ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ ءبىرى - تەڭگەمىز ەكەندىگى بارشا جۇرتقا ءمالىم. وسى اقشامىزدىڭ تۇعىرى نىعايىپ، وزگەلەرمەن يىق تىرەستىرىپ تۇرسا كوكىرەگىمىزى قۋانىش كەرنەيتىندىگى انىق. ال ەندى ول اياق استىنان قۇلديلاپ كەتسە، «بۇل نە بولىپ قالدى، ونىڭ سالدار-سەبەبى قانداي، مۇنى قايتكەندە قايتا تۇعىرىنا قوندىرامىز؟» دەپ ءتۇن ۇيقىمىزدى سان بولەرىمىز ءسوزسىز.

ويتكەنى تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى قاراپايىم حالىقتىڭ ودان سايىن سورلاۋىنا، كەدەيلىكتىڭ قامىتىنىڭ ودان سايىن جانىنا باتارى ءسوزسىز. ال ەندى سىپايىلاپ ايتقاندا دابىل كوتەرەرلىك جاعدايدى حالىققا ەشبىر بۇركەۋسىز اشىق ايتاتىن، ءسويتىپ جاۋاپكەرشىلىكتى بىرگە بولىسەتىن جان بار ما؟ وكىنىشكە قاراي بۇل ورايدا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن دۇنيەمىز جوق. ءبىزدىڭ بيلىك حالىقتى ءالى ەسى كىرە قويماعان بالا كورە مە، كىم ءبىلسىن، بۇل ماسەلەگە كەلگەندە «وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي» ەتىپ، ماسەلەدەن ايىتقىپ كەتۋدەن الدىنا جان سالمايدى. باسقاسى باسقا، ءبىر كەزدەرى تەڭگەمىز العاش رەت قاتتى قۇنسىزدانعاندا سول كەزدەگى ۇلتتىق بانكىنىڭ توراعاسى كەلىمبەتوۆتىڭ «بۇل ينفلياتسيانى مەن تاڭ ەرتەڭ ۇيقىدان ويانعان سوڭ» ءبىلدىم دەپ بەتى شىمىركەسپەن وتىرىكتى سوعا سالدى. اۋ، سوندا قۇنسىزدانۋدىڭ قاشان باستالارىن بىلمەك تۇگىلى، سول ينفلياتسيانىڭ قانداي دەڭگەيدە بولاتىندىعىن اتالمىش بانكىنىڭ ءوزى ەسەپتەپ ساراپتاماي ما؟ الدە ءبىزدىڭ بانكتىڭ قىزمەتى شەتەلدىڭ تسرۋ، فسب سەكىلدى الپاۋىت بارلاۋ باسقارماسىنىڭ مەنشىىگىنە تولىق بەرىلىپ قويىلعان با؟. ەگەر بۇل قۇپيانى وسى بانكىنىڭ باسشىسى بىلمەيتىن بولسا، ءبىز امالسىزدان وسىلاي جوبالادىق.

ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تاعى ءبىر قۇپياسى بار. ول تەڭگەمىزدىڭ قۇنسىزدانۋىن وزدەرىنشە تۇسىندىرەتىن، الايدا ول سوزدەردى وزدەرىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن شەتەلدىك تەرميندەردى پايدالانىپ جۇرتتى ابدەن اداستىرۋ، ماسەلەن «تەڭگەنىڭ ۆولاتاندىرىلۋى» دەگەندى ەستىگەنىڭىز بار ما؟ نەمەسە «تارگەتتاندارۋ» دەگەن سيقىرلى ءسوزدى شە؟  «باقساق، باقا ەكەن» دەگەندى حالىقتى شاتاستىراتىن بۇل سوزدەردىڭ وزىندىك قاراپايىم عانا تۇسىنىگى بار بولىپ شىقتى. ونىسى بىلاي. الگى «ۆولاتتاندىىلرۋ» دەگەنىمىز تەڭگەنىڭ بىرتە-بىرتە قۇنسىزدانۋى ەكەن. ال «تارگەتتاندارۋ» دەگەن قۇپيا ءسوزدىڭ ءمانى «اقشامىز شەكتەن تىس قۇنسىزدانىپ، بوي بەرمەي جاتسا،ۇلتتىق بانكى ونى توقتاتاتا تۇرۋ ءۇشىن قولداناتىن ءادىسى» كورىنەدى. ەگەر وسى اسا قۇپيا ەكى ءسوزدى قاراپايىم تىلمەن «تەڭگە قۇنسىزدانىپ بەرەدى» نەمەسە «تەڭگە قۇنسىزدانسا ۇلتتىق بانكى قاراپ قالمايدى» دەسە تاعىنان ءتۇسىپ قالمايتىن شىعار. الدە تەڭگەنىڭ بۇگىنگى پرولباسىن تۇپكىلىكتى شەشە الماعاسىن ويلاپ تاپقان وزدەرىنىڭ تاماشا ءادىسى مە ەكەن. ءبىز دە وسىلاي ويلادىق.

