اعىمداعى جىل - قازاق تاريحى ءۇشىن اسا ايتىلۋى جىل بولىپ وتىرعان انىق. بيىل - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550, حان ابىلايدىڭ تۋعانىنا 300, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 25, تاۋەلسىزدىككە 20 جىل تولادى. جانە تاريحىمىزداعى ماڭدايى جارقىراعان الىپ تۇلعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 145 جىل. قازاق مەملەكەتىنىڭ تەگىن، قالىپتاسۋ جولدارىن وتكەرىپ جانە جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىندى الاتىن ۇلانعايىر دالانى ساقتاپ، زاماناۋي كوشتەن قالماي ازات ەل بولۋىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى تۇلعالارىمىز بەن مەملەكەتتىلىك ورناعان ەلدىكتىڭ تويىن مارتەبەسى مەن بيىگىنە ساي مەملەكەتتىك دارەجەدە ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي وتكەرۋ بارشامىزعا پارىز.

مىنە، وسىنداي ساتتە باعزىداعى تاريحىمىزدىڭ قويناۋىنا كوز سالىپ، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان سالىستىرا قاراپ، تاريحي جادىمىزدى قايتا ءبىر جاڭعىرتۋ پارىز. وسى ورايدا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى بولا وتىرىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

قۇرمەتتى، ازاماتتار! سىزدەردىڭ قويعان سۇراقتارىڭىزعا قايتارىپ جاتقان جاۋاپتاردىڭ كەشەۋىلدەگەنىنە كەشىرىم سۇرايمىن. سەبەبى، ايماقتاردا ءىس-ساپاردا بولعان ەدىم.

اعىمداعى جىل - قازاق تاريحى ءۇشىن اسا ايتىلۋى جىل بولىپ وتىرعان انىق. بيىل - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550, حان ابىلايدىڭ تۋعانىنا 300, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 25, تاۋەلسىزدىككە 20 جىل تولادى. جانە تاريحىمىزداعى ماڭدايى جارقىراعان الىپ تۇلعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 145 جىل. قازاق مەملەكەتىنىڭ تەگىن، قالىپتاسۋ جولدارىن وتكەرىپ جانە جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىندى الاتىن ۇلانعايىر دالانى ساقتاپ، زاماناۋي كوشتەن قالماي ازات ەل بولۋىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى تۇلعالارىمىز بەن مەملەكەتتىلىك ورناعان ەلدىكتىڭ تويىن مارتەبەسى مەن بيىگىنە ساي مەملەكەتتىك دارەجەدە ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي وتكەرۋ بارشامىزعا پارىز.

مىنە، وسىنداي ساتتە باعزىداعى تاريحىمىزدىڭ قويناۋىنا كوز سالىپ، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان سالىستىرا قاراپ، تاريحي جادىمىزدى قايتا ءبىر جاڭعىرتۋ پارىز. وسى ورايدا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى بولا وتىرىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

قۇرمەتتى، ازاماتتار! سىزدەردىڭ قويعان سۇراقتارىڭىزعا قايتارىپ جاتقان جاۋاپتاردىڭ كەشەۋىلدەگەنىنە كەشىرىم سۇرايمىن. سەبەبى، ايماقتاردا ءىس-ساپاردا بولعان ەدىم.

- سالەمەتسىز بە، بۇركىت اعا! جۇمىسىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن! التىنبەك سارسەنبايۇلى «تاڭداۋ جاسار ءسات تۋدى» دەگەن كىتابىندا ءسىز جايلى: «تاۋەلسىز ويلى جىگىتتەر مەنى قۋانتادى. ونىڭ ىشىندە ەرلان قارين، بۇركىت اياعان دەگەن جىگىتتەر بار» دەگەندەي جازىپ ەدى. وقىعان شىعارسىز؟ ال مەنىڭ كوكەيىمنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر سۇراق بار ەدى. ءسىز دە تاريحشىسىز عوي. قاتىسى بار سۇراق دەپ ويلايمىن. كەيبىر تۇيسىكسىزدەر: «قازاقتا تاريح بولماعان! ءتىپتى شەكارا دا بولماعان!» دەپ جاتىر. وسى راس پا؟

الماتى. جايىق.

- قازاق - تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن حالىق. ال مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىنە كەلسەك، تاريحىمىزدا بۇل سۇراقتاردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە زاڭداستىرىلعان، ءمور باسىلىپ كەلىسىلگەن قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەنى بەلگىلى. قر قازىرگى شەكارا ماسەلەلەرى دە شەشىمىن تاپقانى بەلگىلى، مۇنداي شەشىمدەردى بۇۇ سياقتى مارتەبەلى حالىقارالىق ۇيىمدار مويىنداعان، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باسقارۋىمەن بەلگىلەنگەنى شىندىق.

- مەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بولدىم. ءسىزدىڭ ينستيتۋتقا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا ورنالا الامىن با؟ سىزدەر كونكۋرس جاريالاپ كادر تاڭدايسىزدار ما، الدە، سىزگە "وتمەتكا" جاساۋ كەرەك پە؟ ەگەر وتمەتكا جاساۋ كەرەك بولسا، ستاۆكاڭىز قانشا؟

شىمكەنتتىك مۇرتتى جىگىت

-ءيا، «ستاۆكام» بار. ول - بىلىمدىلىك پەن ادالدىق.

-بۇركىت اعا، 2010 جىلى جالپى ورالماندارعا بايلانىستى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ: «ولار ءالى ەشقانداي دا ەڭبەك سىڭىرگەن جوق!» دەگەن ەدى. شىنىمەن دە ورالماندار وتانعا ورالعانمەن دە، ءالى ايتا قويارلىقتاي تەر توكپەگەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ەلباسىمىز دا بۇل سوزدەرىن ءبىر نارسەگە سۇيەنىپ ايتادى عوي، كەلىسەسىز بە؟ سەبەبى ەشكىم دە: «مەن قازاقستانعا كەلدىم! ماعان ءۇي بەر! ماعان اقشا بەر! ماعان جۇمىس تاۋىپ بەر! ماعان كولىك مىنگىز!» دەيتىندەي دارەجەگە جەتكەن جوق. پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل ءسوزىن قاتەلىككە بالامايمىز. ءبارىمىز دە قوسىلامىز. باسشىمىزدىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدى الەم تانىدى. شۇكىر! ال ءسىز قالاي دەر ەدىڭىز؟ ورالماندار ەلگە ەڭبەك ءسىڭىردى مە؟ تاريحشى رەتىندە جاۋاپ بەرسەڭىز.

- قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى قولىنان كەلگەنشە ەڭبەك سىڭىرۋدە. ورالمان قانداستارىمىزدىڭ دا ەلىمىزدىڭ كوركەيىپ، ەكونوميكاسىنىڭ دامىۋىنا، مادەنيەتىنىڭ قارقىن جايۋىنا قوسىپ جاتقان ۇلەسى از ەمەس.

