كەز كەلگەن حالىق پەن ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە زەر سالىپ، وتكەنىنە ءۇنىلۋى، قورشاعان ورتاسىنا ىقپالى مەن قوعامنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن وي تارازىسىنا سالۋى زاڭدى قۇبىلىس. سول ارقىلى ونىڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى ورنىن ايقىنداۋعا بولادى.

جالپى ءبىزدىڭ وسىعان دەيىن ءتول تاريحىمىزدى تانىپ-بىلۋدە بەلگىلى ءبىر شەڭبەردەن اسا الماي، وقيعالاردى تاڭدامالى جانە كونيۋكتۋرالىق تۇرعىدان سيپاتتاۋعا باسىمدىق بەرىپ كەلگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى كەيدە وسىناۋ ۇلان-عايىر دالامىزداعى تىرشىلىك بەلگىسى قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدەن عانا باستالعانداي قابىلدانىپ، ءالى كۇنگە وعان دەيىنگى مادەنيەت پەن وركەنيەتكە لايىقتى باعاسىن دا بەرە قويعان جوقپىز.

ول ازداي، قازاق كوز اشقالى بەرى باسقىنشىلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتان باس كوتەرمەگەن، جاۋلاپ الماق بولعاندارمەن سوعىسىپ وتكەن، ودان قالا بەرسە، عىلىم مەن بىلىمنەن الىس قالىپ، تەك مال باعىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن حالىق رەتىندە كورسەتىلىپ كەلدى. كەزىندە ودان باسقاسىنا مۇمكىندىكتىڭ بەرىلمەگەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا تاريحىمىزدى وسى سارىنمەن ساباقتاۋعا ءماجبۇر بولدىق. بىراق ەڭسە تىكتەپ، ەگەمەن ەل بولعاننان كەيىن دە كەيبىرەۋلەردىڭ ساناسىندا وسىنداي ۇعىمنىڭ بۇلتى ءالى سەيىلە قويماعانى بايقالىپ قالىپ جاتادى.

ەندى مۇنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، تاريحي سانانى جاڭعىرتار ءسات تۋدى. ويتكەنى، بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستان ەكونوميكاسى قۋاتتى، تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسكەن، الەمدىك كوشكە ىلەسىپ قانا قويماي، الدىڭعى لەگىنەن ورىن الۋعا ۇمتىلعان، وزىندىك ۇستانىمى مەن كوزقاراسىن ەركىن بىلدىرە الاتىن مەملەكەتكە اينالدى. ءبىزدىڭ ەندىگى مەجەمىز – وسى باعىتتان جاڭىلماي، وتكەننەن ونەگە الا وتىرىپ كوزدەگەن ماقساتتارىمىزعا قول جەتكىزۋ. وسىنى ەسكەرگەن ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، ۇلت تاريحىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستاپ بەرىپ وتىر.

ستراتەگيالىق سيپاتقا يە بۇل ماقالا كوپقىرلى ءارى اۋقىمدى تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداۋعا شاقىرادى. ياعني، الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىمىز بەن جاھاندىق دامۋ ۇردىسىنە تيگىزگەن زور سەپتىگىمىزدى قايتادان زەردەلەپ، دۇنيەجۇزىنە جاڭاشا دارىپتەۋگە ۇندەيدى.

شىن مانىندە، ءبىزدىڭ ۇلى دالامىزدىڭ عالام مادەنيەتى مەن وركەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار. وعان ەشكىمنىڭ تالاسى بولماۋى ءتيىس. تەك سونى ناقتىلاپ، شەگەلەۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءوزىمىز جەتە ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنۋىمىز كەرەك.

ماسەلەن، ەلباسى ايتقانداي، جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋىنىڭ ءوزى الەمدىك دامۋعا وراسان زور اسەر ەتتى. ونىڭ بۇگىنگى كيىم ۇلگىسىنىڭ قالىپتاسۋىنان باستاپ، جاھاندىق قۇرىلىمعا ىقپال ەتكەن ءىرى، الپاۋىت يمپەريالاردىڭ قۇرىلۋىنا دەيىن سەپتىگىن تيگىزۋى، راسىمەن، ايتارلىقتاي ۇلكەن وقيعا. ال ەندى سول تاريحي وقيعانىڭ التىن باستاۋىندا قازاق ساحاراسىنىڭ تۇرۋى – ءبىز ءۇشىن زور ماقتانىش.

الەمنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا اسەر ەتكەن ەڭ ماڭىزدى وقيعالاردىڭ تاعى ءبىرى – مەتاللۋرگيا ءوندىرىسى. ادامزات قولا، مىس، تەمىردەن باستاپ، التىن، كۇمىسكە دەيىنگى اسىل تاستاردى ءوندىرۋدى كونە زامانداردىڭ وزىندە-اق يگەرىپ، يگىلىككە جاراتتى. ءبىزدىڭ ۇلى دالامىزدىڭ سونداي ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ءبىرى بولعانى دا كوكەيگە قۋانىش ۇيالاتادى.

جىلقىنىڭ قازاق اتىرابىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن ەسكەرسەك، مەتالل ءوندىرىسىنىڭ دە بىزدەن باستالۋىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ قابىلدايمىز. سەبەبى، جىلقى ابزەلدەرىنىڭ ىشىندەگى وركەنيەتتىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن ۇزەڭگى، اۋىزدىق، تاعا سياقتى بۇيىمدار مەتاللدان جاسالادى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەنىن ايقىن دالەلدەپ تۇر.

ءبىز التىندى ءوندىرىپ قانا قويماي، ونى تۇرمىستىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭىنەن قولدانىپ، كۇندەلىكتى ومىرىمىزبەن بىتە قايناستىرا بىلگەن حالىقپىز. ول ءۇشىن ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامدى» ايتساق تا جەتكىلىكتى. ال التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىن جالعايتىن كەڭ جازيرا دالامىزدا مۇنداي جادىگەرلەردىڭ بىرنەشەۋى تابىلعانى حاتقا ءتۇسىپ، تاسقا باسىلعان تاريحي شىندىق.

ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان ۇلى دالامىز – شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى قاقپا، وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەر توعىسقان التىن كوپىر. الەمدىك ساۋدا جۇيەسىنىڭ دامۋىنا، بۇگىنگى ترانزيتتىك «دالىزدەردىڭ» پايدا بولۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن ءوتۋى قازاقستان تۋرالى وسىنداي انىقتاما جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەلباسى ءوز ماقالاسىندا ۇلى دالا ءتوسىنىڭ كۇللى تۇركى دۇنيەسىنىڭ اتاجۇرتى سانالاتىنىنا، بۇگىندە الەمدىك وركەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان الما مەن قىزعالداقتىڭ دا «تاريحي وتانى» قازىر بىزدەر ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قونىس ەكەنىنە ايرىقشا نازار اۋدارعان.

مىنەكي، بۇگىندە جەر-جاھاننىڭ ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات تۇتقان قازاقستان الەمدىك وركەنيەتكە نە بەردى، دەگەن ساۋالعا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن جاۋاپ وسىنداي. ياعني، قازاق دالاسى – ادامزات ورلەۋىنىڭ قاينار كوزى. دەمەك، ءبىز تاريحىمىزدى قايعى-قاسىرەتپەن، جاۋگەرشىلىك زامانمەن جانە ۇرەيلى جىلدارمەن عانا ەمەس، بۇگىن ءوزىمىز ءبىر بولشەگى بولىپ وتىرعان الەمنىڭ قالىپتاسۋىنا، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا، وركەنيەتتىڭ ءورىس الۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان حالىق ەكەنىمىزبەن بايلانىستىرۋىمىز قاجەت.

مۇنىڭ بارلىعى قازاقتا عىلىمنىڭ، زيالى ورتانىڭ جانە جوعارى مادەنيەتتىڭ بولعانىن كورسەتەتىن باسىمدىقتار. وسىنى باسشىلىققا الىپ، بۇگىنگى كەيبىر ستەرەوتيپتەردى بۇزىپ، جاڭاشا ۇعىم، كوزقاراس قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ءدال ءبىزدىڭ دالامىزدان باستاۋ العان مادەنيەتتەردىڭ يگىلىگىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كورىپ وتىرعانىن دارىپتەۋىمىز قاجەت. مۇنداي قادام ۇلى دالانىڭ تاريحىن تىم تەرەڭنەن باستاپ، بىرنەشە مىڭ جىلدى قامتۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان تۇركى دۇنيەسىمەن بىرگە عۇن، ساقتارعا دەيىنگى اتا تاريحىمىزدى تىڭعىلىقتى زەرتتەپ، زەردەلەگەنىمىز ابزال.

مەملەكەت باسشىسى وسى باعىتتاعى باسىمدىقتاردى ايقىنداپ، ماقالادا «ارحيۆ-2025»، «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى»، «تۇركى الەمىنىڭ گەنەزيسى»، «ۇلى دالانىڭ ەجەلگى ونەر مەن تەحنولوگيالار مۋزەيى»، «دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ مىڭ جىلى»، «تاريحتىڭ كينو ونەرى مەن تەلەۆيزياداعى كورىنىسى» سياقتى ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن اتاپ وتكەن.

بۇلاردىڭ ارقايسىسى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ كوز كورىپ، قول تيمەگەن جاڭا پاراقتارىن اشۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى. سەبەبى، تەك رەسەي مەن قىتاي ارحيۆتەرىنىڭ وزىندە ۇلى دالا تاريحىنا قاتىستى مىڭداعان جىلداردىڭ جىلناماسى ساقتاۋلى ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز.

عيبراتتى عۇمىرىن دارىپتەپ قانا قويماي، ايداي الەمگە جار سالىپ، ماقتان تۇتارلىق تۇلعالارىمىز دا جەتەرلىك. اسپان استىن بيلەگەن كۇلتەگىننەن باستاپ، ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى بولعان ءال-فارابي، تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ عۇلاماسى – ياسساۋي، مىسىرعا ءامىرىن جۇرگىزىپ، الەمدىك قاقتىعىسقا توسقاۋىل بولعان بەيبارىس سۇلتان سياقتى ۇلى ەسىمدەرىمىزدى ۇلىقتاۋ جاھاننىڭ ءبىزدى تاعى ءبىر قىرىمىزدان تانۋىنا جول اشادى. سونىمەن بىرگە مۇنداي تىڭ باستامالاردىڭ تۇركى الەمىن ودان ءارى بىرىكتىرە تۇسەتىن ءتيىمدى تەتىك ەكەنىن دە اتاپ وتكەن ءجون.

وسىنداي يگى ىستەر تاريحي سانامىزدى جاڭعىرتىپ، وتكەنىمىزدى تاعى ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ال تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ – ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا، ونىڭ جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي قالىپتاسۋىنا جول اشادى. ەڭ باستىسى، ءبىز، ۇلى دالادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇگىنگى حالىق، ءوزىمىزدى ادامزات وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءور تۇلعالاردىڭ ۇرپاعى جانە ماڭگىلىك دامۋعا تىڭ سەرپىن بەرگەن مادەنيەتتىڭ مۇراگەرى ەكەنىمىزدى سەزىنە ءبىلۋىمىز كەرەك.

ەلباسى وسى جولداعى جاڭا باعىتتاردى انىقتاي وتىرىپ، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدا زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن مولىنان پايدالانۋعا نازار اۋدارعان. بۇل – تاريحتان تاعىلىم الا وتىرىپ، بۇگىنىمىزدى بولاشاقتىڭ تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋگە باستايتىن نەگىزگى قۇرال. سوندىقتان دا ونىڭ ماڭىزى زور.

مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ جاڭا جولداۋىندا: «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى جاپپاي قولداۋعا يە بولىپ، قوعامداعى جاڭعىرۋ ۇدەرىستەرىنە زور سەرپىن بەردى. بۇل باستامانى ءارى قاراي جالعاستىرىپ قانا قويماي، ونىڭ اياسىن جاڭا مازمۇنمەن جانە باعىتتارمەن تولىقتىرۋ قاجەت»، – دەگەن بولاتىن. «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ جۇيەلى جالعاسى سانالاتىن جاڭا ماقالا اتالعان مازمۇن مەن باعىتتاردى كورسەتىپ بەردى.

الدىمىزدا تۇرعان ەندىگى مىندەت – ەلباسى انىقتاپ بەرگەن سول باسىمدىقتاردى ىسكە اسىرۋعا قوعام بولىپ جۇمىلۋ. بۇل اۋقىمدى جۇمىسقا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە ساياسي پارتيالار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار جانە قوعام بەلسەندىلەرى ءبىر كىسىدەي اتسالىسىپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسسا، كوزدەگەن ماقساتقا قول جەتكىزۋ جەڭىلدەيتىنى انىق. ەڭ باستىسى، ناۋقانشىلىققا بوي الدىرماي، ەل دامۋى مەن تاريحىمىزدى تانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى جولىندا ارقايسىمىزدىڭ ايانباي ەڭبەك ەتكەنىمىز ابزال.

ماۋلەن اشىمباەۆ، «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى

Abai.kz