تەڭگەمىزدىڭ قۇنسىزدانىپ بارا جاتقاندىعى تۋرالى ەشكىم دە ءلام دەپ اۋىز اشپايدى دەمەيمىز. ينفلياتسيا تۋرالى باسپاسوزدە ەشكىمدە يلاندارمايتىن قىزىل سۋدى سۋداي ساپىراسىز. ال ەگەر اۋدە ءبىر جاناشىرلىق تا شىنايى ءسوز ەستىلسە وعان ءبارىنىڭ دە دۇرسە قويا بەرەتىندىگىن قايتەرسىڭ. ماسەلەن، بىردە ءماجىلىس دەپۋتاتى،قارجى جانە بيۋدجەت جونىندەگى كوميتەتتىڭ مۇشەسى امانجول جامانوۆتىڭ: «2009 جىلدىڭ اقپان ايىندا دەۆالۆاتسيا 18 پايىزدى قۇرادى (122 تەڭگەدەن 144 تەڭگەگە دەيىن), ال 2014 جىلدىڭ سول ايىندا ول 19 پايىزعا كوتەرىلدى. (155 تەڭگەدەن 185 تەڭگەگە دەيىن). قازىر مۇنى ۇلتتىق بانكىمىز تەڭگە باعىتىنىڭ تەك قۇبىلىۋى عانا دەپ ەسەپتەيدى. شىندىعىندا بۇل ەش بۇلىلۋ ەمەس، ول بارىپ تۇرعان ناعىز دەۆالۆاتسيا.تەڭگە بىرتە-بىرتە قۇنسىزدانا ما، الدە ول ءبىر كۇندە وپىرىلىپ تۇسە مە، ءبارىبىر ول دەۆالۆاتسيانىڭ ناعىز ءوزى. ادامدار بۇگىنگى كۇنى مۇنداي قۇبىلۋدان قاتتى قورقادى. ءبىزدىڭ يمپورتقا تاۋەلدى بولعان وسىنداي كەزەڭدە كەز-كەلگەن از عانا دەۆالۆاتسيانىڭ ءوزى تاۋارلاردىڭ قۇنىنىڭ شارىقتاي تۇسۋىنە اكەلىپ سوعادى»،-شاندىقتى شىرىلداتىپ بەتكە ايتتى. ءبىر قاراعاندا دالەلدى سوزگە توقتاپ، وسى جاعىمسىز قۇبىلىستىڭ الدىن الۋعا بيلىك اتاۋلى بەل شەشە كىرىسىپ كەپەس پە ەدى. جوق، بىزدە مۇلدەم باسقاشا. ەكونوميكانى شەمىشكەدەي شاعامىز دەيتىن بيلىكتىڭ بۇلبۇلدارى بۇل ازاماتقا دۇرسە قويا بەردى. ويلارى قايتكەندە دە جامانوۆتىڭ ءسوزىن جوققا شىعارۋ.

