شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاققا امانات ەتكەن "عاقىلياسى" تۋرالى...
قازاق حاندارىنىڭ تەگى مەن تەكتىلىگىن شىڭعىسحاننان ىزدەسەك، كوپتەگەن ادامدار ءوز تامىرىمىزدى وزگەدەن ىزدەگەندەي توسىرقاي قاراۋى مۇمكىن. داۋى مەن تالاسى كوپ وسى تاقىرىپتىڭ تەرەڭىنە بارماي-اق، قولىمىزعا ىلىككەن، ويىمىزعا ورالعان سارابدال ويلارعا جۇگىنسەك تە ءبىراز شىندىقتىڭ بەتى اشىلادى.
ءتىپتى قۇلاق ەستىگەندى ەمەس، كوز كورگەن تاريحقا جۇگىنسەك، شوتامان ۋاليحانوۆ جانە ونىڭ نەمەرە اتاسى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ تەگى مەن تەكتىلىگى حاقىندا دا ءبىراز اڭگىمە قوزعاۋعا بولار ەدى. ءوزىم كوز كورگەندەردەن ابىلپەيىزدىڭ شوبەرەسى ءشارىپحان كوگەداەۆتىڭ شاكىرتتىگىندە بولعان تالاي قارتپەن كەڭەسىپ ەدىم. ءشارىپحان دەسە ەكى قولىن توبەسىنە قويا حان كوتەرەتىن سول قاريالار اسىل بەگزاداسىنا شاڭ جۋىتپايتىن. سونداعى كوپ اڭگىمەنىڭ بىرىندە ءشارىپحاننىڭ «قازاق-قىرعىز ۇيىمىن» باسقارىپ تۇرعان ءبىر كەزىندە، اۋىلدا ءبىر توي بولىپ، ءشارىپحان جوقتا تۇس-تۇستان ەرۋلىك، تويلىق، كورىمدىك دەپ كوپ مال جينالعان كورىنەدى. سىرتتان كەلگەن ءشارىپحان وزىندە جوق كوپ مالدىڭ قايدان كەلگەنىن تەكتەپ، دەرەۋ اتالعان ۇيىمنىڭ قازىناشىسىن شاقىرىپ، مالدى سولارعا وتكىزىپتى دەسەتىن. سول قارا كوكتىڭ تۇقىمىن شىڭ شىساي اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ باس يدىرە الماعاندا، دورەكى تەرگەۋشىنىڭ ءبىرى سۇيەگىنە تيەتىن اششى سوزدەرمەن تىلدەسە كەرەك. ەتىنە تاياق تيگەنىنە مىڭق ەتپەگەن ساباز قورلاعان سايقىمازاققا توزبەي، تەرگەۋشىنى قولىنداعى كىسەنمەن ۇرىپ جىعىپتى. ءوزىن جاۋلار سول 1943 جىلى ۇرىمجىدە كەسكىلەپ ءولتىردى.
بۇل مىسالداردى نەگە شۇبىرتا جونەلدىك. كوز كورگەندەي بولعان وسى حيكايالاردىڭ استارىندا نە بار؟. ءشارىپحاندى حالقى الدىندا حان كوتەرگەن تەكتىلىك سىرى قايدا جاتىر؟ – مىنە، مۇنىڭ ءبارى ءبىز ءسوز وتكەلى وتىرعان «التىن اۋلەتتەردىڭ» باستاۋىنداعى شىڭعىسحان زامانىنان بۇرىن جانە كەيىنگىلەر ارقىلى جالعاسقان تازا قاندىلىق، تەكتىلىك ارقاۋى. شىڭعىسحاندى موڭعول دەپ بىزدەن الىستاتپاي-اق، ۇلتتىق بوگەنايىمىز ايقىن اڭعارىلماعان تۇستاعى تۇركى جۇرتىنىڭ كوسەم، قولباسشىسى دەپ تانۋىمىز لازىم. ونىڭ قاراپايىم مىسالىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ مىنا ولەڭىنەن بايقايمىز:
تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان، تۇڭعىيىق وي، بولات جىگەر.
شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا،
ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر.
ەندەشە، شىڭعىسحاننىڭ ارتىنا قالدىرعان عاقىليالارى مەن وسيەتتەرىنە جۇگىنە وتىرىپ، ويىمىزدى ودان ارى وربىتەيىك.
الەم حالىقتارىن ءسۇيۋ يدەياسى
شىڭعىسحاننىڭ الەمگە سوعىس اشۋى تەك قانا جەر بەتىنىڭ قوجاسىنا اينالۋ ما؟ الدە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەگەندەي، دۇنيەگە ورتاق «كومۋنيزيم» ورناتپاقشى بولىپ، حالىقتار بىرلىگىنىڭ ورتاق مۇراتىن ويلادى ما؟ ارينە، تامىرى تەرەڭ تالاي سىر بار. تۇركىلىك وداقتىقتى ىدىراتۋ پيعىلىمەن قاراۋشىلاردىڭ كەز-كەلگەنى ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزگە جاۋ قويىپ، شىڭعىسحاندى تەك قانا «شاپقىنشى، جاۋىز» كورسەتكىسى كەلدى. سايىن دالادا جاساعان ءبىر تۇتاس اعايىندى حالىقتى تايپالىق، ۇلتتىق تەككە ءبولدى.
ال، ءوزى نە دەيدى؟
دۇنيەجۇزىن ورنىقتىرامىن دەسەڭ،
ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسىن قوس.
الەمنىڭ حالقىن ىنتىماقتاستىرامىن دەسەڭ،
اۋەلى ولاردىڭ كوڭىلى مەن سەنىمىن تاپ.
***
شىعىستان باتىسقا دەيىن،
مۇنشا جۇرتتى بيلەدىم.
قانى بولەكتى باۋىرلاستىردىم،
جانى بولەكتىڭ باسىن قوستىم...
***
بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ ەستۋىمشە ءۇش مىڭ قىلمىس كىنانىڭ ەڭ اۋىرى قايرىمسىزدىق ەكەن.
***
قاتىگەز ەمەس، ءادىل شىنشىل، تۋراشىل ادال، بىلىكتى، اقىل پاراساتتى ادامعا قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋ كەرەك.
***
ءبىر ادام تۋىپ تۇمەن جۇرتتى ورنىقتىرسا ادامزاتتىڭ بارلىعىنا شاراپات. وسىلاي ىستەسە كوكتەگى تاڭىرگە، جەردەگى ادامعا ابىروي.
***
حان ادام تەك بيلىك ۇستاۋشى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اتا-اناسى، ولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋشى، وي ساناسىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ، بىرىكتىرۋشىسى بولماق.
***
اققۋ قۇستاي جينالىپ،
ادامنىڭ بارلىعى جىرعاسا دەيمىن.
وتىرىكشىنىڭ سوزىنە الدانىپ،
بوس سوزگە ماس بولماسا دەيمىن.
اق قۇتانداي جينالىپ،
ادامنىڭ بارلىعى جىرعاسا دەيمىن.
قىرت ادامنىڭ سوزىنە سەنىپ،
قىرعىن سوعىستا ولمەسە دەيمىن!
***
دۇنيەدەگى عادىلدىكتى تىلەۋ،
ءار ادامنىڭ ۇلى ارمانى.
دۇنيەدەگى جاماندىقتان جيرەنۋ،
ءار ادامنىڭ وزىنشە قورعانى.
***
دۇنيەجۇزى ءبىر جان ۇياداي تىنىشتالىپ، بەيبىت ءومىر ورناسا مەنىڭ جانىم جاي تابار ەدى.
***
مەنىڭ اقىلگوي عالىمداردى شاقىرىپ، تالانتتى تالاپتىلارعا سۇيەنۋگە قۇمارتۋىم دۇنيە ءجۇزىن تىنىش ورنىقتىرۋ ءۇشىن ەدى.
