ادام ساناسىن دامىتاتىن قۇرالدىڭ ءبىرى –  ونەر

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ  قازاقستان قوعامىن رۋحاني جاڭعىرتۋى تۋرالى ماسەلە قويعانى بۇگىنگى كۇنى بارشا حالىققا ءمالىم. وسى باعىتتا شىعىس قازاقستان وبلىس اكىمىنىڭ نۇسقاۋىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسىنا «دوستىق ءۇيى – قوعامدىق كەلىسىم ورتالىعى» مەكەمەسى دە قاتىسىپ، شىعىس قازاقستان حالقىنىڭ قازاق فولكلورىن  زەرتتەۋ باعىتىنا يە بولعان ەدى.

وبلىستىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ ارنايى جاساعان كەستەسى بويىنشا «شىعىس قازاقستان حالقىنىڭ مادەني مۇراسى» اتتى زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى: ءۇرجار، اياگوز، زايسان، كۇرشىم، تارباعاتاي، كوكپەكتى اۋداندارىن ارالاپ، حالىق اراسىنان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيتەتىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل ەستىمەگەن، ۇمىتىلعان، اندەرى مەن جىرلارىنىڭ، ماقال-ماتەلدەرىنىڭ، اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ نۇسقالارىن  جيناقتاعان ەدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتىنا – مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە قوسىمشا ادىستەمەلىك كومەك بەرۋ; شىعىس قازاقستان حالقىنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ  تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن، جينالعان تۋىندىلار ارقىلى بارشا حالىقتىڭ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزۋ; حالىقتىڭ ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قۇندىلىقتارىن ارتتىرۋ جوسپارى بولعان. ءدال ماركەتينگ جۇيەسى سياقتى، ايلار بويى، الدىن الا باراتىن اۋداننىڭ تاريحىن بىلەتىن ادامداردى ىزدەپ، تانىسىپ، حابارلاسىپ، مارشرۋتىمىزعا سايكەس كەلمەسە دە، باسقا جاققا كوشىپ كەتكەن جەرىنە ىزدەپ بارىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تارالعان اڭىزداردى دا جيناعان جايىمىز بار. ال، ەكسپەديتسيا ءار اۋدانعا كەلگەن سوڭ، جەرگىلىكتى جەردىڭ اكىمشىلىگىمەن  بىرگە، مەكتەپ، مۋزەي، كىتاپحانا مەكەمەلەرىنەن، وسى جايلى بىلەدى دەگەن جەكە ادامدارمەن كەزدەسىپ، ءوز جەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، اۋدانىنان شىققان باتىرلارىن، شەجىرەشى اقىندارىن، باقسى-بالگەرلەرى مەن ونەر ادامدارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جيناپ جۇرگەن  جەرگىلىكتى جازۋشىلار بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. جەرگىلىكتى جەردىڭ، اۋداندىق گازەتتەرىنىڭ رەداكتورلارىنان، «اياگوز الەمى» جانە «كوكپەكتى» جۋرنالدارىنان، زايسان اۋدانىنىڭ مۋزەيىنەن قۇندى دەگەن ماتەريالدار العانىمىز قۋانتتى. اۋدان اكىمشىلىكتەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنداعى بەلسەندى مۇشەلەرىمەن جۇمىس جاسايتىنىن، ولاردىڭ دا  ءوز جەرىنىڭ تاريحىنا، ەلىنىڭ وركەندەۋىنە، الەۋمەتىنىڭ تاعدىرىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىنىن كوتەرگەن ماسەلەرىنەن ۇعۋعا بولدى.