الدىمەن اتقا قونعان ۇلتتىق مينيستر تيمۋر سۇلەيمەنوۆ بولدى. ول «دەۆالۆاتسيا دەگەنىمىز بىرتە-بىرتە قۇلدىراۋ ەمەس، بىردەن جاپپاي قۇنسىزدانۋ» دەپ وزىنشە جاڭالىق اشتى. بەينە ءبىر حالىق تەڭگەمىز بىردەن قۇلدىراسا قۋانىپ قالادى ەكەن دە، بىرتە-بىرتە قۇلدىراسا ءتىپتى سەزىنبەيتىن كورىنەدى. ءمينيسترىمىزدىڭ ءۋاجى وسىنداي. ارينە مينيسترلىك پەن پارلامەنتتىڭ اسحاناسىنان عانا تاماق ءىشىپ، از عانا اقشاعا قارنىن تويعىزاتىن مۇنداي لاۋازىمدى جاندار بازارداعى باعالارعا كوز سالىپ قايتسىن. ءمينيسترىمىز مۇنىمەن قويماي وسى تەڭگەنى ۇنەمى ۋىسىندا ۇستاپ، ونىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ۇلتتىق بانكىمىزدى جان سالا قورعاپ باققاندىعى بىزگە قىزىق كورىندى. بەينە ءبىر ءبىزدىڭ بانكىمىز قانداي دا قورعاۋشى مۇقتاج سەكىلدى. كەرەك بولسا، ول ءوزى دە ەشكىمگە ماڭدايىن سيپاتپايدى. ءجا، الگى بانكى قورعاۋشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ۇلتتىق بانكى بۇگىنگى تاڭدا  تەڭگەنىڭ جىل باسىنا بەرى نەبارى 4,3 پايىزعا عانا قۇنسىزدانعانىن حابارلادى دەپ قاتتى قۋاندى. باياعىدا بىرەۋ «مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى؟» دەگەن ەكەن. سول سياقتى دەپۋتاتىمىز «تەڭگەمىزدىڭ نە سەبەپتى سوناۋ 2009 جىلدان  ەشكىمگە ءال بەرمەي قۇلدىراي بەرەدى. سودان حالىق قاتتى جاپا شەگىپ وتىر عوي» دەسە، الگى بانكىنىڭ قورعاۋشىسى بىلعى جىلعى دەۆالۆاتسيا دەيگەيىن ايتىپ جۇرتتى شاتاستىرادى. ال ەندى ءتۇسىنىپ كور، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قيسىنى مەن ءۋاجىن.

جالپى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانكىمىزدىڭ ۇستانعان باعىتى دا قىزىق. بىردە ولار دوللاردىڭ قىمباتتاۋىن حالىقتىڭ جازدا جاپپاي دەمالىسقا شەتەلگە شىعۋىمەن تۇسىندىرەدى. بۇل كەزدە حالىق دوللاردى جاپپاي ساتىپ الاتىن كورىنەدى. ەكىنشى ءبىر دالەلسىماعى ەشتەڭەنىڭ مانىنە بارمايتىن، مەملەكەتتىڭ جاعدايىن (ۇلتتىق بانكىنىڭ جاعدايىن دەپ ۇعىڭىز) تۇسىنبەيتىن، دەمەك قامقورلىق كورسەتپەيتىن تاياز ويلى ادامدار «ويباي ەرتەڭ دوللار قىمباتتايدى ەكەن دەپ بايبالام سالادى» ەكەن. مىنە سودان كەيىن قويىندارىنا تەڭگەلەرى سىيماي جۇرگەن قازاقستاندىقتار ۆاليۋتا اۋىستىرۋ پۋنكتتەرىنە قاراي اعىلادى. مۇنداي قالىڭ نوپىرگە شىداعان «ءالسىز» دوللار تاعى دا اسپانداپ كەتەدى. عاجاپ، ءبىزدىڭ بانك وسىنشاما باي قازاقتاردى قايدان تاۋىپ العان؟ ال ءبىز بولساق جاز بولسا تايلى-تاياعى قالماي شەتەلگە اعىلاتىن قازاقتاردى كورە قويعان جوقپىز، الدە اقىشەۆ مىرزا ءوزى ارالاساتىن بايلاردىڭ بالالارىن عانا ەسەپكە الا ما ەكەن؟ ال اقىشەۆ بوتەن سىلتاۋ تابا الماسا بار كىنانى جۋرناليستەرگە اۋدارا سالۋدان دا تايىنبايدى. ول بىردە ءباسپاسوز بەتىندە «وسى تىلشىلەر قاۋىمى دوللار قىمباتتايدى دەپ الدان-الا بايلام سالادى دا جۇرەدى. سوسىن دەۆالۆاتسيا باستاماي قايتسىن»،-دەپ ايدا اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. ە، باياعىدا اتام قازاق «سەنگەم سەركەم سەن بولساڭ...»دەگەندى بەكەر ايتاپاعان-اۋ دەپ قالاسىڭ وسىندايدا.