- بۇركىت مىرزا! ءسىز بۇرىن «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىن» باسقاردىڭىز. ءسىزدىڭ تۇسىڭىزدا ءبىراز داۋلار تۋدى. بىراق ءبارى دە جابۋلى كۇيىندە قالدى. سوسىن ءسىز سول شۋدان كەيىن ول جاقتان كەتتىڭىز. سونىڭ سەبەبىن ايتىپ بەرسەڭىز؟ باسشىلىقتىڭ ءبىراز ءدامىن تاتتىڭىز عوي. قۇدايشىلىعىن ايتىڭىزشى. حالىق الدىندا ەلىنىڭ ادال پەرزەنتى رەتىندە: «قولىم تازا، ارىم تازا!» دەي الاسىز با؟ ەرتەڭگىگە ۇلگى بولسىن.

- وسەك-اياڭعا ەرگەننىڭ قانشا قاجەتى بار؟ «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» ۇجىمى «قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى» اتتى باسلىمنىڭ قازاق تىلىندەگى 10 تومىن، ورىس تىلىندە 5 تومىن، اعىلشىن تىلىندە كىتاپتار، باسقا دا 4-تومدىق «كوركەمسۋرەتتى قازاقستان تاريحى» سياقتى سۇبەلى ەڭبەكتەر دايىنداپ شىعاردى.

- بۇركىت! «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك!» دەگەندەي، بيىلعى سايلاۋعا سەنەسىز بە؟ ءتىپتى پرەزيدەنت بولمايتىنىنا كوزى جەتسە دە، ەش داۋىس جيناي المايتىنىن بىلسە دە سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتىر. مىسالى - دۋامبەكوۆ. ول ءوزىنىڭ سايلاۋعا نە ءۇشىن ءتۇسىپ جاتانىن ءتۇسىندىرىپ جاتىپ: «مەن پرەزيدەنتتى قولدايمىن! ونىڭ 98 پايىز داۋىس جينايتىنىن دا بىلەمىن. مەن دە قوسىلامىن», -دەپتى. اۋ، سوندا بۇل قۋىرشاق باسەكەلەس بولا الماسىن بىلسە، ەلىنە سەنبەسە، ەلى سەنبەسە نەگە 5 مىڭ اقش دوللورىن شىعىنداپ وتىر؟ وداندا ول اقشاسىن جەتىمدەر ۇيىنە نەگە بەرمەيدى؟ سايلاۋعا ەشبىر وپپوزيتسيا وكىلى قاتىسپاي، بايكوت جاريالاپ جاتىر. ەندى الەم الدىندا كۇلكى بولمايمىز با؟ سىرت كوز: «دەموكراتيالى ەلدە ەشبىر وپپوزيتسيا ادامدارىنىڭ سايلاۋعا تۇسپەۋى - پارادوكس، كۇلكىلى جاعداي! ال كوشە كەزگەندەر، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر، كانديداتتاردىڭ ءتۇسىپ جاتقانى - قازاقستانداعى جاعدايدىڭ قيىن وتكەلدە تۇرعانىن بىلدىرەدى!» دەپ جاتىر شەتەل باسپاسوزدەرى. ال ءسىزدىڭ تاۋەلسىز ويىڭىز نە دەيدى؟

- ەلباسىن سىيلايتىن جەكە ادامدار ەمەس، حالىق قوي. ەل قالاۋى بىلەدى دەپ ويلايمىن.

-اسسالامالەيكۋم،بۇركىتباي اعا!مەن جاقىندا بىرنەش رەت ءوز ۇسىنىسىمدى جاساعان ەدىم.ول ۇسىنىس مىناداي: قالاي ويلايسىز، ەگەر ءبىز ۇلت كوسەمى ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحاندى الاش-اتا (الاشاتا)دەپ اتاپ،تاريحتا وسىنداي اتپەن قالدىرساق؟

الاش بالاسى ەرلان احمەدي، كوكشەتاۋ قالاسى، قازاقيا ەلى.

- كەلىسپەيمىن. ءاليحان بوكەيحانۇلى قازاق تاريحىندا ءوز اتىمەن قالۋى كەرەك.

- ءسىز مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى دەگەن اتى دارداي ۇيىمدى ءىسى بارداي باسقارا الدىم دەپ بولاشاق تاريح الدىندا بەتىڭىز بۇلك ەتپەي ايتۋعا ءداتىڭىز بارا ما؟ وتكەن جىلى ءبىر عانا ادامدى ماداقتاعان اسا كولەمدى، فوتولارى تىم جىلتىراعان، مازمۇنى قالتىراعان كىتاپتى قىمبات باعامەن باستىرىپ تۇساۋكەسەر وتكىزگەنىڭىزدى بىلەمىز. باسقا تىندىرىپ جاتقان بىردەمەلەرىڭىزدى مەن كوزى قاراقتى وقىرمان رەتىندە كورمەپپىن دە بىلمەپپىن. ءار جەردە ەلباسىنا جاعىمپازدانىپ، كەلسىن-كەلمەسىن ودا ايتىپ، جۇرتتىڭ التىن ۋاقىتىن ءراسۋا ەتىپ جۇرگەنىڭىزدى كورەمىز. كەڭەس كەزىندەگى كپسس تاريحى ينستيتۋتتارى سياقتى كۇنى ەرتەڭ شىعارعان ساپاسىز ءارى ءمانى تومەن سۋى سورعالاعان كىتاپتارىڭىز ماكلاتۋراعا اتتانىپ جاتسا، ەلگە نە بەتىڭىزدى ايتاسىز؟ وسى ساۋالىما وقىمىستى ادامشا ساليقالى جاۋاپ بەرىڭىزشى!

سىزگە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتپەن،

شاراپات استىقباەۆ

- بۇلاي سويلەگەنىڭىزگە جول بولسىن! كوزىڭىزدى كەڭىرەك اشىپ، اينالاڭىزعا ءجىتى قاراساڭىز دۇرىس بولار! ءبىزدىڭ ۇجىمنىڭ عالىمدارى جازعان كىتاپتارىمىز ادال ءارى تەرەڭ جازىلعان ەڭبەكتەر. ولار تاريحي ءبىلىم بەرۋ مەن وقىتۋ سالاسى ءۇشىن قاجەت ەڭبەكتەر دەپ سانايمىن.

- بۇركىت مىرزا، سالەمەتسىز بە! شاتاسپاسام، وسى استانا مەن الماتىدا ابىلقاير حاننىڭ ەسكەرتكىشى دە، ءوزىنىڭ اتىمەن اتالعان كوشە دە جوق. تاريحي تۇرعىدان قاراعان دا، بۇل دۇرىسپا؟ قالاي ويلايسىز؟

سىزگە قاتىسسىز سۇراق شىعار. بىراق قازىرگى شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. بۇل ءسىزدى الاڭداتپاي قويمايتىن شىعار؟ قازاقستانداعى كوپ باسپالار جەكەلەردىڭ قولىنا ءوتىپ جاتىر. ال ساپاسىز كىتاپتاردىڭ سانىندا شەك جوق. استانادا قانداي باسپالار بار؟ ولارعا كوڭىلىڭىز تويا ما؟ ءبىر-ەكى مىسالدار كەلتىرسەم جەكىلىكتى شىعار. ماسەلەن استانا قالاسىندا «فوليانت» باسپاسى كىتاپتار شىعارادى. بىراق اۆتورلارعا ءبىر تيىن دا قالاماقى بەرمەيدى. ول تۋرالى قىزىلوردالىق بازارباي يساەۆ دەگەن اقىن ء"ۇش قوڭىر" گازەتىنە جازدى دا. ولەڭ كىتابىم شىعادى، ال قالاماقىمدى بەرمەيدى دەپ جازدى. سوندا بۇل قالاي؟

- ابىلقايىر حانىمىزعا ەكى استانادا دا ەسكەرتكىشتەر ورناتىلىپ، كوشەلەردىڭ اتى بەرىلۋى ءتيىس.

باسقا ادامنىڭ، نە باسپالاردىڭ قىزمەتى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىن.

«مەملەكەت تاريحى» ءپانى قانداي كەزەڭدى قامتيدى؟ تاۋەلسىز قازاقستاندى ما، كەڭەستىك قازاقستاندى ما، قازاق حاندىعىن با، قىپشاق قاعاناتى ما؟ تۇركىلىك ءداۋىردى مە، ساق-عۇن زامانىن با؟

اكادەميالىق تاريحشىلار مەن اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ بىرىككەن ەڭبەگى بولۋى مۇمكىن بە؟

تاريحشىلار تسەنزۋرادان قانشالىقتى تاۋەلسىز؟

«جۇمىسقا تەك تانىس-تامىر، تۋىسقاندى عانا الۋ كەرەك!» دەگەن جازىلماعان زاڭدىلىق بارىن بىلەتىن شىعارسىز؟ ماسەلەن ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتتا 100 قىزمەتكەر بولسا سونىڭ 55-ءى سىزبەن تۋىسقان با، نەمەسە جەرلەس پە؟

-ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا سايكەس «مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى» قازىرگى زامان تاريحىن، ياعني ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ تاريحىن زەرتتەيدى. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان باسقا كەزەڭدەردى باسقا عىلىمي مەكەمەلەر، سونىڭ ىشىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ر. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى، ءا. مارعۇلان ات. ارحەولوگيا ينستيتۋتى، ت.ب. زەرتتەيدى.

بەلگىلى دارەجەدە ابدەن مۇمكىن.

تاۋەلسىز. بىراق كەز-كەلگەن عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىنە، عىلىمي ەڭبەكتەرگە ساراپتاما كەرەك دەپ ويلايمىن.

بۇل پىكىرىڭىز قاتە. ينستيتۋتقا كەلىپ ءوز كوزىڭىزبەن كورۋىڭىزگە بولادى. ينستيتۋتقا شاقىرامىن، ءسىزدى ناۋرىز ايىنىڭ ىشىندە كۇتەمىن، مىندەتتى تۇردە كەلىڭىز!.

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان مەكەمەنىڭ ميسسياسى قانداي؟

- تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋ، ونىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزىن ءتۇزۋ.

- بۇركىت اياعان، جاعىمپازدىق دەگەنگە قالاي قارايسىڭ؟ زامانبەكتى قادىرلەيسىز بە؟

التىنبەك سارسەنبايۇلى تۋرلى ماقالا جازا الاسىز با؟ ونى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بەرە الاسىز با؟ تەك شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى.

- زامانبەك اعامەن ارالاسىمىز بولمادى. التەكەڭمەن جاقسى ارالاستىق. جازعان كىتاپتارىمدا التەكەڭ تۋرالى ايتىپ وتىرامىن. التەكەڭنىڭ ءولىمى ەل ءۇشىن ورنى تولماس قازا.

- التىنبەكپەن ارالاستىڭىز با؟ قوعام قايراتكەرى ەكەنىن مويىندايسىز با؟

قازاقستاندىق سوت ساراپشىلارىنىڭ: "زامانبەك - ءوز-وزىنە قول جۇمسادى. ءبىر رەت جۇرەگىنەن اتتى. ەكىنشى رەت تاعى دا اتتى. ولمەدى. سوسىن باسىنان اتتى", دەگەنىمەن كەلىسەسىز بە؟ بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادىلەتسىزدىكتىڭ كورىنىسى دەپ ايتا الاسىز با؟

"يمانعاليدى اۋىلداستارى پرەزيدەنت سايلايمىز دەپ جانتالاسىپتى. ءابىش كەكىلباي دا بولدى ىشىندە. سوسىن سول ءۇشىن ورنىنان كەتتى" دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟ بۇل كوزى ءتىرى كلاسسيك اعامىزعا جاعىلعان كۇيە ەمەس پە؟

- زامانبەك اعانىڭ ىسىنە نە ايتا الامىز؟ ۋاقىت كورسەتەر. ۋاقىت ءمىنشى دە سىنشى ەكەنى بەلگىلى عوي. اناۋ كەلدى، مىنانى ايتتى دەگەن اڭگىمەلەر وسەك-اياڭعا جاقىن. سوندىقتان بۇل سۇراققا جاۋاپ تا بەرگىم كەلمەيدى.

- سايلاۋعا ءتۇسۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- جوق.

- بىرەۋلەرگە قيانات جاساپ كوردىڭىز بە؟ بىرەۋلەردەن قيانات كورگەن كەزىڭىز بولدى ما؟

«جاس الاش" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جانبولات مامايدىڭ ماقالالارىن وقيسىز با؟ سۇيىنەسىز بە؟ كۇيىنەسىز بە؟

- «جاس الاش» گازەتىن ۇزبەي وقىپ وتىرامىن. ارينە، ومىردە ءار ادامنىڭ وكىنەتىن ىستەرى بولادى.

-قانشا ءۇيىڭىز بار؟ جەك مۇلكىڭىزدى قورىقپاي جاريا ەتە الاسىز با وقىرماندارعا؟

- بۇل سۇراق مادەنيەتتى ادامنىڭ قوياتىن سۇراعىنا جاتپايدى.

- ەگەر م.شاحانوۆ سايلاۋعا قاتىسسا، قانشا پايىز داۋىس جينااي الار ەدى دەپ ويلايسىز؟

-ناقتى ايتۋ قيىن.

- ولجاس الجاستى دەيتىندەر كوبەيىپ ءجۇر، كەيىنگى كەزدەر، سىزشە سول راس پا؟ ۇرپاق ولجاستى تاريحي تۇلعارەتىندە ەسكە السا، ونىڭ اناۋ قىلىقتارى مەن سوزدەرىنە قالاي باعا بەرۋى مۇمكىن؟

- ولجاس سۇلەيمەنوۆ - قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتى. كەيبىر قاتەلىكتەرى بار. ونى وزىنە گازەت ارقىلى دا، جەكە كەزدەسكەن ۋاقىتتا دا ايتقانبىز. ومىردە قاتەلەسپەيتىن، قالت كەتپەيتىن ادام بولمايدى عوي.

