا تاقىرىپقا سايكەس ماقالاسى جارىق كورگەن كەز ەدى. بۇل تولەگەن اقىننىڭ ءسوزدى تەرەڭ تۇسىنگەن قالامگەر ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.

تولەگەننىڭ مۇحتارمەن، شامشىمەن مىزعىماس بەرىك دوستىعى كوپكە ۇلگى. ايبەرگەنوۆ پوەزياسىنىڭ اسەرىنە ەنىپ، اتوي سالار اقىننىڭ ەگىلە-توگىلە جىرلاۋىنا ەلىكتەپ وسكەن جىرشىلاردىڭ ءبىرى - مۇحتار شاحانوۆ. ول ءوز سوزىندە: «تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ءشامشى قالداياقوۆ ۇشەۋمىز ەرەكشە دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدىق.  انام مارقۇم 13 قۇرساق كوتەرگەن، سونىڭ ىشىندە مەنەن باسقاسى تۇگەل و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن. نەشە بالاڭىز بار دەپ سۇراعان ادامدارعا: «مەنىڭ ءۇش بالام بار: ۇلكەنى – ءشامشى قالداياقوۆ، ورتانشىسى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ، كىشىسى – مىنا مۇحتار» – دەيتىن. مۇحتار شاحانوۆ تولەگەن شىعارمالارىنان ءنار الىپ، اعالىق اقىلىن تىڭداپ، قاسىندا ءجۇرىپ، كوپ نارسەنى ۇيرەنگەن.

1965 جىلى اتىراۋ توپىراعىندا ءشامشى ەكەۋى ساپارلاپ كەلگەن ساتىندە، جايىقتىڭ تولقىندارى اسەر ەتتى مە، قايدام؟! جاعالاۋدىڭ اق سامالىنان راقات كۇي كەشكەن تولەگەن مەن ءشامشىنىڭ «اق ەركە – اق جايىق» اتتى ءانى دۇنيەگە كەلدى. ليريكالىق ءان. فاريزانىڭ «جايىقتىڭ تولقىندارى» مەن تولەگەننىڭ «اق ەركە – اق جايىق» اتتى تۋىندىلارى جايىق بويىنا ەسكەرتكىش ورناتقان،  وزىق اندەردىڭ ۇلگىسى بولدى. اپىر –اي، جاعالاۋ ءتىل بىتكەندەي، الا دۇلەي سەزىم دەنەمدى بويلاي جونەلەدى. قىزدارى سالتانات پەن اينار ايبەرگەنوۆا اتىراۋ توپىراعىنا قادام باسقان ساتتە، «قازاقستان – اتىراۋ» تەلەارناسى ارنايى حابار ءتۇسىردى. حاباردا قىزى سالتانات: «اق جايىققا اكەمنىڭ باسقان ءىزىن كورەيىن، اكەمنىڭ 80-جىلدىعىن ەستەرىنە  سالايىن»،-دەپ كەلدىم. اكە اماناتىن ارقالاعان ۇرپاقتىڭ ىشكى وي، جان دۇنيەسىندەگى الاي-دۇلەي سەزىمى.

...ءىز. ۇرپاق ساباقتاستىعى. جۇمەكەننىڭ اكەسى سابىر سوعىسقا اتتانعان ساتتە، ناجىمەدەن قارت اشاق قۇمىندا ءىزىن باسقىزىپ، قازانمەن بەتىن جاۋىپ قويادى. ءىزدى ساقتاۋ – قارتتاردىڭ ونەگەسى. تولەگەن مەن جۇمەكەن - تاعدىردىڭ تولقىنىندا تەربەلگەن، تاۋ تۇلعالار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت.

تولەگەننىڭ پوەزياسى ارقىلى قازاقتىڭ ءسوز ونەرى بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. قازاق پوەزياسىنا رەفورما جاساپ، ەكپىندى پوەزيانىڭ قالىپتاسۋىنا كۇش سالدى. سەبەبى، 18 بۋىندى ولەڭدى جازۋ تەك تولەگەننىڭ قولىنان كەلۋشى ەدى. استارلى ويلاردىڭ ءتۇپ – تامىرىنا بويلاپ، ءبۇتىن بولمىستىڭ كەم-كەتىگىن تۇزەدى. كومبەنىڭ قۇپياسىن اشىپ، التىن ساندىقتىڭ كىلتىن XXI-عاسىردىڭ ۇرپاقتارىنا تابىستادى. زاڭعار شىڭعا تولەگەن ەسىمى قازىق بوپ قاعىلىپ، كۇللى قازاقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالدى. ارتىندا قالعان ادال پەرزەنتتەرى – اكە وسيەتىن جالعاعان، ادەبيەت الەمىنەن كەيىنگى جوقتاۋشىلارى. تولەگەن 30 جاسىندا ومىردەن وتسە دە، ولمەس مۇراسىن جيناقتاپ، بىرەۋىڭدە جوعالتپاي بىزگە جەتكىزگەن قازاق انالارىنىڭ سيمۆولى – ءۇرنيسانىڭ ءتالىم- تاربيەسىن الىپ، ادام قاتارىنا قوسىلعان ءتورت قىز بەن ءبىر ۇلى – ايبەرگەنوۆتەر اۋلەتىنىڭ تەرەڭ تامىرلى تاريحىن، شاڭ باسقان شەجىرەسىن جازا ءتۇستى.

«وزگەگە قالاي كورىنەتىنىن بىلمەيمىن، مەن ءۇشىن ويلانۋ مەن قيالعا بەرىلۋ بۇكىل ءومىرىمنىڭ باس قىزىعىنداي سانالادى. وسى از ءومىرىمنىڭ ىشىندە ويلانىپ وتكىزگەن ۋاقىتتارىمدى ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتكىزگەن، سانالى وتكەن، داڭقتى وتكەن ۋاقىت دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا مەن ويلار ءۇشىن، ويلانۋ ءۇشىن قانشاما ۋاقىتىم كەتكەن بولسا دا، ول ءۇشىن ءومىر بويى وكىنبەي وتەمىن عوي دەپ ويلايمىن. مەن ءۇشىن وكىنىشتىسى سول، ارزان كۇلكى مەن بولماشى لاززاتقا بولا جىلاپ كەتكەن التىن ساعاتتارىم بولسا كەرەك. مەن وسى كۇنگە دەيىن قانشا ويلاردى قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەرگەندە عوي، باسقا  ءۇشىن ەلەۋلى دۇنيە بولماعانمەن، وزىمە كوپ پايداسىن تيگىزەر ەدى-اۋ، شىركىن!»،-دەپ تولەگەن اقىن ءوز ەستەلىگىندە ءومىردىڭ وزەندەي اعىپ وتكەنىن اۋىر كۇرسىنىسپەن سۋرەتتەيدى. ءيا، ءوزى ايتقانداي، عۇمىرداعى ۋاقىتى سانالى ءارى داڭقتى ءوتتى. ساعاتتىڭ ءتىلى توقتامادى. ادەبيەتتىڭ التىن كەنى – تولەگەن مۇراسىن حالقىنا جولداپ وتىر. اقىن عۇمىرىنىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسادى. تولەگەننىڭ تۇڭعيىقتاي تەرەڭ، بۇلاقتاي ءمولدىر جىرلارى قازاقتاي ۇلت باردا ماڭگى ساقتالادى.

ادىلبەك ومىرزاقوۆ

ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz