27-قىركۇيەكتە Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا سايتىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى سايلاۋ لەپەسوۆتىڭ «ولار...جالعان جەلتوقسانشىلار...» اتتى ماقالاسى جاريا بولدى. بۇگىن رەداكتسيامىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا اتالعان ماقالاعا قاتىستى بەلگىلى جۋرناليست گۇلميرا تويبولدينادان جاۋاپ حات كەلىپ ءتۇستى.  Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا اركىم قۇقىلى. سوندىقتان، ءبىز تويبولدينا حانىم باستاعان ازاماتتاردىڭ سوزىنە مىنبەر ۇسىنعاندى ءجون دەپ تاپتىق.

رەداكتسيا.

«قارسى تاراپتىڭ ايتارى بولسا، ولارعا دا مىنبەر بەرەتىنىمىزدى ەسكەرتەمىز» دەگەن ەكەن «اباي.كز» سايتى. ءبىز قارسى جاق ەمەسپىز. اراشاشى دا، اراعايىن دا ەمەسپىز. بىراق تولعاعى جەتكەن تاقىرىپتى قوزعاعان س.لەپەسوۆتىڭ ماقالاسىنان سوڭ، «جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمى دا، قۇرىلتايشىلارى دا ءۇنسىز قالا الماعانىن جەتكىزە وتىرىپ، ءوز ءۇنىمىزدى قوسۋدى ءجون سانادىق.

وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا (17 قاراشا)  جيىن ءوتتى. جيىندى  «جەلتوقسان اقيقاتى» (مۇنان ءارى  «جا») بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلتايشىلارى شاقىردى. بۇعان سەبەپ  – بيىلعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا («جاس الاش»، «اباي.كز»)  جاريالانعان «ولار... جالعان جەلتوقسانشىلار» اتتى ماقالا (اۆتورى – جەلتوقسانشى س.لەپەسوۆ)  بولاتىن.

وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، ماقالا اۆتورى: «ەلىم، جەرىم، ءتىلىم، قازاعىم”- دەگەندە ءوز  قوڭىنان  ەت كەسىپ  بەرەر، تاۋەكەلدەن  تارتىنباس تارلانبوزداردىڭ ىرىلىك  پەن  كىسىلىك  كورسەتەر  جەردە  تارتىنعان كەزدەرى جوق. الايدا وسىنداي  تەكتىلىكتى  تەكسىزدىكتىڭ  تاساسىندا  قالدىرىپ، “كۇرىشتىڭ ارقاسىندا سۋ ىشەتىن كۇرمەكتەر” كوبەيىپ، “جەلتوقساندىق” دەگەن كيەلى اتتى كىرلەتۋدە» دەي كەلە،  «جا» ۇيىمىنداعى ب.قۇرىمباەۆتىڭ (ۇيىم توراعاسى), ب.قۇسپەكوۆ (قازىر سايفولدا), م.ەلەۋسىزوۆ (الماتى قالاسى، ناۋرىزباي اۋدانى فيليالىنىڭ توراعاسى), ۇيىم مۇشەلەرى ل. مۇقاتاەۆا، ا.ەلەۋسىزوۆا، ج. تاجىباەۆتاردىڭ ەسىمدەرىن اتايدى.

ۇيىمنىڭ ءوز ىشىندە پىكىرتالاس، ءوزارا قىزۋ ايتىس تۋىندادى. بۇل ەندى اق پەن قارانىڭ ايقاسىنا ۇقسادى...