مىنە، كورىپ وتىرعانمىزداي شىڭعىسحان ەشقاشان «باسقا حالىقتى جاۋلا، قانىن سۋداي اعىز، توزدىر» دەگەن سەكىلدى سوزدەرگە بارمايدى. جەر بەتىنە ادىلدىك، تىنىشتىق ورناتۋدى ارماندايدى. جانە دە مۇنى تەكتەن-تەككە ايتا سالمايدى. «مەن جالعىز اۋىز ءسوزدى اعات ايتسام بۇكىل ەلدى بۇزادى. جالعىز اۋىز ءسوز بولسا دا جالعان ايتپاۋعا تىرىسامىن» – دەپ، «حان ەكى سويلەسە قارا بولادى، قارا ەكى سويلەسە قاتىن بولادى» دەگەن قاعيدانى ۇستانادى. ولاي بولسا ءبىز كورىپ وتكەن ءسوز باسىنداعى جارقىن مىسالداردىڭ ءتۇپ-توركىنىنىڭ قايدا جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. «بۇكىل دۇنيە ءجۇزى پرولەتارياتتارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن لەنين جارىقتىقتىڭ سوزىندە قانشاما جىل قاتىق قىلدىق. ال شىڭعىسحان بولسا اتالارىمىزدىڭ اتاسى، تۇركى-قازاق جۇرتىنىڭ جيھانگەر ءباھادۇرى ەمەس پە!؟
مەملەكەتشىلدىك يدەياسى
بۇگىندەرى جالپاق جاھانعا ءماشھۇرمىز دەپ شىرەنگەن قىتايلار ءوز تاريحىنا: «جۇڭگونى (قىتاي ەلىن) بىرلىككە كەلتىرگەن يۋان پاتشالىعى (قۇبىلاي پاتشالىعى)» دەپ التىن ارىپپەن جازىپ قويدى. ال بىزدە، شىڭعىسحان دەسە، موڭعول دەسە، تاپ ءبىر سولار ويانىپ كەتىپ مەملەكەت بيلىگىن تارتىپ الاتىنداي ۇركە قارايمىز. بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ شىعۋ توركىنى شىڭعىس قۇرعان قۋاتتى ەلدەن باستالاتىنىن مويىنداساق، وندا ونىڭ مەملەكەتشىلىك يدەياسى ءبىزدىڭ دە بارار باعىت، جۇرەر جولىمىزدى كورسەتە الادى. ەجەلگى ھۇن ءداۋىرىنىڭ تۇركىلەر ارقىلى جالعاسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، كەمەلدى زاڭى بولعانىن ەسكە الساق، سول ارقاۋدى شىڭعىسحان بىزگە جالعادى. «بۇرىنعىنىڭ ءسوزى – مۇرا، ەسكىنىڭ جوسىنى – زاڭ» دەپ، وزىنەن بۇرىنعىنى ءجاي عانا جالعاپ قويعان جوق – ءوز مەملەكەتىن باسقارۋ ءتۇزىمىن ورناتىپ، اتقارۋشى ورگانداردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ وتىردى.
شىڭعىسحاننىڭ جوشىعا ايتقان اقىلىندا:
ءبولىم جۇرتتى باسقارا الماساڭ،
بولەك ەل بولا المايسىڭ.
اس تاعام دايىنداۋشى اسپاز،
القا توپقا جەتكىزۋگە مىندەتتى.
ۇلى ەلدى تەڭ باسقارۋ،
استى الالاماي جەتكىزۋمەن بىردەي, – دەگەنى، ارينە، ءبىزدى مەڭزەگەنى ەمەس پە!؟
تاعى دا ارى قاراي قاراپ كورەيىك:
ءوز ءتانىم تالىقسا دا،
ۇلى مەملەكەتىم قالجىراماسىن.
بۇكىل دەنەم شالدىقسا دا،
ءبۇتىن ەلىم بۇلىنبەسىن!
ءوز ءتانىم تالىقسا تالىقسىن،
ۇلى مەملەكەتىم قۇلاماسىن.
بۇكىل دەنەم قينالسا قينالسىن،
ءبۇتىن ەلىم قينالماسىن!
***
قالىڭ ەلدى باسقارا الماساڭ،
قانداس اعايىن بولا المايسىڭ.
ۇلى ەلدى باسقارۋ جوسىنى،
ۇلىستىڭ قامىن ويلاپ،
كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ،
ارتىڭنان ەرتە بىلۋىڭدە.
***
كەلەشەكتە 500,1000,10000 جىل وتسەدە دۇنيەگە كەلىپ بيلىك ۇستايتىن ۇرپاقتارىم قايسى ەلگە دە جول-جورالعى بولا الاتىن «ءۇش جارعى» زاڭىن بۇلجىتپاي ورىنداساڭدار سول ەلدى ماڭگىلىك ءتاڭىر قولداپ، ولار ارقاشاندا قۋانىش جىرعاۋلى، باقىتتى بولماق.
***
مارتەبەلى نوياندار! تۋىس-تۋعاندارىڭا عانا قول ۇشىن بەرىپ، بوگدە ادامداردى شەتتەتسەڭدەر، بايلىق داۋلەتتەرىڭە ساراڭدىق ىستەپ، ۇكىمەتتىك دۇنيەنى جىمقىرساڭادار، وندا جالعان جولعا ءتۇسىپ، ۇرلىق قارلىققا سالىنعانمەن تەڭ. سونداي قىلىقتان مەملەكەت قۇلاپ، جاۋعا جەڭىلەسىڭدەر. مۇنداي جات پيعىلعا جول بەرمەڭدەر!
***
ۇلىسىڭدى قۇتقارامىن دەسەڭ،
ۇلتىڭدى قۇتقار.
ۇلتىڭدى قۇتقارامىن دەسەڭ،
رۋحىڭدى قۇتقار.
***
جاساندى جالعان جوسىن كوبەيسە، قارا حالىقتىڭ ءۇنى حانىنا جەتپەي، زالىم سايد ساناتتارى باس پايداسىن ولياپ، مەملەكەتتى ويراندايدى.
***
مەملەكەتتىك جوسىندى،
بىلىكتى بيدەن سۇرا.
بىلمەيتىن نارسەڭدى،
اقىلگوي اقساقالدان سۇرا.
***
مەملەكەتتىك جول-جوسىندى بايسالدى ءادىل ورىنداسا كوپكە قادىرلى بولماق. ءتۇزۋ جۇرسە جاقسى اتاعى جايىلىپ، كورەر كوز، ەستىر قۇلاققا جاعىمدى بولماق.
***
كەلەشەك ۇرپاقتارىم!
شىنايى كوڭىلدىڭ امىرىمەن،
ەل ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ،
ۇلى مەملكەت قۇرساڭدار;
ات اتاقتارىڭدى ساقتاپ،
اتتارىڭ جاقسى جاريا بولسا;
مەن ولسەمدە رۋحىم ولمەي،
ارۋاعىم سەندەردى جەبەيتىن بولادى!
***
ماڭگىلىك ءتاڭرىنىڭ جەبەۋى، بابالار ارۋاعىنىڭ قولداۋىمەن ۇرپاعىم ءۇشىن ۇلانقايىر ەلدى ورناتتىم. ونىڭ ورتالىعىنان ءتورت قۇبىلىاسىنا دەيىن ءبىر جىلدىق جەر. ەندى، سەندەر ءۇشىن ىنتىماق بەرەكەلى بولۋدى عانا وسيەت ەتتىم.
وسى سوزدەردەن شىڭعىسحاننىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋ جولىنداعى قيىندىعى مەن ونى جان-تانىمەن قورعاۋ يدەياسى انىق اڭعارىلادى. مەملەكەتشىلدىك جانە ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ اداڭسىز ءومىر ءسۇرۋ يادەياسىنىڭ ماڭىزدىلىعى قايتا-قايتا قاداعالانىپ وتىرادى. دەمەك، حاننىڭ قارا باسىن ەمەس، حالقىن، مەملەكەتىن ءسۇيۋ يدەياسى شىنايى سۇيىسپەنشىلىكپەن بەينەلەنگەنى انىق.
حان جانە ەل باسقارۋ حاقىندا
حان دەگەن كىم، ونىڭ حالىق الدىنداعى مىندەتى نە دەگەندى شىڭعىس اۋلەتى اتادان بالاعا التىن ارقاۋ، بۇلجىماس زاڭ رەتىندە جالعاپ وتىرادى. تاعى دا حاننىڭ ءوزىن تىڭدايىق:
مەنىڭ حان تاعىما ۇرپاعىمنان كىم مۇراگەر بولسا دا جاقسىلىققا جاقسىلىق ىستەيتىن بولسىن.
***
حانى اقىلدى ەلدە،
قاراسى تىنىش تابادى.
جارتاستى جەردە،
ەشكى تىنىش تابادى.
***
حان جىرعاۋلى بولسا،
مەملەكەتىنىڭ قۋاتتىلىعىنان.
قارا جىرعاۋلى بولسا،
حانىنىڭ قۋاتتىلىعىنان.
حانىم جىرعاۋلى بولسا،
ەرىنىڭ اقىلدىلىعىنان.
حالىق جىرعاۋلى بولسا،
ىنتىماق بىرلىگىنەن.
***
اقىلدى حاننىڭ ەلى،
قاراڭعىدا اداسپايدى.
اقىلسىزدىڭ اۋىلى،
اشىق كۇندە اداسادى.
***
ءوز باسىڭ ءادىل بولسا،
جارلىقسىز-اق ءىس بىتەر.
ءوز باسىڭ ادىلەتسىز بولسا،
ورگە سۇيرەسەڭدە،
وزگە جۇرت ارتىڭنان ەرمەس.
***
كەشە مارتەبەلى تاققا وتىرىپ،
بۇگىن ۇلىستىڭ تاعدىرىن ۇمىتىپ،
قارا باسىڭنىڭ قامىن ويلاساڭ،
بۇگىنگى ەلدىك جوسىنعا جات،
ەرتەڭگى ۇرپاقتان ۇيات.
***
حان ادام قارامەنەن تەڭ ەمەس،
كورىنگەنمەن جارباڭداسىپ،
كۇلكى بولۋ ءجون ەمەس.
***
ءبىلىم مەن جارلىقتى، قايرىمدىلىق پەن ايباتتى ۇشتاستىرا بىلگەن شاقتا الەمدى يەلەنە الاسىڭ.
***
تالپىنىس، كۇرەستى باعالاي بىلمەگەن قاراڭعى حاننىڭ الدىندا باس ءيۋدىڭ قاجەتى جوق.
***
ءوزىمشىل حان، نوياندار،
ءوز جەرىندە عانا سىيلى.
تەرەڭ ويلى ادامدار،
قايدا جۇرسە دە سىيلى.
***
ۇلى ۇلىس ەلىڭدى،
ۇلاعاتتى باسقار.
ەل ماقتار اتاعىڭدى،
باسىنان باستاپ ەسكەر.
***
حان سارايىنداعى ورىنسىز شالقىپ تاسۋ ۇرپاقتاردىڭ تاربيەسىن بۇزىپ، باقتالاس ارازدىققا، كورسەقىزار دۇنيەقوڭىزدىققا سوقتىرادى.
***
جان تىنىشتىقتى ويلاعان،
جان راحاتىنا بولەنگەن،
جاندايشاپتىڭ سوزىنە ەرىپ،
جالعان ماداققا مارسيعان ەل يەسى،
جاسىنا جەتپەي الجاسىپ، ىنجىق بولادى.
***
جارعىنى حان شىعارىپ، ۋازىرلەر جاريالايدى،
جارعىنى يحاننان قاراعا دەيىن جۇزەگە اسىرادى.