-قانداي اتاقتارىڭىز بار؟ اعا، ءسىزدى بۇگىنگى بيلىكتى اياۋسىز سىنايدى دەگەن اڭگىمە ەستىدىم. بيلىك نەگە قولايىڭىزعا جاقپاي ءجۇر سوندا؟

-العان اتاقتارىمىز شامالى. مەن ەلدىڭ بولاشاعىن ويلايمىن.

-شەكسىز بيلىكتى ۇناتاسىز با؟

- جوق.

- بۇگىنگى قوعامداعى نە ماسەلە قاتتى تولعاندىرادى؟

- گەوساياسي جاعىنان ءىرى الپاۋىتتار اراسىندا، كۇردەلى زاماندا تۇرىپ جاتقان ەلمىز. سوندىقتان مەنى ەلىمىزدىڭ، انا ءتىلىمىزدىڭ، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ بولاشاعى ويلاندىرادى.

- سىزشە ابىلاي مەن ءاليحاندى جانە نۇرسولتاندى سالىستىرسا قايسىسى قازاق تاريحىندا ەڭ شەشۋشى ورىن الار ەدى؟

- ولاردىڭ بارلىعى دا ۇلى تۇلعالار. تاريح تارازىسى -ۋاقىت. ول تابيعي، ءتىپتى تاريحي زاڭدىلىق. ن. نازارباەۆقا بەرىلەتىن تاريحي باعانىڭ دا بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە ەكەنى ءسوزسىز. بۇل دا زاڭدىلىق. ءاربىر تاريحي كەزەڭدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتقاراتىن ءرولى زور ەكەنىنە ەشكىم تالاسپاس. ەلباسى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ قيىن-قىستاۋ زاماندا ەلدى باسقارىپ، تالاي كۇردەلى سوقپاقتاردان الىپ شىققانىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار.

- عاني قاسىموۆ: «ءسامميتتىڭ قۇرمەتىنە ەلشىلەرگە جەر بەرۋ كەرەك، جەر بولعاندا دا ۇيات بولمايتىنداي، استانانىڭ ورتالىعىنان بەرۋ كەرەك! تەك جەر ەمەس، مال-مۇلىك تە بەرۋىمىز كەرەك! جاعدايلارىن جاساۋ كەرەكپىز! قازاقتىڭ جەرى بولسا دا كەڭ، قۇر جاتىر عوي، بارىنە تاراتايىق، سولار پايدالانسىن! كىمگە جەر كەرەك بولسا، ول شەتەلدىك پە، ورىس پا، ەۆرەي مە، قاراماۋ كەرەك. ءبارىمز بوس جاتقان جەردى يگەرۋ كەرەپىز» دەپ دەپۋتاتتىق مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. ءسىز وعان قوسىلاسىز با؟

- جوق.

-مەكەمەڭىزدە كەز كەلگەن قىزمەتكەر ورامال تاعىپ كەلسە، (حيدجاپتى ايتىپ وتىر دەپ قالماڭىز) «ءبىرتۇرلى» قارايسىز با؟

- ءبىزدىڭ ۇجىمدا ءار ادامعا سىيلاستىقپەن قارايدى. مەنىڭ حاقىم دا جوق «ءبىرتۇرلى» قاراۋعا. كەز-كەلگەن ادامنىڭ قۇقى، تاڭداۋى مەملەكەتتەگى قابىلدانعان زاڭدار مەن قوعامدىق نورمالار اياسىندا ساقتالادى جانە قورعالادى. قىز بالالاردىڭ يبالى، جابىق كيىممەن، مۇسىلماندىق شارتتارعا ساي جۇرگەنىن قۇپتايمىن.

- شاراپات استىقپاەۆتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى. نەگە ءسىزدىڭ ارتىڭىزدان وسىنداي سوزدەر ەرەدى دە جۇرەدى؟ الدە ولار كورە الماي ما؟

- كورە المايتىندار دا بار شىعار. وكىنىشكە قاراي، وسەڭ-اياڭعا، جەلەۋ سوزگە قۇمار «قايرەتكەرلەر» دە جوق ەمەس. بەكەردەن-بەكەر ءسوز تەرۋ جىگىتتىككە جاراسپايتىن قىلىق دەپ سانايمىن.

- ءسىزدى ءنومىر ءبىرىنشى جاعىمپازدان اتادان كەيىنگى ادام دەپ جاتىر مىنا قوناقتار. پرەزيدەنتتىڭ جەتىستىكتەرىن ايتقانىڭىز دۇرىس. قولدايمىز. بىراق وزىندىك پىكىر ايتۋعا كەلگەندە ساراڭدىق تانىتاتىنىزدى تۇسىنە المادىم؟ نەگە توقتار اۋباكىروۆ سەكىلدى ءتىلىپ ايتپايسىز؟

- قوناقتارعا سىلتەپ قايتەسىز؟ ءوز ويىڭىز قايدا؟

- يۋجانداردى جەك كورەسىز بە؟

- مەن ءۇشىن بار قازاق تەڭ. ماڭعىستاۋلىق اقىن سابىر اداي ايتقانداي: «ءار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم!».

- قاراماعىڭىزدا قانداي اتاقتى عالىمدار جۇمىس ىستەيدى؟

- كوپ قوي. ح. ءابجانوۆ، ج. قىدىرالينا، ءا. اۋاناسوۆا، گ. نۇرىمبەتوۆا، س. سەليۆەرستوۆ، ا.ن. قاشقىمباەۆ.، ت.ب. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ۇجىمدا جاس عالىمدار، ماماندار وتە كوپ. ۇجىمنىڭ جارتىسىنان كوبى جاستار دەسەك بولادى.

- جوعارىدا بىرقاتار مەرەيلى داتالاردى اتاپتى عوي. سوعان تاعى دا قوسىپ قوياتىن ەكى قاسيەتتى وقيعا بار:

1) 1361 جىلى ۇرىس حان، ياعني اقنياز حان اق وردانىڭ تاعىنا وتىردى. اقنياز حان - قازاق مەملەكەتىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ۇلى باباسى بولادى. اقنياز حاننىڭ اق ورداسى بولماسا، قازاق حاندىعى دا بولماس ەدى. اقنياز حاندى قازاق حالقىنىڭ اڭىزدارىندا الاشا حان دەپ اتايدى دا، ونىڭ حالقىن "التى الاش". "الاش جۇرتى" دەپ اتايدى. سوندا بيىل الاش جۇرتىنىڭ ەڭ العاشقى حانى الاشا حاننىڭ (ۇرىس حاننىڭ) تاققا وتىرعانىنا 650 جىل تولادى. بۇل مەرەيتويدى الاشا حاننىڭ مازارى تۇرعان "قازاق جەرىنىڭ كىندىگى" ۇلىتاۋدا ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

2) 551 جىلى كوك تۇرىكتەردىڭ العاشقى حانى بۋمىن قاعان حان بولىپ سايلانعان. جانە ول ءدال وسى جىلى قىتايداعى توبا ۆەي مەملەكەتىنە ەلشى جىبەرگەن. وسى جىلى قاعان تاعىنا وتىرعاندا بۋمىن قاعاننىڭ اتىنا قوسىلاتىن "يلحان" دەگەن اتاق العان. سونىمەن بيىل كوك تۇرىكتەردىڭ ەڭ العاشقى حانى بۋمىن قاعاننىڭ، ياعني يلحاننىڭ تاققا وتىرعانىنا 1460 جىل تولادى. نەمەسە باسقاشا ايتقاندا كوك تۇرىكتەردىڭ مەملەكەتى قۇرىلعانىنا 1460 جىل تولادى. جەر بەتىندەگى تۇركى حالىقتارى الەمى تۇگەل تويلاۋعا ءتيىستى بۇل تويدى، كوك تۇرىكتەردىڭ العاش تۋ تىككەن جەرى، "تۇرىكتەردىڭ كىندىك كەسكەن بەسىگىندە", ياعني التايدا اتاپ وتۋگە بولادى. ونى تويلاۋعا قىتاي مەن مونعوليا، رەسەي وزدەرىنىڭ التايلارىن بەرمەس، قازىر ءتورت التاي بار عوي. قازاقستاننىڭ دا التايى بار. التايدىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇزتاۋدىڭ ماڭايىندا اتاپ وتۋگە بولادى. كەيىن ول جەر الەمدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوساتىن جەر رەتىندە قالىپتاسىپ، داستۇرگە اينالىپ كەتەدى.

سىزگە قوياتىن سۇراعىم. ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتىن "قازاقستان رەسپۋبليكاسى" دەپ اتاماي، "قازاق رەسپۋبليكاسى" دەپ اتاۋعا قالاي قارايسىز. ءتىپتى مۇلدە وزگەرتىپ، ەلىمىزدىڭ اتىن ەندىگى جەردە "الاش رەسپۋبليكاسى" دەپ اتاساق بولماس پا ەدى.

رۋسسياعا قوسىلدىق (كەدەندىك وداق ارقىلى) بۇعان جانىڭىز قينالماي ما؟

ەرتەڭ ەل بەتىمە تۇكىرەدى دەپ قورىقپايسىز با؟ نەگە جاعىمپازدانا بەرەسىز، اعا؟ الدە مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەن ارتىقپىن دەيمىسىز ءوزىڭىزدى؟

جولداسبەكوۆپەن قالايسىز؟

- كەلىسەمىن.

كەلىسەمىن.

كەلىسپەيمىن.

ادام ادال جۇرسە، نەدەن قورقادى؟ ءار ادام ءوز ىسىنە جاۋاپتى. جالا جابۋ، عايبات سويلەۋ ۇيات بولادى. سوزىڭنەن ءبىلىمي، رۋحاني تايازدىق سەزىلەدى.

- قانشا كىتابىڭىز جارىق كوردى؟ ول نە جايلى؟ جازۋشىلار نە جۋرناليستەر وداعىندا بارسىز با؟

- مەن جازۋشى ەمەسپىن. 30-دان استام كىتاپ جازىلدى. كىتاپتاردىڭ دەنى تاريحي جانە ەنتسيكلوپەديالىق جيناقتاردان، وقۋلىقتاردان تۇرادى.

- مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ورنىنا بارمايسىز با؟ اعا سىزدەي شىنشىل ادامدار بىزگە قاشاندا كەرەك. مادەنيەت مينيسترلىگىن باسقارۋ ويدا جوق پا؟

- مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ءوز ورنىندا وتىرعان ازامات. مەن بيلىككە ونشا قىزىقپايتىن اداممىن.

- ءبىر كەزدە، مانسۋروۆ سقو-دا اكيم بولىپ تۇرعاندا، ءسىز قىزىلجارعا كەلگەندە، تايىر مانسۋروۆ سىزگە «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» تۋرالى ايتقاندا، «بىلمەيمىن» دەپ ايتا المادىڭىز. «مەن ماقالا جازام، تايشىبەكوۆتىكى قاتە. ول تاريحشى ەمەس»، دەگەنىڭىزدى ەستىدىك. مانسۋروۆ سوعان ءماز بولىپ، ءسىزدىڭ سۇراعان اقشاڭىزدى بەرىپ جىبەردى. بىراق، ءسىز ماقالا جازباي قويدىڭىز. انىعىنا كوزىڭىز جەتپەدى مە، الدە ابىلايدىڭ «اق ءۇيى» تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيسىز بە؟ جاقسىباي سامراتتىڭ وسى تۋرالى جازىپ جۇرگەنىنە قالاي قارايسىز؟ بىزگە تايشىبايدىڭ پىكىرى دۇرىسىراق كورىنەدى. قۇداي الدىندا شىنىڭىزدى ايتا الاسىز با؟

- سۇراعىڭىزدا گرامماتيكالىق قاتەلەر كوپ ەكەن. ج. سامراتتى قوستاپ، كىتابىن شىعارىپ بەرگەن ازامات مەن ەدىم («بىتەۋ جارا»، «وزگەلەندى بۇل عالام»). وعان نە دەيسىڭ؟

- ەلىمىزدە وسىعان دەيىن 2500 دوكتور، 11000 كانديدات عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەكەن. قالىڭ قازاققا پايدا كەلتىرەر عىلىمي جاڭالىقتار اشىلماسا، ۇلتقا يگىلىك اكەلمەسە، جاڭاعى سانسىز دوكتور مەن قاپتاعان كانديداتتاردان نە پايدا؟ ەستۋىمشە، ءسىز باسقاراتىن ينستيتۋتتىڭ جانىندا دا ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس بولعان، قازىر عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭعا بايلانىستى جابىلدى. عىلىمعا ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن قايداعى بىرەۋلەردىڭ عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاۋىنا جول بەردىڭىز، سولاي ما؟ اقيقاتىن ايتىڭىز. كوكبورى

- اقيقاتى سول- ءاربىر ديسسەرتاتسيا  قورعاعان ادام قر بعم جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ تالاپتارىنا ساي بولعاندا عانا قورعاۋعا جىبەرىلەدى. قورعاۋعا دەيىن بىرنەشە تالقىلاۋلاردان، ساراپتامالاردان وتەدى. ال ءوزىڭ قورعاۋعا شىعا الماعان، «وكپەلى» بىرەۋ ەمەسسىڭ بە؟ ولاي بولسا، ءالى دە دايىندال، وقى.

