اتاعى الاتاۋداي بولعانىمەن، اتقارار ءىسى تارىداي عانا «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» دەگەن ۇيىم بار. ءبارىمىز بىلەتىندەي، قاۋىمداستىق 1992 جىلى جەر بەتىنە تارىداي شاشىرعاعان قازاقتىڭ جوعىن جوقتايدى دەگەن ۇمىتپەن قۇرىلعان بولاتىن. العاش قۇرىلعان جىلدارى قازاق ءۇشىن كوپ قىزمەت اتقاردى دەلىنەتىن ۇيىمنىڭ بۇگىندە بار-جوعى بىلىنبەيدى.

وزگەگە كول، ءوز قازاعىنا ءشول بولعان ەل بيلىگى اتالعان ۇيىمعا قارجىلاي كومەك كورسەتۋدى توقتاتقالى از ۋاقىت بولماعان كورىنەدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتىن سىنعا الساڭ الدىڭنان شىعاتىن سەبەپ وسى. ۇيىمنىڭ قولىن قارجىنىڭ جوقتىعى بايلاپ وتىر دەيدى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ۇيىم عالامداعى قايمانا قازاققا قورعان بولۋ بىلاي تۇرسىن، قول استىنداعى از عانا قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەي الماي وتىر. ال اقشاسىز ءشوپتىڭ باسىن سىندىرۋ مۇمكىن ەمەس مىنا زاماندا قالتاسى تاياز قوعامدىق ۇيىم قازاقتى جارىلقايدى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى.

سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، ەلىمىزدە «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» دەگەن تاعى ءبىر ۇيىم بار. قازاق قاۋىمداستىعىنان ءۇش جاس كىشى بولسا دا بۇل ورگاننىڭ بەت-بەدەلى بەس اتانعا جۇك بولادى. بۇگىندە كونستيتۋتسيالىق ورگان دەپ مويىندالاتىن اسسامبلەيادان ەل پارلامەنتىنە دەپۋتاتتار سايلانىپ ءجۇر. قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جالاقى الا الماي وتىرعاندا اسسامبلەيا مۇشەلەرى كومسومولدىڭ ءجۇز جىلدىعىن تويلاپ جۇرگەنىن كوردىك. ەكى ۇيىمنىڭ دا توراعاسى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولعانىمەن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس.

وتكەن جىلى استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىنان كەيىن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق قاۋىمداستىعى ەلورداعا كوشكەن بولاتىن. قاۋىمداستىق استاناعا كوشىپ، رەسمي بيلىك ورگاندارىنا جاقىنداعاندا ەندى بۇلاردىڭ دا بەت-بەدەلى بيىكتەر دەگەنبىز. الايدا، بۇل ءۇمىتىمىز اقتالمادى. باياعى جارتاس سول جارتاس كۇيىندە قالا بەردى. باس كەڭسە استاناعا كوشكەن سوڭ الماتىدا قاۋىمداستىقتىڭ فيليالى قۇرىلىپ، وعان وتكەن جىلى قازان ايىندا ايبوپە ماقۇلبەكقىزى باسشى بولىپ تاعايىندالدى. ال بيىل ناۋرىز ايىندا الماتى قالاسى جانە الماتى وبلىستىق فيليالى بىرىكتىرلىپ، تىزگىنى سول ايبوپە حانىمعا تاپسىرىلدى.

الماتى وڭىرىندە شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز وتە كوپ. رەسمي مالىمەت بويىنشا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ 1/5-ءى الماتى وڭىرىنە قونىستانعان. سول ءۇشىن دە الماتىدا قانداستارعا قاتىستى قىزمەت قىزعىن جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى. الايدا، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قارا شاڭىراعىندا وتىرعان الماتى فيليالىنىڭ جۇمىسى كوپ سىنعا ۇشىراۋدا. ءبىز قاۋىمداستىقتىڭ الماتى فيليالى شىنىمەن مۇلدە جۇمىس ىستەمەي مە، الدە ىستەگەن ىستەرى ەلەۋسىز قالىپ جاتىر ما دەگەن سۇراقتارمەن فيليال باسشىسى ايبوپە ماقۇلبەكقىزىن سوزگە تارقان بولاتىنبىز.

ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، قارا شاڭىراقتا وتىرعان ساناۋلى عانا قىزمەتكەر قارجىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان قولدان كەلگەنشە ەڭبەك ەتىپ جاتقان كورىنەدى. فيليال جۇمىسىنا جەگىلگەن ەكى قىزمەتكەر جالاقى الماسا دا جالعاستى جۇمىس ىستەپ جاتىر ەكەن. ايبوپە حانىمنىڭ سوزىنە قاراعاندا، اتقارىلعان ەڭ ماڭىزدى شارا — الماتى وبلىسىنىڭ 12 اۋدانىندا قاۋىمداستىقتىڭ بولىمشەلەرى اشىلعانى بولسا كەرەك. ءار اۋدانداعى قانداستاردى قولداۋ ماقساتىندا اشىلعان وسى بولىمشەلەردەگى قىزمەتكەرلەر دە تەگىن جۇمىس ىستەيدى.

— كومەك سۇراپ كەلگەن قانداستارىمىز بولسا كەۋدەسىنەن يتەرىپ كورگەن جوقپىز. ءبارىن قابىلداپ، قولدان كەلگەن كومەگىمىزدى كورسەتەمىز. قۇجاتتارىن جاساتۋىنا جول سىلتەيمىز. ولاردىڭ وتىنىشتەرىنە ساي كوشى-قون پوليتسياسىمەن، وزگە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن بايلانىس ورناتىپ جۇمىستارىنىڭ تەز شەشىلۋىنە ىقپال ەتىپ جاتىرمىز. اتاپ ايتقاندا، بيىل بىرقانشا ستۋدەنتتىڭ وقۋعا تۇسۋىنە، جاتاقحانا الۋىنا كومەك قولىمىزدى سوزدىق.

بۇدان بولەك، شەتتەن كەلگەن ونەرپازداردىڭ قاتىسۋىمەن الاتاۋ تەاترىندا كەش وتكىزدىك. جاسوسپىرىمدەر تەاترىمەن بىرىگىپ ەلگە كەلگەن ءبىر-ەكى اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان پوەزيا كەشىن ۇيىمداستىردىق. بەلگىلى ازاماتتاردىڭ وتكىزگەن ءىس-شارالارىنان قالمايمىز. ماسەلەن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ 115 جىلدىعىنا ارنالعان شاراعا قاتىسىپ، بايانداما جاسادىم،- دەدى ايبوپە حانىم.

ايبوپە ماقۇلبەكقىزى ايتقان وسى ءىس-شارالارعا قاراپ قاۋىمداستىق تۇك تىندىرمادى دەۋگە اۋىزىڭ بارمايدى. مۇمكىن وسى جاقسى اسەرمەن قاۋىمداستىق قىزمەتىنە وڭ باعامىزدى بەرەر مە ەدىك، ەگەر ءبىز قىتايداعى قازاق ماسەلەسى جايلى سۇراماعاندا. ءبىز «قىتايدا تۋىسى قامالعان قازاقاتار نەگە قاۋىمداستىقتان كومەك سۇراماي، سىرتتاعى قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە جۇگىنەدى» دەپ سۇراعان ەدىك. ءدال وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ بارىسىندا قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ الماتى ءوڭىرى فيليالىن باسقارىپ وتىرعان ايبوپە حانىمنىڭ قىتايداعى جاعدايدان مۇلدە حابارسىز ەكەنىن اڭعاردىق.

— اتالعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر قۇر سوزگە سۇيەنىپ، ايقاي-شۋ شىعارىپ وتىر. بۇل وكىمەت تاراپىنان شەشىلەتىن ماسەلە. قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ دە، ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلمەيدى. وسى ماسەلە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە دە، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە دە، پارلامەنتتە دە كوتەرىلدى. بىزدەن ول ەلگە ارنايى دەلەگاتسيا بارىپ، بارلىق جاعدايدى ايتتى. وسىدان كەيىن قىتاي كوپ ءىستى مويىندادى. مىنە وسى جۇمىستاردان كەيىن كوپ ءىس شەشىلدى. ءبىراز ادام ءوزى تازا بولسا لاگەرلەردەن بوساپ شىقتى. مەن بىلسەم قىتاي تاراپى ەشقانداي كىناسى جوق ادامداردى ۇستاپ وتىرعان جوق. ەش كىناسى جوق كوپ ادام بوساپ شىعىپتى، ەستىپ جاتىرمىز. بۇل جەردە بىزدەن كەتكەن قاتەلىك، قىتايدىڭ ساياساتىن جامانداپ، كەرىسىنشە ءسوز سويلەپ ءجۇرمىز. سودان ولار دا قاتاڭ شارالارعا بارىپ جاتىر. ءبىز ءبارىن (قىتايداعى قازاقتاردىڭ) قوعاي المايمىز. سەبەبى، ولاردىڭ دا كىنالارى بار. ال كىنالىلەردى ولار ءوز ساياساتىمەن جازالايدى. ءبىز ولاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسا المايمىز. ۇستالعانداردىڭ وزىندە كىنا بولسا، وزدەرى مويىنداۋ كەرەك. ال كىناسى جوق بولسا تۇبىندە بوساپ شىعادى، شىعىپ تا جاتىر، - دەدى.

دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردى قورعاۋى ءتيىس ۇيىمنىڭ بىلدەي ءبىر فيليالىن باسقارىپ وتىرعان باسشىنىڭ كوزعاراسى وسىنداي. بۇل كىسىنىڭ پىكىرىنشە، قىتايدا ۇستالعان قازاقتار وزدەرى كىنالى ەكەن. قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل قىتاي بيلىگى ءار ءىستىڭ اق-قاراسىن انىقتاپ بارىپ ىستەپ وتىر. ال ءبىز بولساق مىنا جاقتا قىتايدى جامانداپ، بەكەر شۋ شىعارىپ ءجۇرمىز.

ءبىز تىرناق استىنان كىر ىزدەپ وتىرعان جوقپىز. بۇل ايبوپە ماقۇلبەكقىزىنىڭ ءوز ءسوزى. وسىنداي كوزعاراستاعى كىسىلەر باسقارىپ وتىرعان قازاق قاۋىمداستىعىنان نە ءۇمىت، نە قايىر بولسىن؟! وسىدان كەيىن قاۋىمداستىققا قارجى بولمەدى دەپ بيلىكتى كىنالاۋدىڭ دا ءجونى جوق ەكەنىن بايقايسىز. ءوز جۇمىسىن بىلمەيتىن، جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارا المايتىن ۇيىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ قاجەتى نە؟!

شىنىن ايتقاندا، قازاق قاۋىمداستىعى بىلىكتى باسشىعا جارىماي ءجۇر. بىلتىر عانا قىزمەتىنەن بوساعان بۇرىنعى باسشى تالعات ماماشەۆ مىرزا وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «ورالمانداردى ۇرعانىم بار» دەپ ايدى اسپانعا شىعارعان بولاتىن. قازاقتى قورعا دەپ قولىنا بەرگەن بيلىك قامشىسىمەن ءوز قانداسىن ساباپ جۇرگەن ماماشەۆ سەكىلدىلەر تۇرعاندا قاۋىمداستىق قايدان وڭسىن. بۇندايدى قازاق قاسقىرعا قوي باقتىرۋ دەيدى.

تالعات ماماشەۆ باستاعان كوماندا قىزمەتىنەن كەتكەندە بوركىن اسپانعا اتقان قازاق ەرتە قۋانعانىن ەندى ءبىلىپ جاتىر. سەبەبى، قاۋىمداستىق تىزگىنىندە وتىرعان قازىرگى قىزمەتكەرلەردىڭ دە بۇرىنعىلاردان اسىپ تۇرعانى شامالى. سونىڭ انىق كورىنىسى ءبىز ايتىپ وتىرعان ايبوپە ماقۇلبەكقىزى. ايبوپە حانىم بىزگە بەرگەن سۇحباتىنىڭ سوڭىندا «شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار مەن ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز مۇلدە بولەك. ولاردىڭ ءسوزى كوپ، ىسكە جوق» دەدى. مىنە، الەمدەگى قازاقتاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەردىڭ ءسوزى. ەلگە-ەلدى قوسىپ ەلدەستىرەر ەلشىنىڭ ءسوزى ەمەس ەندى. ونسىز دا از عانا قازاقتى جەرگە ءبولىپ، الا قويدى بولە قىرقىپ وتىرعان ايبوپە حانىمنىڭ ءوزى جاقتىرمايتىن ورالمانداردىڭ باسىنان سيپاي قويۋى ەكىتالاي.

ادام ءونىمدى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قولىنداعى قىزمەتكە ىنتاسى بولۋ كەرەك. ال وزىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن قانداستاردى «وتە قيىن ادامدار» دەپ وتىرعان  قاۋىمداستىق قىزمەتكەرى قانداستار ماسەلەسىنە بار ىنتاسىمەن اتسالىسادى دەۋ قيىن. قاۋىمداستىقتاعىلار قارجىمىز جوق دەپ كوز جاستارى كول بولىپ وتىر. بىراق بۇل ۇيىمدا بۇرىن قارجى بولدى. دۇرىس جۇمىس ىستەپ تۇرعاندا مەملەكەت تاراپىنان كومەك از بولماعان. كەيىن اۋىزىنداعى استان قاعىلىپ جۇرگەن تاعى وزدەرى. كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاۋىمداستىقتى «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى ارقىلى قارجىلاندىرۋ تۋرالى ايتقان. الايدا ەلباسىنىڭ وسى ءسوزىن ءتيىمدى پايدالانىپ، مەملەكەتتەن قارجى تارتا المادى. ءتىپتى، بۇرىنعى باسشى تالعات ماماشەۆتىڭ قىزمەتتەن كەتۋىنە دە قارجى ماسەلەسى سەبەپ بولعان كورىنەدى.

بۇل تۋرالى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى الماتى وبلىستىق فيليالىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى دامير جايناقوۆ ايتتى.

— تالعات اسىلۇلىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋىنە بولىنگەن كوپ قارجى ءوز ورنىنا جۇمسالمادى دەگەن اڭگىمە سەبەپ بولدى. ال زاۋتبەك تۇرىسبەكوۆ كەلگەلى قاۋىمداستىقتا مۇلدە اقشا جوق. قاۋىمداستىق قىزمەتى تۇرالاپ تۇر. كەزىندە تالعات ماماشەۆ جۇمىس ىستەمەدى دەپ سىناعاندار قازىر ول كىسىنىڭ كەزىمەن جىلاپ كورىسەتىندەي بولىپ ءجۇر. كەزىندە كوشى-قون سالاسىن باسقارعان زاۋتبەك قاۋىسبەكۇلى بۇل سالادا بىلىكتىلىگىن كورسەتە الماي وتىر.

ال الماتى فيليالىنىڭ جۇمىسىنا كەلسەك، بۇل كىسىلەردى مۇلدە جۇمىس ىستەمەي جاتىر دەۋگە كەلمەيدى. قولدارىنان كەلگەنىن جاساپ جاتىر. قازىرگى باسشىسى ايبوپە ماقۇلبەكقىزى بۇل جۇمىسقا كەلگەلى ءبىر جىل عانا بولدى. سالانىڭ قىر-سىرىنا قانىققان جوق. ول كىسىگە ءالى ەكى-ءۇش جىل ۋاقىت كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ودان دا ماڭىزدىسى قارجىنىڭ جوقتىعى. الماتى فيليالىندا ەكى-اق ادام جۇمىس ىستەپ وتىر. جاعدايلارى جاسالماعان. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇمكىندىگى قاۋىمداستىقان الدەقايدا ارتىق. جەكە كولىكتەرىنە دەيىن دايىنداپ بەرگەن. جۇمىس ىستەپ وتىرعان قىزمەتكەرلەرى دە از ەمەس،- دەدى دامير جايناقوۆ.