جارلىق قاتتى بولسا ونىڭ يەسى دە ورىنداسىن،
جارعىشىنىڭ جارياسىن كىم بولسا دا بۇلجىتپاسىن.
***
حان ادام تەك بيلىك ۇستاۋشى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اتا-اناسى، ولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋشى، وي ساناسىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ، بىرىكتىرۋشىسى بولماق.
***
حان ادام،
قارانىڭ قىلىعىن كورسەتسە،
قاۋىمدى ەلىنەن ايرىلادى.
قارا ادام،
حان بولامىن دەسە،
قارا باسىنان ايرىلادى.
***
حان ادامنىڭ قىلىعى،
مايدان قىلشىق سۋىرعانداي،
تاپ-تازا بولسا،
ءار ءسوزى ءادىل بولسا،
حاندىق دەگەن سول بولماق.
***
حان ادامنىڭ ۇلى ەلى،
ۇلىلىققا توقتايدى.
حالىقتىڭ ادال نيەتى،
قاراڭعىدا اداستىرمايدى.
شىڭعىسحاننىڭ جەر بەتىندەگى اتاقتى حانداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ حان تۋرالى، حاننىڭ ادىلەتتى بولماعى تۋرالى ايتقاندارى اكەنىڭ بالاعا ايتار ونەگەلى وسيەتتەرىنىڭ بيىگى سانالادى. جانە دە ول بۇل سوزدەردى اۋزىمەن عانا ايتىپ قويعان جوق، قولىمەن ىستەدى. تىرىسىندە اسپاننىڭ تىرەۋىندەي تىرەكتى حانعا اينالىپ، اتاعى جەر جاھانعا جەتتى.
زاڭ-ءتۇزىم جانە تارتىپكە بويۇسىنۋ جايىندا
شىڭعىسحان داۋىرىندە مەملەكەتتىڭ ىشكى باسقارۋ ءتارتىبى ەرەكشە بولعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي وندا «جابايىلىق»، «زورەكەر، قانپەزەرلىك»، «دۇنيەنى جاۋلاۋ ارام پيعىلى» بولماعان. جەر بەتىنىڭ بارلىق ادامىنا، بارلىق حاندارىنا ورتاق ءتارتىپ ورناتىپ، حالىق ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي الاڭسىز ءومىر سۇرسە ەكەن دەگەن اتالىق پيعىل بولدى. سول سەبەپتى دە ونىڭ زاڭى بارىنشا قاتال، ناعىز شىندىق پەن كەمەل تارتىپكە قۇرىلدى. كورەلىك:
قۇر كەۋدە قۇمارلىققا سالىنبا،
ءتارتىپ، جوسىننان ايرىلما.
«اي» دەيتىن اجاڭ بولسىن،
«قوي» دەيتىن قوجاڭ بولسىن.
***
جاندايشاپ، مەيرىمسىز، قايرىمى جوق، باسسىز باۋسىز جاننان جيرەنىپ، قىلمىسكەردى اياۋسىز جازالاساڭ قاراپايىم حالقىڭدى جىرعاۋلى ەتە الاسىڭ.
***
جارلىقتى ورىنداي الماعان وندىقتىڭ باسشىسىن دەرەۋ بوساتىپ، سول وندىق ىشىنەن باسقا ادامدى تاڭداۋ كەرەك. قانداي ءبىر جارلىق ءامىردى بۇيىرعاندا مىندەتتى تۇردە ءۇش ادامنىڭ پىكىرى توعىسقان بولۋى كەرەك.
***
ۇرى، زورلىقشىلار تەر توكپەي، باسقانىڭ تاپقان مالىن پايدا كورەدى. قارا قارعاداي ۇرلىقشى، بۇزاقىلاردى جەرمەن جەكسەن ەتىپ تاپتاۋ كەرەك.
***
كورىپ بىلمەي تۇرا،
كوردىم دەپ ايعاق بولىپ.
شىندىققا قيانات جاساۋشىنى،
شىبىن جانىن اياماي جازالا!