ماقالا جاريالانعاننان باستاپ، 1 اي ۋاقىت وتسە دە، ماقالادا اتى اتالعاندار ءۇنسىز قالعان بولاتىن. 31 قازان كۇنى ءبىر توپ قۇرىلتايشى  جانە ۇيىم مۇشەلەرى  (ج. بەيسەمباەۆا، گ. تويبولدينا، ت. ايتبايۇلى، ا. جەمىسباەۆا، ب. شۇعىل) ب.قۇرىمباەۆقا جولىعىپ، ءبىر اي ۋاقىتتان بەرى نەگە قارسى ماقالا جاريالاماي وتىرعاندارى تۋرالى سۇراق قويدىق. ءسوزدىڭ توقەتەرى، بارىنە كىنالى ب.قۇسپەكوۆ ەكەن. توراعانىڭ بۇل ىسكە ەش ارالاسى جوق. توراعانىڭ تازا بولعانى ارينە، قۋانارلىق ءىس. بىراق 01771 ءنومىرلى دارىگەرلىك انىقتامامەن ءبىر-ەكى ەمەس، وننان اسا ادام اقتالعانى تۋرالى توراعا  الدەقاشاننان بىلەتىن بولىپ شىقتى. سوندا توراعا نەگە دابىل قاقپاعان؟ اتقارۋشى جانە قۇزىرلى ورىنداردى نەگە مۇنان حاباردار ەتپەگەن؟ قۇرىلتايشىلارعا نەگە حابار سالماعان؟ س. لەپەسوۆ كورسەتكەندەي: «ايتپاقشى، وسى قۇرىمباەۆ بولاتتى تانىپ-بىلەتىندەر، بۇل  ادامنىڭ  جەلتوقسانعا  ۇش قايناسا دا سورپاسى  قوسىلمايدى،  بيلىكتىڭ جەلتوقسانشىلاردى “ۋىستان شىعارماۋ ءۇشىن” جىبەرىلگەن  اگەنتى دەيدى». دەمەك، قۇرىمباەۆ بيلىكتىڭ سەنىمدى ادامى رەتىندە، ءبىرىنشى بولىپ دابىل قاعۋى ءتيىس-تۇعىن! ولاي بولمادى. بىراق 17 قاراشا كۇنى وتكەن جيىندا: «مەندە ارقايسىڭا كومپرومات بار، كەرەك كەزىندە ايتامىن» دەپ ءبىر بۋما قاعازىن نۇسقادى. ونىڭ ءبارىن وسى ۋاقىتقا دەيىن نە، كىم ءۇشىن ۇستاپ وتىرعانى، تولىپ جاتقان «كومپروماتتارعا» ءوزىنىڭ نەگە جول بەرگەنى تۇسىنىكسىز!

جيىن بارىسىندا،  باستى نارسە انىق بولدى: ب.قۇرىمباەۆ تا، ب. قۇسپەكوۆ تە ماقالاعا قاتىستى «وپروۆەرجەنيە» بەرە المايدى ەكەن. ب.قۇسپەكوۆ: «قارسى ماقالا بەرە المايمىن، بىراق پروكۋراتۋرا تاراپىنان تەكسەرىس بولسا، بولسىن!» دەپ ءبىر-اق كەستى. ب. قۇرىمباەۆ بولسا; «ب.قۇسپەكوۆ ماعان گارانت (؟) بەرسىن، مەن سونان كەيىن «وپروۆەرجەنيە» بەرەمىن» دەپ كەلىپ،  جۇرتقا بەلگىسىز«كومپروماتتار» تۋرالى ايتتى. نە ويىن ءجۇرىپ جاتقانى جينالعانداردىڭ كوبىنە  تۇسىنىكسىز بولعانىمەن، ءبىر نارسە انىقتالعانى راس. ب.قۇرىمباەۆ تا، ب.قۇسپەكوۆ پەن م.ەلەۋسىزوۆ تە  قارسى ماقالا جازىپ، قوعام الدىندا اقتالعىسى جوق.  ال سوندا، رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردى مەنسىنبەيتىن، ولارعا «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەپ قارايتىنداي، قۇرىلتايشىلار مەن ۇيىم مۇشەلەرى الدىندا ەسەپ بەرمەيتىندەي، ولار كىمدەر؟  كەز كەلگەن كوزى قاراقتى ازامات ءوزىن  ءدۇيىم رەسپۋبليكا الدىندا جاماناتتى ەتكەن اۆتوردى ەرتەسىنە-اق تاۋىپ الىپ، تۇسىنىك تالاپ ەتەر ەدى دە، تەكسەرىلمەگەن اقپارات جاريالاعانى ءۇشىن باسىلىمداردى سوتقا بەرىپ، اۆتوردان دا، باسىلىمنان دا  مورالدىق شىعىن تالاپ ەتەر ەدى!

ونىڭ ورنىنا ءبارى باسىن قۇمعا تىققان تۇيەقۇس سياقتى بولىپ تۇر!

وزدەرىنە جاراسسا تۇرا بەرسىن دەيسىز عوي، بىراق ولاردىڭ ءبىرى بىلدەي ءبىر بىرلەستىكتىڭ توراعاسى جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس، قاسيەتتى جەلتوقساننىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، ەكىنشىسى وسى ۇيىمنىڭ العاشقى كۇننەن قۇرىلتايشىسىنىڭ بىرىنەن سانالادى! وسى ۇيىمنىڭ قۇرىلتايشىسى رەتىندە،   «جا» تۋرالى، ەكى ازامات جانە ماقالا اۆتورى تۋرالى دا ءبىرشاما بىلەتىندىكتەن،  قىسقاشا ايتا كەتكەندى ءجون سانادىق.

«جا» -  2008 جىلى اتاقتى رەجيسسەر ق. ابەنوۆتىڭ يدەياسى نەگىزىندە (بەلگىسىز مىڭداعان، مۇمكىن ءجۇز مىڭداعان جەلتوقساندىقتاردى ىزدەستىرۋ) قۇرىلدى. ۇيىم جەلتوقسانعا قاتىستى – جازالاۋشىلار ەمەس، جازالانىپ، زارداپ شەكسە دە بەلگىسىز بولىپ قالعانداردى، حابارسىز كەتكەندەردى تۇگەندەۋدى، ءسويتىپ جەلتوقسان اقيقاتىن حالىقتىڭ ءوز ىشىنەن ىزدەۋدى، تاۋەلسىزدىك تاريحىن تولىقتىرۋدى ماقسات ەتتى. (وسى كۇنگە دەيىن جەلتوقسانعا قاتىستى بىردە-ءبىر ساياسي پارتيانىڭ باعدارلاماسىندا بۇل تاقىرىپ ورىن الماۋدا!) سول كەزدەگى «اپتا.كز» «قازاقستان»  باسىلىمىندا (رەداكتورى س.مۇحتاربەكۇلى) «اقيقات» دەگەن ايدار اشىلىپ، ىزدەۋ سالىنا باستادى. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا بەلگىسىز قالعان جەلتوقساندىقتارعا ىزدەۋ سالعان تۇڭعىش باسىلىم ەدى بۇل... قۇرىلتايشىلاردىڭ العاشقى وتىرىسى – بەلگىلى ساياساتكەر ع. جاقيانوۆ باسقارعان «ازاماتتىق قوعام» قورىنىڭ كەڭسەسىندە ورىن الدى. «جا» ءالى جازىلماعان تاۋەلسىزدىك تاريحى، وزىندىك ءومىربايانى بار ۇيىم.  جانە وسىعان دەيىن قۇرىلعان وزگە ۇيىمداردان باعىتى مۇلدە وزگەشە  - قۇقىق قورعاۋعا باعىتتالعان. قۇقىقتىق مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان تاۋەلسىز قازاقستانعا مۇنداي ۇيىم اۋاداي قاجەت ەكەنى ايدان انىق. جانە ۇيىم و باستا بىرەۋدىڭ ساياسي وسۋىنە جول اشىپ، اتاق-ابىروي الىپ بەرۋ ءۇشىن نەمەسە جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن شەشۋگە قولجاۋلىق بولۋ ءۇشىن  قۇرىلماعاندىعىن العاشقى كۇننەن ايتقانبىز، قازىر دە  تاعى ءبىر قايتارا ايتىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.

العاشقى توراعا – ب. ءسادۋۇلى، كەيىن ج.جەكسەمباەۆ، سونان سوڭ وسى ب.قۇرىمباەۆ. وسى سوڭعى توراعا و باستان زاڭسىز تۇردە تىزگىن ۇستادى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. 2017 جىل، اقپان ايىندا كەزەكتى ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ ورنىنا ەشبىر زاڭدا جوق «بەكىتۋ» (؟!) كونفەرەنتسياسى وتكىزىلدى. قۇرىلتاي بولارىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەي قالدى.

كونفەرەنتسيادا ەشكىمگە ەركىن ءسوز بەرىلمەي، داۋ-داماي تۋىندادى. تەكسەرۋ كوميسسياسى اشىق تۇردە سايلانبادى، ەسەپ بەرۋ كۇن تارتىبىنەن مۇلدە الىنىپ تاستالدى. توراعا اشىق تۇردە سايلانباي، «بەكىتىلدى»!

ەندى ب.قۇرىمباەۆ كىم دەگەندە، ونىڭ ۇيىم جيىندارىنا ءۇنسىز كەلىپ، ءۇنسىز كەتىپ جۇرەتىنىن كورەتىنبىز. «جا» باستى ماقساتى – بەلگىسىز جەلتوقساندىقتاردى ىزدەستىرۋ، ولارعا قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ بولعاندىقتان ادامدار كوپتەپ كەلەتىن جانە اقتالا الماي جۇرگەندەرىن (كوپ رەتتە اتقارۋشى ورگانداردىڭ شەكتەن تىس بيۋروكراتتىعىنان زارداپ شەگەتىن!) ايتا كەلەتىن. ب.قۇرىمباەۆ شاعىم ايتىپ كەلمەدى جانە اقتالۋعا دا اسىعا قويمادى.ەگەر قاتەلەسپەسەم ول توراعا بولىپ سايلاناردىڭ ار جاق، بەر جاعىندا عانا اقتالعانىن ەستىگەن سياقتىمىن.

ب.قۇسپەكوۆكە كەلسەك، و باستا ايتقانداي، ۇيىمدا العاشقى بولىپ اقتالعانداردىڭ ءبىرى. جەلتوقسان رۋحىن سىيلايتىنداي-اق ادام، وزىنەن كەيىنگىلەرگە اقتالۋ ماسەلەسى بويىنشا ءجون سىلتەپ، جول كورسەتىپ، ازاماتتىق تانىتىپ ءجۇر دەپ سەنەتىنبىز. ەگەر ماسەلە شىن مانىندە س.لەپەسوۆتىڭ جازعانىنداي بولىپ شىقسا، وكىنىشتى-اق... ويتكەنى مۇراعاتتان قۇجاتى شىققان قاراپايىم ادامدار تۋرالى بۇل جەردە ءسوز جوق، ءسوز – سول قۇجاتتاردى الىپ بەرۋ ءۇشىن عانا(!) كەيبىرەۋلەردىڭ پارا العانى تۋرالى، ەگەر ءبىز دۇرىس تۇسىنسەك. وسى جەردە «جا» قاتىستى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى: «جەلتوقسان سياقتى ۇلتتىق قاسىرەتىمىزدەن پايدا تابۋ دەگەن نە دەگەن سۇمدىق» دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتكىم كەلەدى...

س.لەپەسوۆكە كەلسەك، مەن بۇل ازاماتتىڭ كەزىندە «جا» مۇشەسى بولعانىن، ۇلتقا قاتىستى جەر، ءتىل، ۇلتارالىق ماسەلە كوتەرىلگەندە توپ ىشىندە جۇرەتىنىن بىلەمىن. راس، ايعايشىل، ۇرانشىل. تۋراشىل. جانە وسى كەزگە دەيىن، س.لەپەسوۆتىڭ بىرەۋدىڭ ۇستىنەن جالعان شاعىم جازعانىن ەستىمەگەن ەكەنمىن.

قازىر، «جا» قاتىستى ورىن العان ماقالانىڭ اق-قاراسى ءالى انىقتالعان جوق، بىراق انىقتالۋى كەرەك. قۇرىلتايشىلار تاراپىنان بۇل ماسەلەگە جارىق تۇسىرۋگە ارەكەت جاسالعانىمەن (قارسى ماقالا جازۋدى تالاپ ەتۋ), ناتيجە بولماي تۇر.  ب.قۇرىمباەۆ تا قۇرىلتايشىلار الدىندا: «بۇل ماسەلەنى ءوز ورتامىزدا شەشكەن دۇرىس» دەگەن-ءدى. بىراق ەندى رەسپۋبليكانىڭ قالىڭ جۇرتشىلىعىنا جايىلىپ كەتكەن جاماناتتى قاي الاقانىڭمەن جابارسىڭ. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن «جابۋلى قازان قاشانعا دەيىن جابۋلى» قالا بەرگەننەن كىم نە ۇتادى؟ ۇتىلاتىن – ءوزىمىز، ءبىز – قازاق ۇلتى.

جينالىستا كوتەرىلگەن تاعى ءبىر ماسەلە – «جا» اقيقاتىن پروكۋرورلىق تەكسەرىستەن وتكىزۋ، تازالاۋ. بۇل ۇسىنىس ايتىلعاندا، جيىننىڭ  دەنى قالىس قالدى. ءبىر ادام (ش.انتاەۆا): «تەكسەرىلمەسىن» دەپ داۋىس كوتەرسە، ب.قۇسپەكوۆ، گ.تويبولدينا،  ا.جەمىسباەۆا ق. بيسەمبيەۆا ۇيىم قاتارى تەكسەرىلسىن دەگەندى قولدادى. ءسويتىپ،  «تەكسەرىلسىن» دەگەن ۇسىنىس باسىم ءتۇستى.

كۇن ءتارتىبى بويىنشا، ب.قۇرىمباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن مەرزىم ىشىندە ۇيىمدا ورىن العان زاڭسىزدىقتار تۋرالى ايتىلدى جانە جينالعاندار  قۇرىلتايشىلار حاتتاماسىنان حاباردار بولۋى ءتيىس ەدى. بۇعان توراعا باستاعان توپ كەدەرگى بولىپ باقتى. جيىنعا قاتىسۋشىلاردى اداستىرۋ بارى بايقالدى. سەبەبى بىرقاتار ادامدار: «ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاپ قالايىق! اتالعان باسىلىمدارعا اشىق حات جولدايىق!» دەپ شۋلاستى. بىزگە، ءوز تاراپىمىزدان تۇتاس ۇيىم ەمەس، ماقالادا اتى اتالعان ادامدار وزدەرىن-وزدەرى جاريا تۇردە  اقتاۋى كەرەكتىگىن بىرنەشە رەت تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. جانە ءىستىڭ اق-قاراسى انىقتالماي تۇرىپ، بىرجاقتى پىكىر ايتۋ ادىلدىك بولماس ەدى.

ەندى س.لەپەسوۆ جازعان ماقالاداعى مىنا جولدارعا نازار اۋدارايىق: « دەسە دەگەندەي، جان-جاعىنا  جالباقپايلار  مەن  جالعان  جەلتوقسانشىلاردان توپ  قۇرىپ، ادال ازاماتتارعا قارسى “شەپ” اشىپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەن بىرىكتىرۋشى ەمەس، ءىرىتۋشى بىرەۋ ەكەنىنە كۋامىز!» دەيدى ب.قۇرىمباەۆ تۋرالى. بۇل ەندى ءدال ايتىلعان ءسوز! بۇعان دالەل رەتىندە، قۇرىلتايشىلاردىڭ بيىلعى جىلدىڭ  5 قاراشا كۇنگى وتىرىسىندا جاسالعان حاتتامانىڭ كەي تۇسىنان ءۇزىندى بەرۋىمىزگە بولادى. سونىمەن: «ق.ءادىلحانوۆ: -مەن قۇرىلتايشى رەتىندە ب. قۇرىمباەۆتىڭ جارعىعا سايكەس ەمەس ارەكەتىن بىرنەشە رەت بەتىنە ايتقانىم ءۇشىن، ول مەنىڭ سىرتىمنان جيىن وتكىزىپ، ۇيىمنان شىعارىپ تاستاعانى تۋرالى مالىمدەدى. قۇرىلتايشى رەتىندە، بەس رەت قولىمدى قويدىرىپ العان، سونىڭ سەبەبىن سۇراعانىم ءۇشىن، قۋدالانىپ كەتتىم».

ج. جەكسەمباەۆ: - 2016 جىلدان بىرلەستىكتىڭ تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ كەلدىم. 2017 جىلدىڭ اقپان ايىندا كەزەكتى ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ كونفەرەنتسياسى وتەر الدىندا، ەسەپ بەرۋگە دايىندالۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردى سۇراپ، الا المادىم. كونفەرەنتسياعا دايىندالۋعا قاتىستى وتكەن ەكى جيىننىڭ شەشىمى ءبىر-اق تۇندە بۇزىلىپ، ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ ەمەس، «بەكىتۋ كونفەرەنتسياسى» دەگەن الدامشى اتاۋمەن وتكىزىلدى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ەسەبى كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستالدى، كوميسسيا قايتا سايلانبادى. كەيىن  سىرتتاي، توراعا ءوزى تاڭداعان ادامداردان كوميسسيا قۇرعانىن ەستىدىم. تەكسەرۋ كوميسسياسى تەك قانا كونفەرەنتسيادا، اشىق داۋىسقا سالۋ ارقىلى سايلانۋى ءتيىس ەدى. وسى جانە وزگە دە ەسكەرتۋلەرىم ءۇشىن، قارالانىپ، وزىمە جالا جابىلدى.

گ. تويبولدينا: -2017 جىل، اقپان ايىندا وتكەن كونفەرەنتسيا «بەكىتۋ كونفەرەنتسياسى» دەپ اتالدى. مۇنداي اتاۋ قر قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا، ءتىپتى، وزگە زاڭداردا دا جوق! ءوز باسىم قۇرىلتايشى بولا تۇرا، كونفەرەنتسيا بولاتىنىن «ەرتەڭ» دەگەن كۇنى ءبىر-اق ءبىلدىم.  كونفەرەنتسيا بارىسىندا تەك الدىن الا دايىندالعان ادامدار عانا ءسوز الدى. ءتارتىپ ساقتاپ ءسوز سۇراعاندار جايىنا قالدى. كونفەرەنتسيا ەمەس، تۋراسىن ايتقاندا، رەيدەرلىك ورىن الدى. ەندى ءبىز بۇگىن سونىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز.

ج.بەيسەمباەۆا: - ب.قۇرىمباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ۋاقىت ىشىندە، بىرنەشە قۇرىلتايشى 2018 جىل، 01 اقپاندا وتكەن ەسەپ بەرۋ جينالىسىنا قاتىسقان ەدىك. ەسەپ بەرۋشىلەر كىمگە قانداي كومەك كورسەتكەندەرىن، قايىرىمدىلىق شارالارىن وتكىزگەندەرىن تۇسىنە المادىم. ءبىز قايىرىمدىلىق كورسەتەتىن ءوندىرىس ورنى ەمەسپىز. ال ەگەر قالتالى ازاماتتار ۇيىمعا اقشا بولسە، ول تەك جەلتوقساندىقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا جۇمسالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

ب.قۇسپەكوۆ; - 2018 جىل، 03 تامىزدا مەنىڭ سىرتىمنان جينالىس اشىپ، جالعان جالا جاپتى. مەن ول كەزدە جاركەنت قالاسىنا س.ساۋىتبايقىزىنىڭ سوتىنا قولداۋ تانىتۋ ءۇشىن كەتكەنمىن.

ج.جەكسەمباەۆ: - استاناعا جەرگە قاتىستى قوعامدىق تىڭداۋعا كەتىپ بارا جاتقاندا، ب.قۇرىمباەۆقا ارنايى جولىعىپ، «ۇيىمنىڭ اتىنان ءسوز ايتايىن با؟» دەگەنىمدە، «ءوز اتىڭنان سويلە» دەپ شىعارىپ سالدى. سوڭىنان شاعىن جيىن وتكىزىپ: «جەكسەمباەۆ مەنىڭ رۇحساتىمسىز استاناعا كەتتى» دەپتى».

وسىلاي جالعاسا بەرەدى. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلتايشىلارىنا قاتىستى ورىن العان جاعدايلار! ال سوندا ۇيىمنىڭ قاتارداعى مۇشەلەرىنە قاتىستى ادىلدىك بولۋى مۇمكىن بە؟ كۇمانىمىز بار. مۇنان وزگە، ۇيىم فيليالدارىنىڭ كەيبىرى وسى ۋاقىتقا دەيىن تىركەلمەسە دە، جارنا جيناپ كەلگەندىگى دە قۇرىلتايشىلار نازارىنان تىس قالعان جوق.

اتاپ ايتىلعان وسى زاڭسىزدىقتاردان سوڭ دا،  ب. قۇرىمباەۆ قۇرىلتايشىلاردىڭ  بيىلعى جىلدىڭ 5 قاراشاسى كۇنگى شىعارعان شەشىمىن مويىنداۋدان باس تارتىپ وتىر. حاتتامادا بارلىق قۇرىلتايشى (ل.جاپپاشەۆا قالىس قالىپ) ونى توراعالىقتان بوساتۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان بولاتىن. بۇل حاتتاما الماتى قالالىق ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنە تاپسىرىلعان.

قوعامدىق ۇيىم – ەرىكتى تۇردە قۇرىلادى. جانە وعان مۇشە بولعانداردىڭ قۇقىقتارى ءوزارا تەڭ! بار ءىس جاريا تۇردە جۇرگىزىلۋى ءتيىس! ال سوڭعى ەكى جىل ىشىندە ۇيىمنان قۋدالانعاندار جەتكىلىكتى! ونىڭ ەسەسىن س.لەپەسوۆ اتاپ كورسەتكەندەي، وتباسىمەن بىرگە «جەلتوقسانشى» بولعاندار تولتىراتىنعا ۇقسايدى.

مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا بىرنەشە سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، قازىرگە دەيىن جەلتوقسان ۇيىمدارى قوعامنىڭ ىشىندەگى جابىق اكتسيونەرلىك قوعامعا ۇقسايتىنى راس. ماسەلەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇش توراعا اۋىسقان ۇيىمنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، نە بولىپ جاتقانىن اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىن. قر «قوعامدىق ۇيىمدار جانە بىلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىندا، ۇيىمنىڭ جارعىسىندا « بار ماسەلە اشىق تۇردە، جينالىس ارقىلى شەشىلۋى ءتيىس» دەلىنسە دە، ءبارى كەرىسىنشە، ايتەۋىر ءبىر «ۋزكي كرۋگتىڭ» ارالاسۋىمەن شەشىلە سالادى. مەنىڭ بىلەتىنىم، توراعا اتاۋلى بىردە-ءبىر رەت حالىقتىڭ قالاۋىمەن، اشىق تۇردە سايلانعان ەمەس. ءبىز وسى اشىق داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاۋ بولۋىن تالاپ ەتكەن سايىن، الگى «ۋزكي كرۋگ»، ءتىپتى بولماعاندا «بەكىتۋ كونفەرەنتسياسى» دەگەندى ويلاپ تاۋىپ، حالىقتى اداستىرىپ باعادى. بۇل جازىلماعان زاڭنىڭ شەڭبەرىن بۇزاتىن ۋاقىت كەلدى.

ال ماقالا اۆتورى كورسەتكەندەي، ۇلتتىق ماسەلە كوتەرىلسە، توپ ىشىنەن تابىلاتىن جەلتوقساندىقتار بارشىلىق. بىراق وسى ب.قۇرىمباەۆقا كەلگەندە ولاي ايتا الماس ەدىك. جەر ءۇشىن حالىق تولقىعاندا، ءبىر توپ جەلتوقساندىقتار جەرگە قاتىستى ءوز نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، اشىق حات جازعان كەزدە، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە: «مەن كەيىن قول قويامىن» دەپ الداپ كەتكەنى بار. سول كۇنى ونىڭ جانىندا جۇرگەن ب.قۇسپەكوۆ تە: «مەن جەلتوقسانشىمىن عوي» دەپ  ءوز ەركىمەن قول قويۋعا جارامادى. بۇل جاي «قايسار جۇرەك» قوعامدىق قورىنىڭ كەڭسەسىندە ورىن العان-دى. ەشكىم ولاردى جەر ءۇشىن الاڭعا شاقىرعان جوق، تەك اشىق حاتقا قول قويۋعا عانا ۇسىنىس جاسالدى. سوعان رۋحى (الدە ساۋاتى؟) جەتپەگەن ادامداردان  نە ءۇمىت، نە قايىر كۇتۋگە بولادى؟   قوعامدىق ماسەلەنى شەشۋگە اتسالىسساڭ، سەنىڭ جەكە ماسەلەڭ دە سونىڭ ىشىندە بىرگە شەشىلەتىنى تۋرالى  قاراپايىم شىندىقتى وسىناۋ تاۋەلسىزدىك زامانىندا نەگە تۇسىنە المايمىز؟!

ال بۇگىن «ولار... جالعان جەلتوقسانشىلار» اتتى ماقالادا: «...بيلىكتىڭ  قالاۋىنا  جاققان قۇرىمباەۆ بولات، “مەنىڭ رۇقساتىمسىز شەرۋگە (جەرگە قاتىستى – اۆت.)بارعاندار ۇيىمنان قۋىلىپ، قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىلەدى” دەگەن پارمەن بەرگەن كورىنەدى» دەپ جازادى!  «قازانات» جورنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ب.قۇرىمباەۆ ءوزىنىڭ 1986 جىلى  جاساقشى بولعانىن ايتادى. بىراق الاڭعا كەلگەندە، جاساقشى بەلگىسىن الىپ تاستاعان. ەگەر ول سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قازاق جاستارىنا اراشا تۇسكەن بولسا، ونسىز دا جوقتاۋسىز قالعان جەلتوقساندىقتاردى اداستىرماي، كەرىسىنشە ولارعا جول كورسەتىپ، قۇقىن قورعاۋعا نەگە اتسالىسا الماي وتىر؟ وعان نە كەدەرگى؟ الدە  ءوز باسىنا  بيلىگى جوق بىرەۋ مە؟  جانعا باتار سۇراق كوپ...بۇل جەردە، ماقالادا اتى اتالعان ادامدار عانا ەمەس، بۇكىل «جا» بۇگىنگى ساياسي جۇيەنىڭ قۇربانى دەمەسكە امال جوق!  جەلتوقسان رۋحىن كوتەرۋگە، سوندىرمەي الىپ جۇرۋگە، ءسويتىپ كەيىنگە  مۇرا ەتىپ قالدىرۋعا ءتيىس قوعامدىق ۇيىمدا شىنىمەن دە جەمقورلىق  پەن جالعاندىق ورىن السا، بۇل -  قوعامدىق دەرتتىڭ، مۇحتار اعامىز ايتقانداي رۋحسىزدىقتىڭ دەندەۋى! ەگەر زاڭعا جۇگىنەر بولساق، زاڭ جۇزىندە ءبارى جاقسى: ادامدار ەرىكتى تۇردە قوعامدىق ۇيىم قۇرا الادى، قۇقىقتارى تەڭ. زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن السا، زاڭمەن جازالانادى. مەملەكەت قوعامدىق ۇيىمنىڭ قورعاۋشىسى: قر «قوعامدىق ۇيىمدار تۋرالى» زاڭىنا سايكەس(4-تاراۋ، 22-باپ) ۇيىمعا قاتىستى  زاڭ ساقتاۋ جاۋاپكەرشىلىگىن بۇزعاندار  قر بەكىتىلگەن زاڭ مەن زاڭدىلىقتار بويىنشا جاۋاپقا تارتىلادى! زاڭسىزدىق شەڭبەرىندە قالعان «جا» ۇيىمى وسى باپتىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋى كەرەك. جانە تالاپ ەتەمىز!

«پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلعانىن ەندى از ۋاقىتتا 10 جىل تولادى! ونىڭ ءتورت جىلى، جالعان قۇجات جاساۋشىلارمەن تارتىسىپ، زاڭدى تۇردە تىركەلە الماي، ەڭ سوڭى ادىلەت مينيسترلىگىن سوتقا بەرىپ، سوتتاسۋمەن كەتتى. ابىروي بولعاندا، تىركەلە الدىق! سوڭعى ەكى جىل ۋاقىت – نە ارەكەتتە بولعانى، قۇرىلتايشىلارعا دا بەلگىسىز بولىپ كەلدى، جوعارىدا ايتقانىمىداي، ءدال ءبىر جابىق اكتسيونەرلىك قوعام دەرسىز! سويتە تۇرا، «بىرلىك كەرەك، ءبىراۋىزدى بولايىق!» دەپ ۇراندايتىندار ب.قۇرىمباەۆتىڭ اينالاسىندا جەتكىلىكتى ەكەنىن وتكەن جيىندا كوردىك. ال سوندا، ۇيىمدا ورىن العان زاڭسىزدىقتاردى ءوزارا اشىپ ايتا الماعان، ءوزارا تەزگە سالماعان، ءسويتىپ، ءتىپتى ءبىر-بىرىنە جانى اشىماعان ولاردىڭ اراسىندا قالاي جانە قانداي بىرلىك بولماقشى؟!  شىن مانىندە زارداپ شەككەن، قازا بولعان، حابارسىز كەتكەندەردى، سوندا  قاشان ىزدەپ-تاۋىپ، تاريحتا قالدىرامىز؟ قازىرگە دەيىن ءار جەردە شاشىلىپ كەتكەن تاريحي دەرەكتەردى قاشان ءبىر ورتالىققا جيناپ، ۇرپاققا مۇرا ەتەمىز؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ، تاۋلسىزدىكتىڭ تىرەگى بولعان جەلتوقسانشىلاردىڭ كوزى تىرىلەرىنىڭ ءالى كۇنگە زاڭدى 10 سوتىق جەرگە يە بولا الماي وتىرعانىن. سوناۋ كەڭەس داۋىرىنەن قالعان جاتاقحانانى مىسە تۇتىپ  كۇنەلتىپ جاتقان  مۇگەدەك جەلتوقسانشىنىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جاعدايىن كىم كوتەرەدى؟ قوعام جەلتوقساندى وگەي ەتكەن سايىن، ۇتىلىپ وتىرعانى انىق. جانە كەرىسىنشە، جەلتوقسانشىلار وزدەرى عانا توپتالىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوز جاعدايلارىن شەشە المايتىنى جانە انىق! وسىنى ەكشەۋدىڭ ورنىنا،  ءالى دە ءبىر ساۋساعىن ىشىنە بۇگەتىندەر، جەلتوقسانشىلار اراسىنا ىشكى ءبىر باقايەسەپپەن كەلەتىندەر جەتكىلىكتى! باسقا  ەمەس، ءوزىم باسى-قاسىندا جۇرگەن ءدال وسى «جا»-نىڭ تاجىريبەسىنەن سوڭ، «...جەلتوقساندىقتاردىڭ شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى  نەگە ستاتۋس تۋرالى زاڭعا قول جەتكىزە الماي جۇرگەنىنە ەش تاڭعالۋعا بولمايدى» دەر ەدىم...

بىزدىڭشە، ءالى دە بولسا، جاعداي مۇنان ءارى زاڭ شەڭبەرىندە قارالىپ شەشىلۋى ءتيىس. ايتالىق،  ۇيىم جارعىسىنىڭ 4.11-بابى بويىنشا، ۇيىمنىڭ كەز كەلگەن مۇشەسى جانە توراعا جارعىنى بۇزعان جاعدايدا جانە قىزمەتىن رەتتەيتىن وزگە قۇجاتتاردى ورەسكەل بۇزعان جاعدايدا ۇيىمنان شىعارىلادى.

الداعى ۋاقىتتا رەسپۋبليكالىق اقپاراتتاردا «جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمىن قارالاۋعا جول بەرىپ،  «ۇيىمدا جالعان جەلتوقساندىقتاردىڭ بولۋىنا جول اشتى» دەگەن كۇدىككە ىلىنگەندەر  زاڭ بويىنشا تەكسەرىسكە الىنىپ، اق-قاراسى اجىراتىلۋى ءتيىس; جانە «جا» قاتارى ءتىزىم بويىنشا، قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان تەكسەرىلۋى كەرەك دەگەن ويدامىز.

گۇلميرا تويبولدينا، جۋرناليست                                    

«پاتريوتتىق قوزعالىس «جا» رەسپۋبليكالىق                

قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلتايشىسى

Abai.kz