تىرشىلىكتە بولىپ جاتقان تاريحي كەزەڭدەر مەن ادامنىڭ رۋحاني شىعارماشىلىعى  ادامنىڭ جان-تانىنە دە اسەر ەتىپ، قوعامنىڭ وركەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوساتىنى حاق. شىعىس قازاقستان حالقىنىڭ مۋزىكالىق ونەرىنە جاتاتىن سىبىزعى اسپابىنىڭ وتانى وسى التاي ءوڭىرى ەكەنىن عالىمدار دالەلدەگەن. ونىڭ ءتۇپ-تامىرى الىس عاسىرلاردان باستالىپ، قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىنا قاراعاندا شىعىس وڭىرىندە حح عاسىردىڭ 70 جىلدارىنا دەيىن ساقتالعان. وسى وڭىردە كەڭ تاراعاندىعىنان، التاي سىبىزعىشىلىق ءداستۇرى، التاي تارباعاتاي تاۋىن بويلاپ، قىتاي، مونعوليا ايماقتارىن قامتىعان. التايدان بايان-ولگەيگە دەيىن تاراعان سىبىزعىشىلىق ونەر، ۇلكەن ءۇش مەملەكەتتىڭ ورتاق مادەني مۇراسى بولىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، وبلىسىمىزدا سىبىزعىشى ونەرىن جالعاستىرۋشى جالعىز عانا سىبىزعىشى سەرىك باقتىباەۆتى اتاعان ءجون. دەمەك، سىبىزعى ونەرىن وبلىسىمىزدا جاڭعىرتسا نۇر ۇستىنە نۇر جاۋار ەدى.

بۇعانعا دەيىن دە  حالىق اراسىنان ءان-كۇي مۇرامىزدى جيناقتاۋشىلار بولعانى ءمالىم. ەڭ العاش قازاق حالقىنىڭ ءان مەن كۇي مۇراسىن جيناقتاعان كومپوزيتور-ەتنوگراف الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچ، 1927 جىلى «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى»، جانە 1933 جىلى «500 قازاق ءانى مەن كۇيى» دەگەن مۋزىكالىق شىعارمالاردى حالىققا ۇسىنعان. ا.ۆ. زاتاەۆيچتىڭ وراسان زور ەڭبەگى - قازاق مۋزىكا فولكلورىن كونە زاماننان 1930 جىلعا دەيىن جيناپ، تەك اۋەنىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، ونى تالداپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن. وكىنىشكە وراي، اندەردىڭ ءماتىنى جوق، نوتاسىمەن بىرگە ونىڭ ءسوزى جازىلماعان. جالپى، كەز كەلگەن اڭىز-جىرلاردىڭ بىرنەشە نۇسقالارى كەزدەسەتىنىن، وسىعان دەيىنگى جاريالانعان اندەردىڭ، جىرلاردىڭ دا بىرنەشە نۇسقالارىن ەكسپەديتسيا بارىسىندا كەزدەستىردىك. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «ەڭلىك كەبەك»، «قىز جىبەك»، «ەر جانىبەك» جىرلارىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن  كوردىك.  ساراپتاي كەلە، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم قورىندا جوق «قارعا باتىر»، «بۇقا باتىر»، «قىپشاق سۇلۋ»، «شاكىم – شاكىرت» ت.ب. جىرلارى، «باتىر قىز جاندەلى تاريحى»، «ەرتىس قىزى»، ت.ب. اڭىز - اڭگىمەلەرى، ورتا جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىن بايىتپاسا، زيان كەلتىرمەيدى دەپ ويلايمىن.

اتا بابالارىمىزدىڭ ساناسى جوعارى دەڭگەيدە بولعاندىعىن: ۇلتىن، ەلىن، جەرىن سۇيگەندىگى بولسا كەرەك، حالقىنىڭ ونەرىن ۇرپاعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن، عاسىرلار بويى جالعاستىرعاندىعى دالەلدەيدى. ۋاقىت وتكەن سايىن، ورىنداۋشىلار ءان-جىردىڭ ۇمىتىلعان جەرىنە ءوزىنىڭ جانىنان شىعارىپ قوسىپ، تۇرلەندىرىپ، ۇمىتتىرماي جالعاستىرىپ وتىرعاندىعىنان بىرنەشە نۇسقا پايدا بولعاندىعى ايعاق. ونى، بابالارىمىزدىڭ تالعامسىزدىعىنان ەمەس، ولاردىڭ كورەگەندىگىنەن، سۋىرىپ سالما اقىن، سازگەرلىگىنەن، تالانتتىلىعىنان دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. دەسەك تە، ارحيۆ جيناۋ ءبىر بولەك تە، ونى حالىقتىڭ رۋحاني دامۋىنا جاراتۋ – وسى جوبانىڭ  ەڭ نەگىزگى ماقساتى ەكەنىن نازاردا ۇستاعان ءجون بولار ەدى.

اندەردىڭ ءماتىنى بەيبىت زاماندى، تابيعاتتى، تىرشىلىكتىڭ كوڭىلدى ساتتەرىن، ماحاببات پەن تۋعان جەردىڭ سۇلۋلىعىن  جىرلاسا، ادام عۇمىرىنىڭ قىسقا ەكەنىن ەستە ۇستاپ، ءومىردى ءماندى ءسۇرۋ كەرەكتىگىنە تاربيەلىك كەڭەس بەرەدى. ال، بۇل اندەردىڭ قازىرگى حالىق اندەرىنەن تىنىسى، اۋەندىك يىرىمدەرى، دياپوزونىنىڭ كەڭدىگى، اۋەزدىك ەرەكشەلىگى تايعا تاڭبا باسقانداي ەرەكشەلەنەدى. جينالعان حالىق اندەرىنىڭ ىشىنەن، 20 ءاننىڭ ءماتىنىن اراب گرافيكاسىنان كيريليتساعا اۋدارتىپ، وبلىس انشىلەرى 15 ءاندى عانا (ا.ۆ. زاتاەۆيچتىڭ جيناعىنا ەنبەگەن), حالىققا جەتكىزدىك. اعايىندى ابدۋلليندەر اتىنداعى مۋزىكا كوللەدجىنىڭ مۋزىكا ماماندارى ز.ت. ەسەنباەۆا مەن ك. ح. كۋنافينانىڭ تالداۋى بويىنشا، اتالعان اندەردىڭ دياپازون اۋقىمى كەڭ، ولاردى تەك كاسىبي دەڭگەيى جوعارى انشىلەر شىعارىپ ورىنداي الادى دەيدى. جالپى، قازاق حالقىنىڭ كونە زاماننان بەرگى تاريحى مەن ونەرىن تولىق قامتۋ مۇمكىن ەمەس، جەردەن كەن تاپپقانداي اسەر قالدىرادى. ايتا كەتسەم، التاي ءوڭىرىنىڭ اۋىز ادەبيەتى، ءان جىرىنىڭ جەلىسى تۋرتسيا، قىتاي، مونعوليا، رەسەي جەرىندە دە كورىنىس بەرىپ جۇرگەنى قۇپيا ەمەس. ونى سول حالىقتاردىڭ شىعارماشىلىعىنان بايقاۋ قيىن ەمەس. وسىعان وراي، التايدىڭ حالىق اندەرىنىڭ اۋەز ەرەكشەلىكتەرى (ۇلتتىق كولوريتى) زەرتتەلمەگەندىگىنەن دەسەم، شىعىستىڭ حالىقتىق ءان ءداستۇرى كونە زاماندا –اق ادامنىڭ جوعارى ساناسىن دامىتۋعا اسەر ەتكەنىن كورسەتەدى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشە «ءان ءداستۇرى» بولعانىن، ونىڭ تامىرى كونە عاسىرلاردان تارايتىنى انىق.