جالپى،تەڭگەمىز الەمدەگى كەز-كەلگەن قۇبىلىسقا باسى-بايلى تاۋەلدى دەگەندى ەستىگەندە «الداعى كۇنىمىز نە بولار ەكەن» دەپ ويلايمىز. بىزدە سوناۋ مۇحيتتىڭ ارجاعىنداعى اقش-تىڭ فەدەرالدىق رەزەرۆ قىزمەتى ءوز ستاۆكاسىن كوتەرسە تەڭگەمىزدەن بەرەكە قاشاتىن كورىندى. ال امەريكانىڭ رەسەيگە قارسى ەنگىزگەن سانكتسياسى دا اياققا شىرماۋ ەكەن. سونىمەن قاتار رەسەيدىڭ ءرۋبلى السىرەي باستاسا بىزدەن دە مازا كەتەتىن سەكىلدى. سوندا ءبىز تەڭگەمىزدى ءبىر قالىپتى ۇستاپ تۇرا المايتىن سونشا بەيشارا ما ەدىك. ال ەگەر ءبىز رەسەي اقشاسىمەن بايلانىپ قالساق، وعان ىستەر قايرامىز جوق بولسا، وندا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بانكىنى رەسەيدىڭ فەدەرالدىق بانكىسىنىڭ ءبىر بولىمشەسى دەپ قاراعانىمىز ءجون شىعار.

جالپى بىزدەگى ءمۇيىزى قاراعايداي ەكنكوميستەرىمىز، اسىرەسە بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەر «ەندى ءبىز نە ىستەي الايىق. دۇنيە جۇزىندەگى ءۇردىس وسىنداي . قاي ەلدە دە دەۆالۆاتسيا ۋشىعىپ تۇر» دەپ جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الۋدان تايسارىپ كەتەدى.

بۇل ەندى شىپ-شىلعي وتىرىك. ءبىز ەندى مىقتى دامىعان ەلدەردى الماي-اق، قويالىق، مىنا كورشىمىز ايىر قالپاقتى اعايىندارعا ءبىر ءسات كوز جىبەرىپ بايقادىق. ءسال عانا تاريح. وسىدان 25 جىل بۇرىن ولاردىڭ 4 سومى ءبىر دوللار بولاتىن، بىزدەگى جاعداي دا وسى تۇرىپتاس ەدى. ال قازىر شە؟ ولاردا بۇل كۇندەرى ءبىر دوللار 67 سومنان اسپاستان مىزعىماي تۇر، ال بىزدە بۇل كورسەتكىش 380 تەڭگەدەن اسىپ كەتتى. ەندى مۇنى بىزدە قالاي تۇسىندىرەر ەكەن؟ ەشبىر مۇنايى جوق، وزگە قازبا بايلىقتان ونشا باي ەمەس كورشىمىزدىڭ اقشاسى قانداي ينفلياتسياعا بوي بەرمەي قاساقايىپ قارسى تۇرسا، بىزدە كورشىمىزدىڭ تۇشكىرگەنىنە تالىپ قالاتىن كۇيگە تۇستىك.

ءبىر عانا نارسە ايقىن، ءوز ءوندىرىسىمىزدى وركەندەتپەي ەشقاشان العا دا جىلجىمايمىز، تەڭگەمىز وسىلايشا قۇلدىراي بەرەدى. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەرەمەت ەكونوميست بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ال بۇل ىسپەن اينالاسۋعا قالتاسى پاراعا تولى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ قولى تيە قويار ما ەكەن؟

قايدا باراسىڭ، قايران حالقىم! نەگە مۇنشا بەيشارا بولدىڭ، قايران بيلىك؟

جايبەرگەن بولاتوۆ

قوستاناي

Abai.kz