ءبىز تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعان جايىق وزەن ەمەس. بىلدەي ءبىر جۋرناليست. اتى-ءجونى – جايىق ناعىماش. ونىڭ جۋرناليستىك قىزمەتىن قانشالىقتى دەڭگەيدە اتقارىپ جۇرگەنىن بىلمەدىك، بىراق ول ءوز ەسىمىن ايتۋلى تۇلعالاردى عايباتتاۋ ارقىلى قالىپتاستىرىپ جۇرگەنىن اڭعاردىق. ج.ناعىماشتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءبىر جازباسىنا نازار اۋدارۋ ارقىلى جالپى ونىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن جۋرناليستىك تانىمىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەندىگىن باعامداعانداي بولدىق. كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ايتار ويىمىزدى باسىنان باستايىق.

ج.ناعىماش ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەكە پاراقشاسىندا  م.شاxانوۆتىڭ ش.قالداياقوۆ تۋرالى جازعان ء"شامشىنىڭ عۇمىرلىق گەومەترياسى" اتتى ەستەلىك كىتابىن ءتىلى جەتكەنشە عايباتتاپ، تۇككە العىسىز ەتىپ تاستايدى. راس، كىمگە دە بولسىن وقىرمانعا ۇسىنىلعان شىعارماعا پىكىر بىلدىرۋىنە، ەگەر مامان بولسا، ادەبي تالداۋ جاساۋىنا، ءتىپتى سىناۋىنا دا شەكتەۋ قويىلمايدى. بىراق  بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن تۇتاستاي جوققا شىعارىپ، اۆتورىن ءتىلى جەتكەنشە عايباتتاۋعا استە جول بەرىلمەيدى. ءبىز زايىرلى مەملەكەتپىز. سوعان وراي ءار جەكە تۇلعا زاڭمەن قورعالادى. ال سول جەكە تۇلعانىڭ كاسىبي مامان رەتىندە وندىرىسكە جىبەرگەن ءونىمىن جوققا شىعارىپ، ونىڭ ساۋداداعى سۇرانىستىق قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرگەندەر ەگەر ءزابىر كورۋشى تاراپىنان زاڭدىلىق قۇقىعىنىڭ اياق استى ەتىلگەندىگى ءۇشىن قۇقىقتىق مەكەمەلەرگە جۇگىنەر بولسا، جەكە باسىنا جانە شىعارماسىنىڭ تارالۋ مۇمكىندىگىنە كەدەرگى كەلتىرگەندىگى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى. سونداي-اق كىتاپ تارالۋىنا تيگىزگەن زالالى ءۇشىن شىعىن مولشەرى دە ەسەلەپ قايتارىلادى. ءسوزىمىز دايەكسىز بولماۋى ءۇشىن ناقتىلى مىسالعا جۇگىنەلىك.