الايدا، ادام، تابيعاتتىڭ ەڭ جوعارعى جاراتىلىسى بولعاننان سوڭ، ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماقساتى، ادامدار اراسىندا ادامي  ءومىر ءسۇرۋى. سول ءۇشىن، ول ادام ءماندى ءىس-ارەكەتتەر جاساۋى، ءوز ەلى مەن جەرىنىڭ مۇددەسىنە، حالقىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ وركەندەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسۋى قاجەت. بۇل ارەكەتتەرگە، مىنەز قۇلقى قالىپتاسپاعان ادام جەتە المايدى. وعان جەتۋ ءۇشىن، ىزدەنىمپازدىق پەن قوسا، ەرىك-جىگەر، كۇش-قۋات، تالانتقا قوسىمشا، ونى جەتەلەيتىن قوسا قايراتىڭ بولۋى كەرەك. ءوزى باقىتتى بولۋ ءۇشىن، باسقالاردىڭ دا ومىرىنە جاقسىلىق جاساۋ، قاستاندىق جاساماۋ، دەمەك، اركىم ادامگەرشىلىك قاسيەتىن دامىتۋ قاجەت. ءار ادامنىڭ ساناسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى ارقىلى جەكە الەۋمەتتىك جانە قوعامدىق سانا قالىپتاسادى. وسىعان بايلانىستى، ءار ادامنىڭ الەۋمەتتىك ساناسىن دامىتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ويتكەنى - بۇل الەمدىك ماسەلە. سەبەبى: الەمنىڭ الەۋمەتى - قوعامداردىڭ الەۋمەتىنەن قۇرالادى، ال قوعامنىڭ الەۋمەتى جەكە ادامداردىڭ الەۋمەتتىك  ساناسىنان جينالادى. ال، الەۋمەتتىك سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ رۋحاني تالعامىن دامىتۋ قاجەت. رۋحاني تالعام ءار ادامنىڭ اقىل-ويى، ىسكەرلىك قابىلەتى،  جەكە باسىنىڭ ار-ۇياتىنىڭ ۇيلەسىمى ارقىلى كەلەدى. بۇل قاسيەتتەرگە جەتۋ ءۇشىن: ءوزىنىڭ بولمىسىڭ زەرتتەۋ جانە رەتتەۋ، عالامدى ءتۇسىنىپ ءبىلۋ، رۋحاني زاڭداردى ۇعىنۋ، مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن ورىنداۋ كەرەك.  وتباسى مەن ۇجىمدى، ەلىن، جەرىن قادىرلەۋ، ارا-قاتىناس مادەنيەتىن يگەرۋ، ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇمتىلىس جاساۋ، باسقا حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ، ولاردىڭ مادەنيەتىن ءبىلۋ ارقىلى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، جوعارى ساناسى قالىپتاسادى. قوعامدى ۇلكەن ۇجىم، وتاندى ۇيامىز دەپ تۇسىنسەك، وسى ۇجىمنىڭ، ونىڭ ءار مۇشەسىنىڭ وي-ساناسىنان، تالپىنىسى مەن ىزدەنىمپازدىعىنان، كوڭىل كۇيى مەن تالانتتىلىعىنان ەلدىڭ بىرلىگى تۇراقتالادى. بىرلىك بار جەردە بەيبىتشىلىك بار، بىرلىك بار جەردە وركەنيەتتىك دامۋ بار. ادامنىڭ بۇل قۇندىلىقتارى جىلدار بويى رەت رەتىمەن ۇيلەسەدى، ساتى-ساتىسىمەن داميدى، مادەنيەتتەندىرۋ ارقىلى ءار دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ماڭگى ەل ازاماتى قالىپتاسادى. وتكەن ۋاقىت مەن بۇگىنگى ۋاقىتتى سالىستىرا كەلە، قازىرگى شىعىس قازاقستان حالقىنا دا وسى الەۋمەتتىك سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، وسى جوبا اياسىندا حالىقپەن تەرەڭ جانە جۇيەلى جۇمىس جاساۋ قاجەتتىگى انىق كورىندى. سول ءۇشىن، ءار ادام ءوزىنىڭ جانىن رۋحاني  جاڭعىرتقانى ءجون بولار ەدى، «رۋحاني جاڭعىرۋ» ماسەلەسىنە جەتە قاراعانى، تەرەڭ ءتۇسىنۋى جاقسى ءىس بولار ەدى.                                                                                      

قازاق حالقىنىڭ تەرەڭدە جاتقان باي مۇراسىن حالىقتىڭ دامۋىنا پايدالانۋ، جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىم قورىن بايىتۋ، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ اتا-بابامىزدىڭ: ارتىمىزدا، ءىسىمىزدى جالعاستىراتىن ۇرپاق قالسىن دەپ تىلەگەن تىلەۋى، بەرگەن باتاسىنىڭ قۋاتى بولسا كەرەك!

باعدات ورازبايقىزى ەسداۋلەتوۆا، كومپوزيتور، قر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى 

Abai.kz