- تاۋەلسىزدىككە 20 جىل دەگەنگە كەلىسەسىز بە. سوندا 1991 جىلعا دەيىن قازاقستان تاۋەلدى بولعانى ما؟

2. 1929-31 جىلدارداعى كازسسر-ىندە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتىپ، گولوششەكين مەن سول كەزەڭدە ۇكىمەت باسقارعانداردىڭ ەلدە جۇرگىزگەن ساياساتىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىستەر بولعان. بىراق وسى كوتەرىلىستەردىڭ ەڭ ءىرى دەگەن ونشاقتىسىنا بولسا دا تاريحي باعا بەرىلگەن جوق. وسى سەندەر سياقتى باسشى تاقتا وتىرعان فۋنكتسيونەرلەر-تاريحشىلاردىڭ قورقاقتىعىنان ەمەس پە. نەگە بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتە بەرەسىڭدەر.

3. تاۋەلسىزدىك جىلدارى (سوڭعى 20 جىل) جەكە ادامنىڭ باسىنا تابىنۋدىڭ قازاقستاندا ورشىگەن جىلدارى دەپ ويلامايسىز با. جاعىمپاز، جالتاق، جادىگوي ۇرپاق دايىندالىپ جاتقان جوق پا?

- ءيا. 1991 جىلعا دەيىن قازاقستان ماسكەۋگە باعىنعان، رەسەيگە تاۋەلدى ەل بولدى.

2. ءسىزدى كوپ وقىمايتىن، وتان تاريحىنان ءبىلىمى تايازداۋ ادام با دەپ قالدىم. ويتكەنى، ءسىز ايتىپ جاتقان تاقىرىپتار زەرتتەلىپ تە جازىلىپ تا جاتىر. مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ مازمۇنىنا دا ەنگىزىلدى.

3. جوق. جەكە ادامعا تابىنۋ نە تابىنباي ءوتۋ ءار ادامنىڭ جەكە تاڭداۋى.

-ارمىسىز، بۇركىت مىرزا!

وتكەندە كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ ەسكەرتكىشى تۋرالى داۋ بولعاندا، سىزدەر وتىرىك سەبەپ ايتىپ، ەسكەرتكىشتى اقىرى كۇرەسىنگە تاستاتتىڭىزدار. ورنىنا باسقا ءمۇسىن قويىلدى... ال، الاش ارىستارىنىڭ ەسكەرتكىشىن استاناعا جولاتاتىن ەمەس. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، مەم تاريحى ينستيتۋتى نەگە وسى ماسەلەلەرگە شىنايى تاريح تۇرعىسىنان قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءۇن قاتپايدى؟

- وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن جوعارى دەڭگەيدەگى جينالىستاردا بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ، كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا استانادا ەسكەرتكىش قويۋدى تالاپ ەتكەنبىز. ينشاللا، سول ەسكەرتكىش قازىر استانا تورىنەن ورىن الدى. بولاشاقتا الاش كوسەمدەرىنە دە ەسكەرتكىش قويىلاتىنىنا سەنىمىم مول.

- تاريحشى رەتىندە ەل تاريحىنداعى ەڭ ۇلى 3 تۇلعانى ايتىپ بەرە الاسىز با؟

مودە

- ءسىز ەل تاريحىن، ياعني قازا ەلى تۋرالى ايتىپ وتىرساڭىز، ونداي تۇلعالار كوپ. كەرەي، جانىبەك، قاسىم، اقنازار، تاۋكە، ابىلاي، ابىلقايىر، بوگەنباي، رايىمبەك... جاڭا زاماننىڭ تۇلعالارى ءا. بوكەيحان، ن. نازارباەۆ دەر ەدىم.

- قۇرمەتتى بۇركىت مىرزا!

ءسىز باسقاراتىن مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى تەك 1991 جىلدان كەيىنگى كەزەڭدى زەرتتەيدى. وعان دەيىنگى كەزەڭدە مەملەكەت بولماعان با؟ نەمەسە 20 جىلدىق تاريحتى زەرتتەيتىن بولساڭىزدار اتىن نەگە وزگەشە قويمادىڭىزدار؟

- قازاق مەملەكەتىنىڭ باستاۋى ساق-تۇركى-قىپشاق زامانىن ساناماعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىنان (XVع.) باستاۋ الادى. قالعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلگەن.

- قازىرگى كەزدە (بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭدە ۇكىمەت باسقارعاندار قازاقتار دا سولاي ەدى) قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا ورىن العان قارۋلى كوتەرىلىستەر جايلى جازعاندى، پىكىر ايتقاندى، ءادىل باعا بەرگەن ەڭبەكتەردى جارىققا شىعارۋدى كوپ قولدامايدى. ايتىڭىزشى وسى تاريح عىلىمى شىندىق اقيقات دەرەكتەردى پايدالانۋى كەرەك پە؟ جوق الدە بيلىك ۇستاپ وتىرعان ادامعا عانا ۇنايتىن تاريحتى جازۋعا ءتيىس پە.

2)1930-31 جىلدارى قازاقستان تاريحىندا ورىن العان سوزاق، باتپاققارا، قازالى جانە اداي كوتەرىلىستەرى تۋرالى كوزقاراسىڭىز قانداي. بۇل كوتەرىلىستەر قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ساياسي جانە ۇيىمداستىرۋ قاتەلىكتەرىنىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعان الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە قارسى شىققان قارۋلى كوتەرىلىسكە جاتا ما؟

ء3)سىز باسقارىپ وتىرعان قر تاريح ينستيتۋتى وسى (2- سۇراقتاعى) كوتەرىلىستەرگە ءوز الدىنا ەگەمەندى بولعان، تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان قوعامىنىڭ اتىنان نەگە تاريحي باعا بەرمەي وتىر دەپ ويلايسىز؟

4)قازاقستاندا بولعان 1929-31 جىلداردا ۇكىمەت باسقارىپ وتىرعانداردىڭ ەلدە جۇرگىزگەن ساياساتىنا قارسى بولعان 272 قارۋلى كوتەرىلىستەر مەن ەرەۋىلدى تولقۋلاردىڭ كەزىندە بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ءبىزدى جارىلقايدى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرعان قاراپايىم قازاق حالقى ميلليونداعان قىرعىنعا ۇشىرادى. سوعان كىنالى قازاقستان ۇكىمەتى مە، جوق سسسر ۇكىمەتى مە؟ جانە تاريحشى رەتىندە سول ۇكىمەتتەردىڭ وسى قازىرگى كۇندەگى زاڭدى يەگەرلەرى بار ما، بولسا كىمدەر دەپ ويلايسىز؟

-ءار ازامات، ءار تاريحشى اقيقاتىن ايتۋ كەرەك.