جايىق ناعىماش ءوزىنىڭ مۇxاڭنىڭ شىعارماسىنا دەگەن كوزقاراسىن: "ەسسە ەلەسىندەگى عايباتتاما نەمەسە جۇيكەسى جۇقالار وقۋعا بولمايتىن كىتاپ" دەپ باستايدى. سوسىن الگى  ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتەتىن كىتاپتىڭ اتىن ايتىپ، ءتۇسىن تۇستەيدى. مىنانداي "جارنامادان" كەيىن: "ويپىرماي، ول قانداي كىتاپ بولدى ەكەن؟" دەپ بىردەن ەلەڭ ەتە قالاسىڭ. "باقسام، باقا ەكەن" دەمەكشى، ج.ناعىماشتىڭ تاۋسىلا ايتىپ وتىرعان كىتابى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى مۇxتار شاxانوۆتىڭ ءشامشى باۋىرى تۋرالى جازعان ەستەلىگى ەكەن. ەگەر جايىق ناعىماش ول كىتاپتى شىنىمەن-اق وقىسا، قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اتاقتى ءۇش تۇلعا – ءشامشى، تولەگەن، مۇxتارلاردىڭ ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي باۋىر ەكەندىگىن تۇيسىنەر ەدى. ونى وسى كىتاپتى وقىعان كەز-كەلگەن وقىرمان بىلەر ەدى. بىراق جايىق ناعىماش بۇل كىتاپتى وقۋعا بىردەن تىيىم سالادى. تىيىم سالعاندا، ادامنىڭ ءون بويىندا ەلەۋسىز بۇعىپ جاتقان جۇيكە اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشتارى ويانىپ كەتۋى مۇمكىندىگىن وقىرماندارعا ەسكەرتىپ، بايبالام سالادى. بۇدان كەيىن ول كىتاپتى قولىنا الۋعا كىم تاۋەكەل ەتسىن؟! دەمەك، كىتاپتىڭ (تاۋاردىڭ) ساتىلۋ مۇمكىندىگىنە توسقاۋىل قويىلدى ما، قويىلدى. نارىق تالابى بويىنشا كەلتىرىلگەن شىعىن جايىق ناعىماشتىڭ قالتاسىنان ءوندىرىلۋى ءتيىس. ەندى جەكە تۇلعاعا، ياعني م.شاxانوۆقا سىلتەنگەن "شوقپارعا" كەلەيىك. ەڭ باستىسى – جايىق ناعىماش ءوز جازباسى ارقىلى تىنىش جاتقان مۇxاڭ وپپونەنتتەرىن وياتىپ، ولارعا ءسوز الاتىن "مىنبەر" تاعايىنداپ، ءارى ولاردىڭ اۋزىنا كەلگەندەرىن قۇسۋعا جول اشادى. ولار مۇxاڭنىڭ اقىل-ەسىنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، م.شاxانوۆتى تىلدەرى جەتكەنشە بالاعاتتايدى. ولاردىڭ بۇلايشا ءسوز ساپتاۋلارىنا نەگىز بولىپ وتىرعان، جايىق ناعىماشتىڭ جازباسى. بولماسا ولاردىڭ ەشقايسىسى دا مۇxاڭ كىتابىن وقىماعان. بارلىق پىكىر ج.ناعىماشتىڭ قالىپتاستىرعان پىكىرى ارقىلى ورىستەپ وتىر. دەمەك، بۇل جەردە دە پىكىر بىلدىرۋشىلەر جاۋاپكەرشىلىگى ج.ناعىماشتىڭ موينىندا قالادى. ال ول جاۋاپكەرشىلىكتىڭ زاڭ تىلىندەگى اتى – "مورالدىق شىعىن" دەپ اتالادى. ەگەر سوت الدىندا جۇزدەسسەك، ج.ناعىماشتىڭ ول شىعىننىڭ قانشا بولاتىندىعىن ەسەپتەۋىنە تۋرا كەلەدى. سونداي-اق بيىلعى جىلدىڭ 6 مامىرى كۇنى قىلمىستىق كودەكسكە ەنگىزىلگەن 242-1 باپ بويىنشا جەكە تۇلعاعا ءتىل تيگىزىپ، ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرەتىن جالعان اقپارات تاراتۋشىلار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ءبىر جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى، نە بولماسا 1000 ايلىق ەسەپ مولشەرى، ياعني ەكى ميلليون ءبىر ءجۇز جيىرما مىڭ تەڭگە شاماسىندا ايىپپۇل تولەيدى. مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتەن ج.ناعىماش جازباسىنا ءۇن قوسىپ، مۇxاڭدى اعاش اتقا تەرىس مىنگىزۋگە ارەكەت جاساعان د.سارتباەۆ، ۆ.تاسماعامبەت، ا.ساۋرانباەۆ، ب.توقتاسىندار دا سىرت قالا المايدى.

ج.ناعىماشتىڭ جازباسىنا نازار اۋدارساڭ، م.شاxانوۆتىڭ ءشامشى تۋرالى جازعان ەستەلىگىندە ش.قالداياقوۆتىڭ تەرىس ءىس-ارەكەتتەرىن كورسەتكەننەن باسقا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ سويلەم جوق ەكەن. ەندى م.شاxانوۆتى قانشالىقتى جەك كورسە دە، بار ماقساتى ونى قارالاۋ بولسا دا، ادام بالاسىن، ونىڭ ىشىندە مۇxاڭداي ايتۋلى تۇلعانى وسىنشالىقتى كۇستانالاپ، كەكەتىپ-مۇقاتۋعا بولا ما؟!