***
وت، داستارحان، ىدىس-اياقتان اتتاپ، سۋدىڭ كوزىنە شومىلىپ، كىر جۋعان، كۇل مەن سۋعا ءسيىپ، ماڭگىلىك ءتاڭىردى شامداندىرعان ادامدى قاتال جازالاڭدار!
***
ءوز ارىن تازا ساقتاعان ادام،
ءوز ەلىندە ۇرلىقتان تازششا ساقتايدى.
***
ۇل، قىزى اتا-اانسىن سىيلاماسا،
باۋىرى اعاسىن قادىرلەمەسە،
ايەلى ەرىنىڭ ءسوزىن ەستىمەسە،
قوسشىسى باسشى ءسوزىن ورىنداماسا،
ولاردى قاتاڭ جازالاڭدار!
***
الىم سالىق بار جەردە،
مەملەكەت بار.
مەملەكەت بار جەردە،
الىم سالىق بار.
***
جەر – ەلدىڭ تۇراعى. مەنىڭ ەلىمنىڭ جەرىنەن قۇداي سۇراسا دا بەرۋشى بولماڭدار! جەر بايلىعىن جات ەلگە بەرگەندى ەشبىر كەشىرىمسىز جازالاڭدار!
***
ۇرلىق ىستەپ، توناۋشى بولعان ادامدى سۇراۋسىز جازالا!
***
يەسىنە قاستىق ىستەگەندى اياما. كىم دەپ ويلاپ ونىمەن جاقىنداساسىڭ! مۇنداي ادامدى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرت.
***
ەگەر مەنىڭ ۇرپاقتارىمنان «ۇلى ياسا» زاڭدى بۇزسا اقىل ايتىڭدار. ەكىنشى رەت بۇزسا جازالاڭدار. ءۇشىنشى رەت بۇزسا الاىسقا جەر اۋدارىلسىن. قايتا ورالعاندا ويىنا ءبىر نارسە تۇسەر. ەگەر تۇزەلمەگەن بولسا موينىنا بۇراۋ سالىپ قاماڭدار. سونسوڭ الىس، جاقىن جاناشىرلار جينالىپ، اقىلداسىپ شەشىڭدەر!
***
اسكەر باسشىلارى ساربازدارعا تياناقتى ۇعىندىرىڭدار! ءوز ەركىمەن باعىنعان ەلدىڭ باسپانا، دۇنيە مۇلىك، ەگىندىك جەر، باۋ باقشاسىن توناۋعا تيىم سالىپ، توناپ العان زاتتارى بولسا قايتارىپ بەرگىزۋى كەرەك. جانە دە باسپانا ءۇي، بەيىت قورعانداردى ءبۇلدىرىپ، توناۋعا بولمايدى!
***
كەلىسىم باعامەن قارىزعا زات الىپ شىعىنعا ۇشىراسا، ەكىنشى رەت قارىزعا بەرىڭدەر. ەكىنشى رەت شىعىندالسا ءۇشىنشى رەت كومەكتەسىڭدەر. ءۇشىنشى رەت پايدالى ساۋدا جاساماسا قاتال جازالانسىن!
كورىپ وتىرعانمىزداي ەل ءىشىن باسقارۋداعى اسكەري ءتارتىپ، قازىنالىق باقىلاۋ، ساۋدا-ساتتىق ىستەرى، قارىزبەن سۇيەمەلدەۋ، سالىق تاپسىرۋ، ت.ب. بۇگىنگى مەملەكەتتەردەگىدەي بارلىق قۇرلىمدىق قىزمەت جۇيەسى مەن قاتاڭ باقىلاۋ بارىسىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ جەڭىل كوزقاراسپەن قاراۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمىن تەرىستەسەك، كەمەلدى زاڭسىز ەل-جۇرتىن باسقارىپ، ايداي الەمگە جاريا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
(شىڭعىسحاننىڭ عاقليالىق سوزدەرى سۇلتان تاۋكەيدىڭ اۋدارماسىنان الىندى)
(جالعاسى بار)
ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
Abai.kz