1. ارينە، ولار كوتەرىلىستەر عوي.
2. بۇل وقيعالارعا قاتىستى ينستيتۋت عالىمدارى ەڭبەكتەرىندە عىلىمي، تاريحي ءادىل باعاسى بەرىلىپ جاتىر
3. ول قىرعىنعا كىنالى كەڭەس ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سولاقاي ساياساتى

- حالىقتىڭ پىكىرلەرىن قاراپ وتىرساق ەشبرى دە ءجىبى ءتۇزۋ سۇراق قويماعان ەكەن. بۇركىت مىرزا، نەلىكتەن ولاي دەپ ويلايسىز؟

- كوش جۇرە تۇزەلەدى. بىراق، تۇزەلمەي وسىلاي كەتە بەرۋىمىز دە مۇمكىن.

- ينستيتۋتىڭىز ەرتەڭ تارايدى ەكەن. سوندا نە ىستەمەكسىز؟ قىزمەتكرەلەرىڭىزگە جۇمىس تاۋىپ بەرە الاسىز با؟ ەگەر جاڭا پرەزيدەنت سايلاىپ قالسا تاريحتى 2011-ىنشى جىلدان باستايسىزدار ما؟

ەركىن.

- ساسپاڭىز! تاراساق تا تاراماساق تا ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر دالادا قالمايدى.

- اعا، نۇرلى كەزەڭنەن كەيىن دە تىرشىلىك بار عوي. ءسىز دە پەندەسىز. ەتەڭ وسى كۇنگى قىلىقتارىڭىز ءۇشىن ۇيالمايسىز با؟ ەل بەتىنە قالاي قارايسىز؟ پرەزيدەنتتى ماقتاماي كىتاپ شىعاردىڭىزدار ما؟ نەگە التىنبەك سارسەنبايۇلى جايىنداعى كىتابىڭىزدى باسپاعا بەرمەي ءجۇرسىز؟ ول كۇن دە الىس ەمەس دەيسىز بە الدە؟

- جاۋاپ بەرىلگەن.

- بۇركىت مىرزا، باسقاڭىزدى قويا تۇرايىق، باياعىدا كۇلتوبەدە "قازاق قورقاق حالىق، مويىندايىق تا جىگىتتەر" دەپ قويىپ قالعان ەدىڭىز، رەسپۋبليكا اۋماعىنا تارايتىن، بۇكىل حالىق كورەتىن ارنادان. كەشىرىم سۇراۋ ويدا جوق پا؟

- نە ءۇشىن؟ نە قازاق شەتىنەن باتىر ما؟ تالاي قورقاق، ەز، جالقاۋلاردى  جيى كورىپ ءجۇرمىز عوي. ول وتىرىك پە؟

- 1991جىلعى جايىق وقيعاسىن قازاقستاننىڭ كازىرگى اۋماعىن (سول تۇستاعى بەس وبلىستى) ساقتاۋعا باعىتتالعان ايتۋلى وقيعا رەتىدە مويىنداۋعا بولا ما؟

- ايتۋلى وقيعا دەپ تالاي جازىلعان.

- بۇركىت مىرزا! جاقىندا استانادا الاشتىڭ ارىسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قايراتكەرلىگىنە قاتىستى وتكەن كونفەرەنتسيادا قىسقا دا نۇسقا ءسوز سويلەدىڭىز. سوندا گولوششەكيننىڭ، باسقا دا سول كەزدەگى ادامداردىڭ «كوگىلدىر» (گولۋبوي) ەكەنىن ايتتىڭىز. «مىنە، وسىنداي ادامدار ءبىزدىڭ ارىستاي ازاماتتارىمىزدى قورلاعان، قۇرتقان», - دەدىڭىز. بۇل نە سوندا، جۇرت بۇدان دا ءىرى، ماڭىزدى ويدى كۇتىپ وتىرعاندا تاۋسىلعانىڭىزدىڭ، ويىڭىزدىڭ توقىراعانىن كورسەتە مە؟ جاڭاعىنداي ءسوزدى ايتۋ تاريحشى اتىڭىزعا لايىق پا؟

- نەگە ايتپايمىز وندايدى؟ ەل ءبىلسىن. سول كەزدەگى ونداي سوراقىلىقتاردىڭ بولعانىن.

-استانادا ورناتىلعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشى تۋرالى نە ايتاسىز؟ جانىبەكتىڭ باسىندا قالپاق، قولىنا دۋلىعا ۇستاپ تۇرعانى قالاي؟

- ەسكەرتكىش تاماشا قويىلعان.

- بيىل قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ تۋىلعانىنا 170 جىل تولادى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار وسى تۇلعاسىن ارداقتاۋعا باعىتتالعان ءىس-شارانى وتكىزۋدى دە ۇمىتپاۋ كەرەك.

- وتە دۇرىس.

- ارحەولوگيا تۋرالى زاڭ قاشان قاتايادى، قانشاما سىلتاۋ ايتىلعانمەن دالامىزداعى زيراتتار يەسىز قالۋدا؟

2.ارحيۆكە دوستۋپ الۋ ءۇشىن قانداي ەرەكشەلىكتەر بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز جانە اۆتورلىق قۇقىق، جەكە زەرتتەۋشىلەر نەمەسە جەكە ارحيۆتەر جونىندە مەملەكەتىمىز نە سەبەپتى نەمقۇراي قاراپ وتىر

3.ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شىعىنى مەن قۇنى جونىندە پىكىرىڭىز؟

4. سوعىس تۇتقىندارى جونىندەگى كىتابىڭىزدىڭ تۇساۋكەسەرى قاشان بولادى (قاراسيىر)

- 1-2  سۇراقتارعا جاۋاپ جوق.

3.ۇلى وتان سوعىسىندا قازاق حالقى مول قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇرىنعى جازىلعان دەرەكتەردە 400.000 دەيتىن. وسى ساندى ەكى كوبەيتۋىمىز كەرەك سياقتى. «قازاق جاۋىنگەرى ۇلى وتان سوعىسىندا» اتتى جاڭا كىتاپتا كوپ ماسەلە قامتىلعان.

4.ول كىتاپ 2006 جىلى شىعىپ، تاراتىلىپ كەتكەن.

- قۇرمەتتى بۇركىت اياعان! بىلتىرعى جىلى سىزدەر «تاۋەلسىزدىكتىڭ نۇرلى تاڭى» اتتى كىتاپ شىعارىپسىزدار. پرەزيدەنت نازارباەۆ تۋرالى، تاۋەلسىزدىك، وتان تۋرالى، استانا تۋرالى ولەڭدەردى، شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ جىرلارىن سول كىتاپقا باسىپسىزدار. سول كىتاپتى قاراپ وتىرمىز، 10 مىڭ تارالىممەن شىعىپتى. ءتاۋبا، بارلىق جەرگە تاراتىلعان بولار. سۇرايىن دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعىمىزدى داۋلاۋعا قاقىمىز بار شىعار. سونداعى ولەڭدەرىمىزگە قالاماقىمىزدى قاشان تولەيسىز؟

- اۆتورلىق قۇقىعىڭىز بۇزىلعان جوق. ءاربىر شىعارماعا جانە ونىڭ اۆتورى تۋرالى بەرىلگەن سىلتەمە بار.

- «الەمدە تالاي قىزىق بار» دەپ اتالاتىن ەنتسيكلوپەديا ءسىزدىڭ رەداكتسيالىق باسقارۋىڭىزدان ءوتىپتى! ىشىندە ادام مايمىلدان جاراتىلعان، قۇرانداعى توپىراق پەن سۋدان ادام پايدا بولدى دەگەن اڭگىمە ساندىراق، ت.ب. دەگەن سىندى اڭگىمەلەر قازاق بالاسىنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلىپ ءجۇر بۇگىندە. نە دەيسىز؟!

- ول كىتاپ كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن كىتاپتىڭ قايتا باسىلۋى. باسپا ءوز بەتىمەن كىتاپ مازمۇنىن وزگەرتە المايدى، اۆتورلىق قۇقىق بۇزىلماۋ قاجەت.

- بۇركىت اعا! سىزگە دەنساۋلىق تىلەيمىن! مەن سۇراق قويمايمىن، تەك مىنا ءجايتتى انىقتاپ بىلگىم كەلەدى. ءسىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتتا ورىنباسارىڭىز حانگەلدى ءابجان دەگەن تاريحشى كىسى قولايىنا جاقپاي جۇرگەن 3 جىگىتتى جانە ءبىر قىزدى جۇمىستان شىعارعىسى كەلىپ جۇرگەن ەكەن. زاڭسىز شىعارا المايتىندىقتان تەك اۋىزشا ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى. ەگەر ولاردى شىعارعىسى كەلسە، و باستا نەگە الدى حانگەلدى اعامىز جۇمىسقا؟ ءۇش ايلىق سىناق مەرزىمنەن تولىق وتكەن ادامداردى قالاي كۇرەسىنگە تاستاي سالۋعا بولادى؟! ولار دا بالا-شاعاسىن اسىراپ وتىر عوي. ەڭ بولماسا سولاردىڭ كوز جاسىنا قالامىن دەپ قورىقپايسىز با؟ ەگەر ح.ءابجان ولاردى جۇمىستان شىعارۋ كەرەك دەپ سىزگە بۇيرىقتى اكەلىپ بەرسە، ءسىز ويلانباستان قول قويا بەرەسز بە؟ مىنا زاماندا جۇمىس تابۋ دەگەن وڭاي ەمەس قوي. ەڭ بولماسا سىزدەردە جۇمىس ىستەپ، ءبىزدى اسىراپ وتىرعان ادامداردى قۋ بىزگە وڭاي سوققى بولىپ وتىرعان جوق. نەمەسە بۇل اڭگىمە وتىرىك پە؟ مەنىڭ تۋىسىما ادەيى ايتىلعان قوقاڭ-لوققى ما بۇل؟ قالاي بولعاندا دا جايدان جاي ايتىلا سالماعان وسەك دەپ ويلايمىن. ەندى بۇلاردى قاشان جۇمىستان شىعارىپ جىبەرەدى ەكەن دەپ كۇندە الاڭداپ، اللادان جاردەم سۇراپ وتىراتىن بولدىق. قىمباتشىلىق زاماندا جانىڭىز اشىسا بولادى عوي، اعا! ەگەر مەنىڭ تۋىسىم جۇمىستان شىقسا، اناۋ 3 ادامدا جۇمىستان شىقسا امال جوق مەن بارلىق جەرلەرگ بارىپ ارىزدانۋعا تۋرا كەلەدى. "جاس الاشقا" جازامىن. ءبىز سياقتى ءسىڭىرى شىققانداردىڭ قورعانىشى "ەگەمەن قازاقستان" ەمەس، وسى گازەت قانا بولىپ وتىر بۇل كۇندە. سوڭعى ءسوز ءوزءىڭىزدە اعا!

- قىسقارتىلعان ەشكىم جوق. بىراق جۇمىسقا توسەلە المايتىن ادامداردى ۇستامايمىز.

- «دات» دەگەن گازەتتى وقيسىز با؟ گازەت شىعارۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- جاڭا گازەت شىعارۋ ويىمدا جوق. «توپجارعاندى» وقىپ تۇرامىن.

- ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ءتىل تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىمەن كەلىسەسىز بە؟

- جوق. ونى وزىنە ينستيتۋت ۇجىمىمەن كەزدەسكەندە ايتقانبىز.

- مەنىڭ اتىم اسقار. كۇندىز-ءتۇنى كومپيۋتەردەن تۇسپەيتىن، سايت اقتارعىشتاردىڭ ءبىرىمىن. ءسىزدىڭ ءوزىڭىز تۋرالى بىلگىم كەلىپ، كومپيۋتەردەن ىزدەپ كوردىم. ينستيتۋت سايتى قانداي ەكەن دەپ كىرىپ كورىپ ەم، قۇداي باسقا سالماسىن، مۇنى مۇعالىم مىرزاتاي كورەتىن بولسا، 2 تۇگىلى، قوياتىن باعا تاپپاي قالار ەدى. سايتتارىڭىزدا «سiز قالاي بiز ۇيىمنىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرi باعالايسىڭىز؟»دەگەن سويلەم تۇر، ءسىز وسىنى ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى. بۇل نە سويلەم ءوزى؟ «ارحيۆ ءنوۆوستيدى», «پولەزنىە سسىلكيدى» اۋدارۋعا ءتىلىڭىز جەتپەدى مە؟ «تۇيىسكەن مالىمەت» دەگەنىڭىز «سۇيىسكەن بىردەڭە» دەگەندەي وقىلادى ەكەن. ايىپقا بۇيىرماڭىز، ماعان سولاي اسەر ەتتى. «جۋرنال» «مەملەكەت تاريحى», «گازەتا» «تاريح جانە ساياسات», «نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتەر», «سايتىنىڭ كارتاسى» - مىنە وسىنداي تىلدىك اقاۋلار مەنىڭ جانىما باتتى. ويتكەنى، وسىلاي جاساۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن مانسۇق ەتكىسى كەلەتىندەردىڭ تالايىن كورگەنمىن. «ديسسەرتاتسيالىك كەنەس» دەگەن تىركەستەگىدەي جارىمجاندىققا قالاي جول بەردىڭىز؟ ءتول تەڭگەمىزگە «بانق» دەپ جازاتىن سايدەنوۆ قۇرلى بولماعانىڭىز با؟ وبشىم، سايتىڭىزدىڭ قازاقشاسى ىسكە العىسىز، تۇككە تاتىمايدى. ءبىزدىڭ ەلدە «ءتىل پوليتسياسى» جوق، بولعاندا وسى سايتىڭىزدى سوتقا تارتۋعا بولار ەدى. مەن ايتتىم، جاۋاپ سىزدەن.

- ەسكەرتۋىڭىز دۇرىس. جاۋاپتى ادامعا سوگىس جاريالاندى.

سوڭى

«اباي-اقپارات»