قۇدايشىلىعىن ايتايىق، م.شاxانوۆ ءوز ەستەلىگىنىڭ قاي جەرىندە شىندىقتان اۋىتقىپتى؟! ج.ناعىماش پەن ونىڭ شاشباۋىن كوتەرۋشىلەر ءۇش الىپ اراسىنداعى دوستىقتى، ولاردىڭ شىعارماشىلىق بايلانىستارىن، ولار اندەرىنىڭ تۋ تاريxىن، مۇxاڭ اناسىنىڭ ءۇش بالاسىنا ۇمسىنعان ايالى الاقانىن نەگە كورمەيدى؟! ولار مۇxاڭنىڭ سول كىتاپتاعى: "انام ءشامشىنى دە، تولەگەندى دە وزگەشە انالىق پاراساتپەن ارداق تۇتتى. ول ەكەۋى دە انام دەگەندە، ىشكەن اسىن جەرگە قويارداي قۇرمەتىنەن تانعان ەمەس" دەگەن اقجارىلقاپ ءسوزىن نەگە وقىمايدى؟! ولار شاكەڭ دەنساۋلىعىنا بايەك بولعان، ۇدايى قولىنداعى ستاكانىنا جارماسقان، شاۋىلدىردەن الدىرىپ، الماتىداعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اۋرۋxاناسىنا جاتقىزىپ، ش.قالداياقوۆ  ءۇشىن شىر-پىرى شىعىپ جۇرگەن م.شاxانوۆتى نەگە كورمەيدى؟! ماسەلەن، م.شاxانوۆتىڭ اناسى ۇمسىن ايتبايقىزى ومىرگە ون ءۇش پەرزەنت اكەلگەن، ولاردىڭ ون ەكىسى و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن، امان قالعانى جالعىز مۇxتار اقىن عانا. بىراق ۇمسىن اپا "نەشە بالاڭىز بار؟" دەپ سۇراعاندارعا ىلعي دا: "پەرزەنتىم ۇشەۋ. ۇلكەنى – ءشامشى قالداياقوۆ، ورتانشىسى - تولەگەن ايبەرگەنوۆ، كىشىسى – مۇxتار شاxانوۆ" دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن. ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن تولەگەن دە، ءشامشى دە ۇمسىن اپانى وزدەرىنىڭ تۋعان اناسىنداي ارداقتاپ، وزگەشە قۇرمەتپەن قاراپ ءوتىپتى. ج.ناعىماش بۇنى نەگە كورمەيدى؟ مۇxاڭنىڭ شاكەڭە "قازاقستاننىڭ xالىق ءارتىسى" اتاعىن قالاي  اپەرگەنىن ايتپاي-اق قويالىق.

كورمەيتىنى... ونىڭ سەبەپ-سالدارىن تارقاتىپ ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ونسىز دا تۇسىنىكتى. ج.ناعىماشتا جالعىز-اق ماقسات بار. ول – مۇxاڭنىڭ ءوزى مەن اتالمىش كىتابىن بارىنشا جوققا شىعارۋ. سوندىقتان دا ول مۇxاڭنىڭ: ء"شامشى ومىرىندەگى جەكە باسىم كۋا بولعان، ماعىناسىز قىزىق وقيعالاردىڭ كوپشىلىگىنەن سەكىرىپ وتۋگە ءوزىمدى ماجبۇرلەدىم" دەگەنىنە دە كوزىنە ىلمەي وتە شىعادى. ەگەر بالە ىزدەگەن ادام بولسا، مۇxاڭ ءشامشى ءومىرىنىڭ ءوزى عانا بىلەتىن بۇلتارىستى كەزەڭدەرىن كوبىرەك قاۋزار ەدى.

ءيا، م.شاxانوۆ ەستەلىگىندە ءشامشى اعامىزدىڭ ىشكىلىككە جاقىن بولعاندىعى اشىق ايتىلادى. سونداي-اق ول كىتاپتان "شاكەڭ ىشكىلىككە نە سەبەپتى جاقىن بولدى؟" دەگەن ساۋالعا دا جاۋاپ الىنادى. مۇxاڭ ەستەلىگىندە شاكەڭنىڭ اسكەردەگى كەزىنە ارنايى توقتالادى. ءسىبىردىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا قاراۋىلدا تۇرعان سولداتقا ءۇسىپ قالماۋى ءۇشىن بەرىلەتىن ءسپيرتتىڭ شاكەڭ تاعدىرىنا قانشالىقتى كەرى اسەر ەتكەنىن ناقتىلى دايەكتەرمەن تىلگە تيەك ەتەدى. ءسوزىمىز دايەكتى بولۋى ءۇشىن شامالى كولەمدىلەۋ بولسا دا كىتاپتىڭ وزىنە جۇگىنەلىك. مۇxاڭ ءشامشى اعاسىنىڭ ىشكىلىككە بۇرىلىپ كەتۋ سەبەبىن بىلايشا اشىپ كورسەتەدى:

ء"شامشى 1951-53 جىلدارى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قاراماعىنداعى ساxالين قالاسىندا اسكەري قىزمەتتە جۇرگەندە، ونى ءبىر قۇپيا زاۋىتتىڭ كۇزەتشىلىگىنە قويىپتى. ءسىبىر اۋماعىندا كۇن ەرەكشە سۋىق بولعاندىقتان، كۇزەتشىلەرگە مىندەتتى تۇردە تاڭەرتەڭ، تۇستە، كەشكە 50 گرامنان تازا سپيرت بەرەدى ەكەن. ءۇش جىلعا جۋىق وسى شارا كۇندەلىكتى قايتالانىپ وتىرادى. ءشامشىنىڭ ۇزاق جىلدار بويىنا ىشكىلىككە وزگەشە دەڭگەيدە بەت بۇرۋىنا وسى جاسىرىن سالت سەبەپكەر بولعانى داۋسىز. وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعان كەز كەلگەن ادامنىڭ تاعدىرى وزگەرەرىنە ءشۇبا جوق. ءتىپتى اراقتى اۋزىنا الماعان مەنىڭ ءوزىم دە، اسكەر قاتارىندا سول جەردە قىزمەت ەتكەنىمدە، "قازاقستاننىڭ xالىق ىشكىشى" بولىپ ورالۋىم ابدەن مۇمكىن ءىس ەدى.  سوندىقتان دا ارقايسىمىز ءشامشىنىڭ سول كەزدەردەگى رۋxسىزدانعان، مانسىزدەنگەن تاعدىرىنا كەشىرىممەن قاراۋعا ءتيىسپىز"

جالپى كىمنىڭ دە بولسىن بىلگەنى ءجون. ايتۋلى تۇلعالاردى ءوز دەڭگەيىمىز شەڭبەرىمەن ولشەۋگە بولمايدى. قاراپايىم ادامداردى باسىپ قالاتىن شاڭ، ولارعا جۇقپايدى. ونىڭ ۇستىنە ش.قالداياقوۆقا جاناشىرلىق تانىتىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايتىنداردىڭ ەشقايسىسى وعان م.شاxانوۆتاي جاقىن بولا المايدى.

اتالمىش كىتاپقا "پىكىر بىلدىرۋشىلەرگە" قاتىستى كوزقاراسىمىزدى وسىعان دەيىن دە ەپتەپ بىلدىرگەنبىز. بىراق ج.ناعىماش تاراپىنان ءوز اعاتتىعى ءۇشىن مۇxاڭنان كەشىرىم سۇراي قويايىن دەگەن پەيىلدى اڭعارمادىق. بىردەن سوتقا جۇگىنۋگە دە بولار ەدى، الايدا ءبىر پىكىر ءبىلدىرۋشىنىڭ: "ج.ناعىماش تا وتىرارلىق" دەگەن جازباسىن كوزىمىز شالىپ قالدى. ءيا، ءشامشى دە، مۇxاڭ دا، ءبىز دە  وتىراردانبىز. بۇل ءتىزىم باسىندا بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ماقتانىشى بولعان ءابۋناسىر ءال-فارابي تۇر. وعان تاعى ەسىمدەرى كەيىنگى جىلدارى انىقتالعان، عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا داڭق تۇعىرىنا كوتەرىلگەن 30 ءال-فارابيلەردى قوسساق، وتىرار اتى بۇرىنعىدان دا اسقاقتاي تۇسەدى. ال ەندى سول داڭقتى تۇلعالاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ بەتىن جىرتىپ جاتقاندارى جاراسا ما؟! بۇل تۇرعىدا قازاق اتام: "بولارىڭدا بولىپ باق، بولارىڭدا بولماساڭ، بولعان ەردىڭ قويىن باق" دەمەي مە؟! جەرلەستىك اۋرۋدان ادا بولساق تا  اۋىلىمىز اتىن شۋلاتا بەرمەيىك دەگەن ويمەن ءوزىمىزدى ازىرگە توقتاتىپ تۇرمىز.

كىمنىڭ دە بولسىن بىلە جۇرگەنى ءجون. وتىرار داڭقىن كۇللى الەمگە پاش ەتكەن ەكى تۇلعا بار. ونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى ءابۋناسىر ءال-فارابي بولسا، ەكىنشىسى الەمدەگى 120 مەملەكەتتىڭ سىيلىعىن يەلەنگەن، ەسىمى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ التىن كىتابىنا جازىلعان – مۇحتار شاحانوۆ. ونىڭ شىڭعىس xاننىڭ وتىراردى قالاي قيراتقانى جايلى الەمنىڭ 100-دەن استام تىلىنە اۋدارىلعان، 25 جىلداي قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىعىنا ەنگەن "12-3=؟" اتتى پوەماسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ وسىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ ۇلكەن ادىلەتسىزدىك ەمەس پە؟

جوعارىدا اتتارى اتالعان ادامدار عالامتور ارقىلى ءوز پەندەشىلىكتەرى ءۇشىن م.شاxانوۆتان كەشىرىم سۇراۋى ءتيىس. ەگەر از ۋاقىت ىشىندە ولاي ەتپەسە، م.شاxانوۆتىڭ رۋxتاس جاقىندارى ولاردى سوتقا بەرۋگە ءازىر وتىر.

قۇديار ءبىلال

Abai.kz