مۇقان مامىتحانۇلى. قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان قۇرىلعان «وتانداس ەل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

— دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا 1997 جىلدان باستاپ قىزمەت ىستەدىم. شەتەلدەگى قازاقتاردا تۋىنداعان كەز-كەلگەن ماسەلەگە قاۋىمداستىق ارالاسۋعا مىندەتتى. وزگە ەلدى تۇراتىن قازاقتاردى ەلگە كوشىپ كەلۋگە ۇگىتتەۋگە دە قۇقىلى. الايدا، قاۋىمداستىق قازىر بۇل باعىتتا قانداي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بىلمەيمىن. ونى جاۋاپتى ادامدار وزدەرى ايتادى. ال ءوزىم قىتايعا بارعان دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا بولدىم. قىتايدان كەلگەن دەلەگاتسيامەن دە كەزدەستىم. سول كەزدە قانداستاردا ساقتالىپ وتىرعان جەتى ءتۇرلى ماسەلەنى تولىق ايتتىق. ەكى جاقتا ءبولىنىپ قالۋ، زەينەتاقىنى بەرمەۋ، ساياسي ۇيرەنۋگە قامالعان قازاقتار ماسەلەسى ءبارىن دە كوتەرىپ ءجۇرمىز.

قاۋىمداستىقتىڭ الماتى فيليالىنىڭ اتقارعان باستى جۇمىسى، الماتى وبلىسىنا قاراستى 16 اۋداننىڭ 12-سىندە قاۋىمداستىقتىڭ بولىمشەسى قۇرىلدى. بۇلاردىڭ باستى مىندەتى ءوز اۋداندارىندا قانشا ورالمان بار، قاي مەملەكەتتەن كەلگەن، قانشاسى ازاماتتىق العان، جۇمىسپەن قامتىلعان با، باسپاناسى بار ما دەگەن ماسەلەلەردى انىقتاۋ بولىپ وتىر. ال ەكىنشى جاعىنان قيىنشىلىعى بار قانداستارعا كومەك قولىن سوزۋدى دا نازاردا ۇستايدى. بۇدان بولەك، ءبىز ايتىپ وتىرعان بولىمشەلەر شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ ىقتيار حات نەمەسە ازاماتتىق الۋىنا كومەكتەسىپ جاتىر. تاعى ءبىر ايتا كەتەلىگى، تالدىقورعان قالاسىندا «ۇشقىن» ءتىل ورتالىعىمەن بىرلەسىپ سىرتتان كەلگەن بالالارعا اعىلشىن ءتىلى، ورىس ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرس ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جۇمىستىڭ باستاماسى دەپ بىلىڭىزدەر. الدا وبلىس كولەمىندەگى ورالماندار ماسەلەسىن تۇبەگەيلى ءوز قولىمىزعا الۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز،- دەدى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءوز اتىنا ساي جۇمىستار اتقارا الماي ءجۇر. بۇعان بىرىنشىدەن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدىڭ بولماۋى سەبەپ. جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ايتۋىنشا، قاۋىمداستىقتا مۇلدە قارجى جوق. ال قارجىسى مەن قولداۋشىسى جوق ۇيىمنىڭ قولىنان قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ەشقاشان كەلمەيدى. ەكىنشىدەن، باستا ايتقانىمىزداي قاۋىمداستىق قىزمەتكەرلەرى قازاققا شىن جاناشىر بولا الماي وتىر. بۇرىنعى باسشى تالعات ماماشەۆ «ورالمانداردى ۇردىم» دەسە، قازىر جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعان ايبوپە ماقۇلبەكقىزى «ورالماندار قيىن ادامدار» دەگەن كوزقاراستا. دەمەك، قازاقتى جاقتىرمايتىن جاندار قازاققا جاقسىلىق جاساپ جارىتپايدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz